Ккшетаудаы ос гір

Еліміздегі «оыр улие», «Шола бла» «Аманны», «Кейкіні» гірлері туралы андай ызыты гімелер айтылып жрсе, Ккшетаудаы «Кенесарыны», «Балуан Шолаты» гірлері жнінде де сондай аыздар бар. Жалпы, азір халы «Балуан Шола гірін» - «Махаббат гірі» деп те атайды. Себебі, жергілікті халыты айтуынша, бл – Балуан Шола зімен штескен ояз бастыыны ызын алып ашып келгенде паналаан, осында бірге боланында ол ызды Шкее ашы болып алып, атамызды да оны натып, махаббат мекеніне айналан гір.

Сбит Манов 1942 жылы Алматыдаы азаты Біріккен мемлекеттік баспасынан шыан «Балуан Шола» атты батырлы поэмасында (повесінде, М.Н.) ояз бастыы ызыны Шкее ашы болуы былайша суреттеледі: «...Розаны (шындыында Татьяна, М.Н.) еркеліктен басталан назы біраздан кейін лайды. Мінезін, жріс-трысын сынай келе Розаны жрегінде Балуана марлы оты ттанды. Содан кейін Балуанды крмесе саынатын болды. Ендігі Розаны Балуанды шатауы бастапы кездегі арындасты ааны шатауы емес, ызды жігітті шатауы. Бл шатауды да Балуан аарды. Біра, оны кілі алияа лі де берік.
Розаны Балуана марлыы таы біраздан кейін кдімгі ашыты сиятанды. Осы кілін сездірем бе деп, талай айлы, жлдызды жылы тндерде, шы тасты басында Балуан Шолапен атар отырып, оны ке кеудесіне ысты басын сйеп, кзін кзіне сзілте арай, Роза Балуанны зіне арнаулы ашыты отын ттатпа болды. Біра, не ажабы барын білмейді, Балуанда жазы-ысы жасылданып бір алыптан айнымасты араайдай алып бар. Ерте де, кеш те Розаны Балуаннан еститіні бір ана н – «алия».
Роза бір кні Балуаннан алияны кім екенін срады. Балуан жасырмай айтты. Розаны жрегінде енді екі ызаныш шыраы жаылды: біреуі – махаббат, біреуі – ызаныш.
Роза енді, айлакер ашыдай Балуанды тзаына еппен тсіргісі келді.
йел е «ауіпті уыншы», ол уса шалдырмайтындар шамалы ой.
«уамын!... стаймын!..» - деп
серт берді Роза зіне. – Бдан аман барсам да, мен жрт кзіне аман крінбеймін, «мас-араланан ыз» деген ата лгенше соымнан алмайды, баымды мгі байлайды. Ол мірлік ауыр секті аралап иыымды талдыранша, осымен болам. Оымаандыы болмаса, бл кімнен кем! Бан тигеннен кейін азар болса бала баан й ожасы йел болармын. Егер кндірсем, - мны мен бл жолдан тайдырам, мдениетке жетектеймін!».
... Балуанны соына осы сертпен тскен Роза оны за уан жо. айда барса жолына тсеген Розаны жалынды сзі, егілген жасы серт боп та, теіз боп та оны тойтары берді. Аыры, Балуан Шола отына кйді... Суына батты...».

Ояз бастыыны ызымен Балуан Шолаты біраз уаыт бірге болып, махаббатты бал тні мен кндерін ткізген осынау «Махаббат гірі» Бурабайды жерінде. Оан аладан автоклікпен, жаяу жріп келіп жатандар аз емес екен, біз мнда бірнеше рет боланымызда кріп, білдік. сіресе, «Махаббат гіріне» жастар, нрестелі бола алмай жрген жас жбайлар, баытты мір сре алмай иналан ерлі-зайыптылар кп келетін, кейбірі тнеп, мірлеріне сттілік тілеп, айтатын болып шыты.
«Махаббат гірі» Абылай хан алаына апаратын жолды на жанында, лкен тау жотасыны стінде. Жан-жаын араайлар оршаан. Тау етегінен жоары рлеген адамдар тастар арасымен жріп отырып, оны стіне шыса, о жаындаы гірге тап болады. гір те лкен емес, шаын ана. Басында суретке тсіретіндер де, гірді тарихын баяндап берушілер де зіді жылы шырай арсы алады. Біз «Махаббат гірінде» боланымызда осындаы «Ожетпес» шипажайыны жолба-сшысы Балабай Кпжасарлы жан-жатан «Махаббат гі-ріне» тілек айтып келгендерге оны тарихын айтып тр екен, гімесіне ла трдік. «Балуан Шола ояз бастыыны ызы Татьянаны осы жердегі орман ішіне алып келгенінде жабыр атты жауып кетеді, - дейді ол. Кн жма екен. Сол заманда жмада жабыр, ар жауса, келесі жмаа дейін басылмайтын крінеді. Жас ызды сті су болып алады. Сонда ол: «Тодым, бл маайда жабырдан паналап, жылынатын жер жо па?», - дегенінде Балуан Шола зіні кптен бері білетін осы гіріне оны алып келеді. От жаып, киімін ратып, жабыр басыланша сол жерді мекендейді. Кейін Балуан Шола ояз бастыыны ызын йіне апарып тастарда ол: «Балуан мен Сізге атты ашы болып алдым. Амал не, тадырды бйрыы біздерге бірге болуды жазбады. Бірата біз аз кн болса да бірге боланымызды алай тарихта алдыра аламыз?», деп срайды. Сол кезде Балуан Шола: «Мына араайларды арасында бір лкен жрек тас бар. Соны осы гірді алдына ктеріп келіп ояйын. Ерсілі-арсылы ткенде соны кріп, бірге болан кндерімізді еске алып трармыз», - деп, тау етегіндегі араайларды арасынан лкен бір жрек тасты ктеріп алып келіп, Татьянаны крсеткен жеріне апарып ояды. Татьяна жрек таспен де, Балуан Шолапен де сол жерде жылап оштасады.

азіргі «Махаббат гіріні» - Балуан Шола пен Татьяна жабырдан паналаан, содарынан уандардан жасы-рынан гір екенін осы ірдегі Біржан салды немерелері мен шберелері, Бурабайдаы Абылай хан мражайыны директоры мина Дулетызы айтады. ытайдан келген жазушы аза аамыз да мны Балуан Шола гірі екенін айтып кеткен-ді. ««Махаббат гіріне» бір рет келгендер кейін таы да келіп, махабатта жолдарыны боланын, баласыз жргендерінде нресте сйгендерін, ажырасан ашы-ымен айта татуласанын айтып жатады.
Небір имандылы істерге йыты болып жрген айрат Сатыбалды осы жаа кел-генінде ауыл асаалдары, зиялы ауым кілдері ол кісіге Кенесарыны гірін крсетіп, тарихын айтып, кейін ол бл жаа Сдібек Тгелді жіберіп оны зерттетіп, Кенесары гіріні басына 2005 жылы ескерткіш – белгі орнатан-ды. Ендігі мітіміз: асыл аамыз таы да осы жаа келсе, Балуан Шолаты «Махаббат гірін» крсетіп, оны да басына ескерткіш – белгі орнатуа о ыпал жасауын тіну.
здерііз кріп отыран боларсыздар, «Махаббат гіріні» алдындаы жрек тасты шетіні ирап аланын. Оны себебі: осы «Махаббат гіріне» келіп тілек айтып тнесе де махаббатта жолы болмаан бір адам шін кімнен аларын білмей, кейін мнда айтып келіп, лгі жрек тасты шетін сындырып кетіпті. Соан арамастан, жрек тасты жанына келіп суретке тсушілер де, олдарын оан тигізіп, махаббаттарына за мыр тілеушілер де кп-а...».
Шіркін, Бурабайды р тасы, орманындаы р сопаы аыз арауы ой. Жеке батыр, Бура тауы, Ожетпес шыы туралы аыздар рпатан-рпаа жаласып келе жатыр. Тек, зірге кілге медет ттарымыз, осындаы Кенесары гіріні алдына ескерткіш белгіні орнатылып, оан Кенесары, осы гір тарихыны таса ашап трып жазылып ойыланы. кінішке орай, осы уаыта дейін Бурабайдаы Балуан Шола гіріні - «Махаббат гіріні алдында мндай ескерткіш – белгі жо. Оны жанындаы Балуан Шола зіні ояз бастыы ызымен бірге ткізген кндеріні белгісі болсын деп ктеріп кеіп ойан лкен жрек тасты да маында оны осында келіп, кетіп жатан халыа білдіріп, айатап тран тата да орнатылмапты. Крнекті оам айраткері В.В.Куйбышевті патша жендеттерінен жасы-рынан Ккше іріндегі Бпа тауыны жанында да оны баяндап тран бірде-бір белгіні кре алмады. Бурабайда халы «Абылай хан таы» деп атап кеткен, ол туралы небір ызы аыздар айтатын табиатты тастан жасаан таында да жазуы бар тата жо. Ал осынау тарихи орындара, оны ішінде «Махаббат гіріне келіп, кетіп жатан халы жылдан-жыла кбейе тсуде.

 

Спелеотуризм – гірлерде,р трлі жер бедеріні крделі лабиринттер жадайында тетін,гірлердегі тменгі температура мен жоары салыстырмалы ылалдылы жадайындаы,табии жорыты болуымен сипатталатын жмыстарды йымдастыру.Кейбір гірлер тбінде жер асты клдері мен жер сті зендері болады.гірлер вертикальды жне горизантальды болуы ммкін.з бойында тау жне су туризмі техникасы элементтері мен рал-жабдытарын біріктіреді. Сондытан арнайы дайындыты талап етеді. Алынып жрілетін ралдар да ерекше (фонарь,примус,рация,барометр т.б.).

Гид гірде

Pak Ou гірі

Спелеотуризм бойынша маршруттар 2 блімнен: жер сті маршруты, яни гірге дейінгі жру маршруты жне жер асты маршрутынан трады.Кп жадайда гір аймаында базалы лагерьлер рылады.

 

Спелеотуризм саяхаты зіндік ерекшеліктерге ие. Бірінші ерекшелігі – кндізгі жарыты болмауы.Жер асты саяхатыны е басты ауіптілігі - араылы.Жары жо жерде озалу,баытты бадарлау иындай тсетіні белгілі.Соны салдарынан шыра немесе дыа лап тсуге де болады.Мндайа шырамау шін саяхатшылар жары сыйлар ралдарды здерімен бірге алып жрулері керек.

Екіншіден, лкен гірлер ішке енетін жол тараптарыны кптігімен крделі,онда адаспай кздеген орына жету тжірибелі бастаушыны зіне де иын соуы ммкін.гірлер ираан кезде жоарыдан жне абыралардан еденге тас сылытарыны лайтыны бар.Кейде олар сл дірілдеп,тіпті атты дауысты зінен-а гітіледі.Жерасты саяхаты кезінде адамды тншытырар немесе жарылыс туызар газдарды жиналып аланын кездестіруге болады.Жалпы гірлер сол жерді стіндегі климата самайтын зіндік климата ие.

гірге тскен рбір саяхатшы альпинистік тсіл негіздерін,шыа шыу дістеріе игеріп,мзды еістерден аман туі,жргенде ауіпсіздік ерекшеліктерін,т.б. сатауы тиіс. Жерасты саяхатына жне де онымен байланысты кездесетін иындытар ркімнен батылдыты,тапырлыты,тзімділікті,тез рі жасы аып алушылыты,денсаулыыны мыты болуын талап етеді.Жерасты саяхатына кетіп бара жатып гірлерді ауіпті екендігін бір стке де мытуа болмайды.Е алдымен біреу баытсызды жадайа шырап алса,оан алай сырттай кмек крсетуді шаралары,сондай-а саяхатшыларды гірден ашан оралатыны туралы кнібгін баылау мерзімі белгіленуі керек^[1].

Спелеотуризмні негізгі ерекщеліктері: жер асты маршруттарды иындыы, ол гірлерді рельефіні сан илылыымен (жер асты сулары, кішкентай жолдар, дытар жне т.б.); ауа дымылдылыы крсеткішіні жоары дегейімен ( 100%-а дейін) бл те тмен температурамен оса, жарыты болмауымен байланысты болады. Спелеотуризм адамнана аса кп кшті, тзімділікті, шырлыты, жер астында еркін озалу жне мір сру абілетімен, жасы жзу жне су астында жзу (кейде аквалагпен жзу ажет олан жадайда), шыа рмелеу асиетіні болуын ажетсінеді. Маршрут детте 2 бліктен трады:жер асты жне жер сті. 1-ші блікті ту иындыы мен талаптары ( жаяу, шаымен, айы стінде немесе зге тсіл арылы), сонымен атар затылыы гірді орналасу жерінен, оны трын аудандардан араашытыымен, жорытар иныдыымен, жыл мезгілімен жне т.б. байланысты болады. Екінші блік инышылыы гірдегі ауа жадайымен жне затылыымен байланысты болады. Арнайы дайынды пен техникалы ралдарды ажет ететін гілер 9 иынды дрежесіне блінеді: 1, 2А, 2Б, 3А, 3Б, 4А, 4Б, 5А, 5Б. гірді иынды дрежесін аытауды негізгі критерийі болып оны затылыы, иындыы жне маршрут барысында кездесетін кедергілер клемі болып табылады. Кедергілер ретінде дытар жне кішкене тар жолдар болып келеді. Сонымен атар, су жне ар кйіндегі кедергілер де кездесіп жатады.

Спелеотуризм КСРО-да 60 ж. басында, Крым, Урал, Красноярск айматырмен бірдей уаытта пайда болды. 70 ж. басында Мскеуді зінде-а 10-а жуы ресми спелеологиялы жымдар жмыс істеді: 50 адамдай туристер клубыны мшесі болды ( оны "алалы секция" деп атаан), осындай шамалы топтар Мскеу мемлекеттік университетінде (МГУ) болды, алан кішігірім топтар зге кптеген жоары оу орындарында з ызметін атарды.

Орытынды

 

Жалпы гір – тау жыныстары абаттарындаы р трлі пішінді уыстар. Олар кбінесе ктас, гипс, доломитте пайда болып, жер бетімен кіретін тесіктер арылы байланысады. гірде жер асты жне атмосфера суы келген кті туф немесе баса материал тзіледі, уыстар детте жартылай немесе толы суа толы.Жоарыда айтып кеткендей елімізді кптеген жерлерінде гірлер бар. гірлерді дамуы су жне толу кезеіне блінеді. су кезеінде ол пайда болан жыныстарды еру процесі лайып, гірді клемі лкейеді, ал толу кезеінде гір тбесіндегі жынысты еруі мен тамшылауы нтижесінде сталактиттер мен сталагмиттер арама-арсы сіп, тйіседі де, гір іші бааналармен толып бітеліп алады. Бл жадай кбінесе утасты гірлер де кездеседі. Кейбірінде ысты кні ырау мен мзда пайда болады. Ондай мзды гір ырым мен Оралда кездеседі. Оларды ішіндегі кптеген ірілі-саты тарамдары да бар. Мысалы, Оралдаы Сальва зені жаасындаы Кгір аласынан 5 км ашытытаы Кгір гірі. азіргі уаытта гірлерді зерттеу ісімен спелеология ылымы айналысады.

Кптеген гірлер детте алма-кезек орналасан тар жне ке блмелерден трады. Жарылымдар бойында тзілген гірлер иір пішінді келеді. Табиатта гірлерді ашы (екі жаы да ашы, кесіп туге болады) жне тйы (ап сияты бір жаы ана ашы) трлері кездеседі. алыптасу сатысындаы гір абыралары ашы болса, ал алыптасуы аяталандарда р трлі сауыстар (сталактит, сталагмит, сталагнат, т.б.) тзіліп, уыстарды толтыра береді. гірлерді лшемдері р трлі.

Ірі гірлер ара теіз жаалауында, Орал тауларында ке таралан. азастанда 140-тан астам гір бар. аратау жоталарыны карбонат ат-абаттарында 80-нен астам гір кездеседі. Олардан баса Талас Алатауы, гем жоталарында 20, стірт пен Маыстауда 11, Каспий маы ойпаты, СолтстікАралда 4, Сарыарада 12, Алтай, алба, Тарбаатайда 5, Жетісу Алатауында 2, Іле Алатауында 6 гір есепке алынан. гірлер алашы адамдарды труына олайлы баспана болан. Мндай гірде алашы адамдарды мдени ескерткіштері (р трлі арулар мен ебек ралдары, трмыс заттары, абырадаы суреттер мен бейнелер) жне жануарларды аа сйектері кездеседі. Кптеген гірлер туризм нысаны. гірді зерттейтін ылым саласы гіртану (спелеология) деп аталады.