Арапайымдылар орналасан жеріне байланысты бірнеше топа блінеді
1.уысты мшелерде мекендейтін, сырты ортамен байланысты арапайымдылар:
а. Ауыз уысында мекендейтін арапайымдылар:
Ауыз амебасы - Entamoeba gingivalis (Саркодиналар класы)
Trichomonas tenax (Талшытылар класы)
б. Ащы ішекте мекендейтін арапайымдылар:
Лямблия - Lamblia intestinalis (Талшытылар класы)
в. То ішекте мекендейтін арапайымдылар:
Дизентерия амебасы -Еntamoeba histolytica (Саркодиналар кл.)
Балантидия - Ваlantidium соlі (Инфузория класы)
г. Жыныс мшелерінде мекендейтін арапайымдылар:
ынап трихомонадасы - Trichomonas vaginalis (Талшытылар кл.)
д. кпеде мекендейтін арапайымдылар:
Пневмоциста– Pneumocystus carinii (Споровиктер класы)
2.лпаларда мекендейтін арапайымдылар.
а. Трансмиссивті емес берілетін жне лпаларда мекендейтін арапайымдылар:
Токсоплазма — Тохорlasmа gondіі (Споровиктер класы)
б. Трансмиссивті берілетін жне лпаларда мекендейтін арапайымдылар:
Лейшманиялар – Leishmаnіа (Талшытылар класы.)
Трипаносомалар – Trypanosoma brucei gambiense, Trypanosoma brucei
rhodesiense (Талшытылар кл.)
Безгек плазмодиясы – Plasmodium (Споровиктер класы)
АРАПАЙЫМДЫЛАР ТИПІ (PROTOZOA)
| кілдері | Тудыратын аурулары | Мекендейтін орны | Берілу жолдары |
| Саркодиналар класы Sarcodina | |||
| Дизентерия амебасы (Еntamoeba histolytica) | Амебиаз | Ішекте | Ауыз - нжістік |
| Ауыз амебасыEntamoeba gigivalis | Шартты - патогенді | Ауыз уысында | |
| Ішек амебасыЕntamoeba coli | Шартты - патогенді | Ішекте | |
| Талшытылар класы Flagellata | |||
| 1.Лейшмания (Leishтапіа) а. дерматропты б. висцеротропты | Лейшманиоз | Тері Ішкі мшелерде | Трансмиссивтік |
| 2.Трипаносома | Трипаносомоз | анда | Трансмиссивтік |
| 3.Трихомонада (Trichomonas) | Трихомониаз | Несеп – жыныс жйесінде | Жынысты |
| 4. Лямблия | Лямблиоз | Ішекте | Ауыз – нжістік |
| Споровиктер класы Sporozoa | |||
| 1. Плазмодия (Plasmodium) | Безгек | анда | Трансмиссивтік |
| 2. Токсоплазма | Токсоплазмоз | Тінде, несеп – жыныс жйесінде | Вертикалды |
| 3. Саркоциста | Саркоцистоз | Тінде | |
| 4. Кокцидия | Кокцидиоз | Ішекте | |
| 5. Пневмоциста | пневмоцистоз | Тінде | Аэрогендік |
| Инфузориялар классы Infuzoria | |||
| 1. Балантидия | Балантидиаз | Ішекте | Ауыз – нжістік |
Лямблиоз
Лямблиоз- нжіс-ауыз механизмімен берілетін,ішек жмысыны бзылуымен,латенттік паразит тасымалдаушылыпен сипатталатын арапайымдылар тудыратын,антропонозды инвазия.
Этиология.оздырышы- Lamblia intestinalis. 1859жылы Д.Ф. Лямбль лямблияны ашты. Паразит вегетативтік трінде (трофозоит) мір среді. Денесі алмрт тріздес, о жне сол бліктерге блінген. Лямблиялар циста тзе алады, олар нжіспен сырта шыып, оршаан ортаа тарайды.
Лямблия цисталары оршаан ортада саталады:Суда 11-22 
-та 16-18 кннен 2 айа дейін,ылалды нжісте 16-20 -та 1-4кн, 2-4 -та 21кн саталады. лшемі 10-18 мкм. Барлы органоидтары мен ядролары жпты. Ядроларыны арасында екі тіректі жіпшелер жатады. Трт жп талшытары бар. Трофозоиттар аш ішекті жоары бліктерінде тіршілік етеді.
Сорыш дгелегіні кмегімен ішек эпителиіні тктеріне жабысады. т жолдарында тті серінен тез леді. Вегетативтік трлері нжіспен блінбейді, біра диарея болса оларды жаа блінген нжістен табуа болады. Вегетативтік трлері ішекті тменгі бліктеріне тсіп, цисталара айналады. Оан ішекті осы бліктеріндегі олайсыз жадайлар кмектеседі. Цисталар нжістермен оршаан ортаа шыады. Онда олар ылалдылы пен температураа байланысты 1 айа дейін жасы саталады. ратылы цисталарды жойылуына келеді. Адамны залалдануы ластанан ол, ойыншытар, таам жне су арылы іске асады. Олар арылы ішекке тскен цисталар вегетативтік трлерге айналады, бір циста 2 вегетативтік тр райды.
Эпидемиялы процессті сипаттамасы.Инвазия кзі-ауру немесе тасымалдаушы адам.
Берілу механизмі- нжіс-ауыз механизмі,берілу факторы-су,таам,трмысты заттар. Лямблиялар цистамен ластанан су,таам,сіресе ккніс,жемістер,рал-саймандар болып табылады.
Лямблия тасымалдаушылы ке тараан,ол 2-4 жастаы тексерілген бададарды 20%-да,ересектерді 3-5%-да кездеседі.АШ-та ішек ауруымен науастанандарды 4%- нжісінде лямблиялар цисталары табылан.
Патогенезі жне клиникалы белгілері. Инфекциялы процесті даму ытималдыы организмге тскен цисталарды санына, асазанны ышылдыына жне адамны иммунды статусына байланысты.
Аш ішекті шырышты абатында паразиттік мір сретін лямблиялар ішекті жауып тастайды, ішек абырасындаы ас орыту имылын бзады, тама ингредиенттерін сііруді тмендетеді. Лямблиялар тті серіне те сезімтал, сондытан олар т жолдарына патологиялы процестерді тудыра алмайды.
Ауруды клиникалы кріністері негізінде асынан энтероколит трінде (біра анды диарея ретінде емес) байалады жне де жаман иісті сйы нжіс,метеоризм, ішті стамалы ауруды, су, кекіру болады.
Диагностикасы.
1. Паразитологиялы діс- вегетативтік трдегі лямблияны сйы, ал цистаны алыптасан нжістен табуа негізделген.Люголь ерітіндісімен боялан жаындынымикроскоппен арау.Нжісті тексеруді бірнеше кн айталау керек.
2. Серологиялы діс- лямблияны антигендерін анытау шін олдануа болады
Емдеу.Метринидозол жне тинидазол,энтамизол,фуразолидин,аминохинол
Хлорлы дезинфекциялы заттар лямблиялар цисталарын лтіре алмайды.3% лизол те тиімді.Ысты су цистаны тиімді лтіреді.
Амебиоз
Амебиоз- нжіс-ауыз механизмімен берілетін,то ішекті жаралы заымдануымен,трлі мшелерде абцесс пайда болатын,созылмалы трге тумен сипатталатын,саркодина тобына кіретін,антропонозды инфекциялы ауру.
оздырушысы. Еntamoeba histolytica.Амебаларды алаш болып 1875жылы Ф.А.Леш Петербургте науасты ан аралас нжісінен тапан.1883жылы Р.Кох науасты ішегіні гистологиялы кесіндісінен амебаларды тапан. Оны тіршілік циклінде мынадай формалары кездеседі: циста, са вегатативтік формасы (forma magna), ірі вегетативтік формасы (forma minuta) жне лпалы формасы.
Вегетативтік формасы сырты ортада тзімсіз,нжісте 30 мин леді. Цисталар сырты орта серіне тзімді:нжісте,суда 1 ай,тменгі температурада бірнеше ай саталады.
Даму кезеі.Негізгі ожайын-науас адам. Инвазиялы сатысы болып 4 ядролы циста саналады. Ол лас ол арылы, не жуылмаан жеміс-жидектерді жегенде адама жады. Адам ішегіде циста абыы еріп 4 ядролы амебаа айналады. 4 ядролы амеба тез блініп 4 бір ядролы са вегетативтік формасы (7-15 мкм) (forma minuta) тзіледі. са вегетативтік амеба то ішекте бактериялармен оректеніп, за уаыт зиянсыз тіршілік етеді. То ішекті тменгі блімдеріне тіп ол цистаа айналады да нжіспен сырта шыарылады.
Ішекті амеба аркылы заымдануы салдарынан са вегетативтік формаа (forma minuta) ірі вегетативтік формаа (forma magna) айналады. Оны лшемі ірілеу 30—40 мкм жне ядро крылысы ерекше болып келеді. Олар эритроциттермен оректенеді, сондыктан оларды эритрофагтардеп атайды.
Инвазия кзі-ауру немесе тасымалдаушы адам.Инвазия-паразиттерді адам азаны кіруі.Берілу механизмі- нжіс-ауыз механизмі.Берілу факторы-су,таам,трмысты заттар,жанасу. Цистамен ластанан су,таам,сіресе ккніс,жемістер,рал-саймандар,кір ол,киім,ыдыс,есік ттасы т.б болып табылады.
Диагностикасы.Паразитологиялы діс- Нжісті жне сырты орта объектілерін зеттеу.
Серологиялы діс-ИФТЕР(титр 1:80 жне одан да кп)АГЕР
Нжісті микроскопиялык зерттеу арылы жргізіледі. Ауруды зілді кезінде лкен дретте эритроциттерді жтан ірі вегетативтік формасын, ал созылмалы ауру кезінде не циста тасымалдаушыларда 4 ядролы цисталарды іздейді.
Клиникалы сипаты. Негізгі белгілері (симптомдары) ішекті ансырап тратын жарасы, ан мен сілемей араласан сйы лкен дретті жиі келуі болып табылатын зілді ауруды оздырады. Дрыс емделмесе 40% жадайда дние салуа алып келеді.
Алдын алу шаралары ретінде жеміс-жидектерді жуып жеу, айнаан суды ана ішу, таматану алдында, дрет аланнан кейін, олды сабындап жуу, яни жеке тазалыты сатау болып табылады механикалы тасымалдаушыларды (шыбындар, тараандар) жою жне санитарлы аартушылы жмыс (гіт-насихат) жргізу дістерін атауа болады.
Адамны ас орыту жолында дизентерия амебасымен атар баса да патогенді емес амебалар кездеседі. Ол - ішек амебасы (Entamoeba coli), ауыз амебасы (Entamoeba dingivalis). Олар адам денсаулыына зиянсыз болып табылады.
Токсоплазмоз
Токсоплазмоз-ртрлі механизмдермен берілетін,латентті жне созылмалы трде тетін зоонозды,табии-антропургиялы,протозойлы инвазия.
оздырышы- Тохорlasmа gondіі- адамны жне жануарларды токсоплазмоз ауруын тудырушы, барлы жерлерде ке таралан паразит.
Токсоплазма адам азасыны р трлі мшелерінде — бас миында, скелет (аа) жне жрек блшыеттерінде, кез лпасында, кпеде, жатыр абырасында жне ры абышаларында кездеседі.
Морфофизиологиялы ерекшеліктері.
1-коноид,
2-микрожіпшелер,
3-микроттікшелер,
4-микропоралар,
5-майтамшылары,
6-ядро,
7-эндоплазмалык тор,
8-Гольджи кешені,
9- митохондрия,
10-роптрии.
Инвазия кзі.Негізгі иесі болып мысы; аралык иесі — стар, сторектілер,кеміргіштер жне адамдар саналады.
Берілу механизмі
1. Нжіс-ауыз механизмі, су,таам ,жемістер,кір ол,киім,ыдыс т.б болып табылады.
2. Жанасу механизмі-ет деу кезінде микрожараат арылы жады.
3. Трансплацентарлы жолмен жкті йелден рсаа жктілікті алашы мерзімінде жады
Патогенез,клиникалы белгілері.Адам денесіне тскен оздырыштар лимфа тйіндеріне тсіп,инфекциялы гранулема тудырады.ан аамымен трлі мшелерге таралады, нерв, жыныс, лимфа жйелері, кру мшелері закымданады.Белгілері: лимфа тйіндері,бауыр,кк бауыр лкейеді,миозит,артралгия,энцефалит,тсік тастау,киста,лі туылу.
Диагностикасы.
1. Микроскопия дісімен жлын сйытыы,лимфа бездер материалы,плацента биопсиясы тексеріледі.
2. Серологиялы діс- ИФА дісі,ГАЕР,КБР.
3. Биологиялы сынама
Алдын-алу шаралары.Адамдарды,сіресе балаларды негізгі инвазия кзі –мысытардан ауру жтырудан орау,оларды дрыс стау,жек бас гигиенасын сатау.Кеміргіштерді жою.Ет німдерін термиялы деу,мал німдерін деу кезінде сата шараларын арастыру.
Лейшманиоз
Лейшманиоз-трансмиссивті механизммен таралатын,табии ошаты зооноздыжне антропонозды инфекциялы ауру.
оздырушы — Leishтапіа,4трге блінеді:
1. Leishтапіа donovani-Еуропалы вицериальды лейшманиоз оздырушы
2. Leishтапіа tropica-тері лейшманиоз оздырушы
3. Leishтапіа mexican-Америкалы тері лейшманиоз оздырушы
4. Leishтапіа brasiliensis-Жаа рлыты тері-шырышты лейшманиоз оздырушы
Барлы лейшманиялар екі даму кезеінен теді:Талшыты жне талшысыз.
Бл тымдасты ерекше белгісі ретінде даму циклінде, оршаан орта ерекшеліктеріне арай, бірнеше морфологиялы формалары бар:
1. Трипоносомалы формасыны жалпа, таспа трізді денесі болады, оны ортасында сопаша ядро орналасан. Талшы денесіні арты жаынан, ядродан кейіндеу, басталады, желпуші перде жаксы жетілген.
2. Критидиалды формасыны талшыы денесіні ортасынан, ядродан ілгерілеу, басталады: желпуші перде ыса болып келеді.
3. Лептомонадалы формасыны талшыы денесіні алдыы жаыны жиегінен басталады, желпуші перде дамымаан.
4. Лейшманиялы (немесе жасуша ішілік) формасынын денесі домала, ядросы ірі, талшык млдем дамымаан не те нашар дамыан, оны тек базаль денесі ана болады.
5. Метациклдік формасы критидиалды формаа сас, біра талшыты еркін болігі дамымаан.
Лейшмания туысыны кілдерінде 2 морфологиялы форма кездеседі: лептомонадалы жне лейшманиялык.
Тіршілік циклі иесін алмастыру арылы жреді. Лейшманиялы нысаны адамдарда жне омырталыларда паразиттік тіршілік етеді; лептомонадалык формасы — таратушы насекомдарда кездеседі. Лейшмания тудыратын ауруды лейшманиоздар деп атайды, ол табии-ошакты, трансмиссивтік аурулар атарына жатады.
Лейшманиялар екі трге блінеді:
1. дерматотропты (теріні закымдайды)
2. висцеротропты (ішкі мшелерді заымдайды)
Висцералді лейшманиозды оздырушы — Leishтапіа donovai.
Кбіне 1-5жастаы балалар мен эндемиялы емес аудандардан жаадан келгендер ауырады.Аурудан кейін траты иммунитет алыптасады.Инкубациялы кезеі-5айдан-1жыла дейін.
Ол Жерорта теізі елдерінде, Азия, тропикалык Африка, Отстік Америка, Орта Азия, Кавказ елдерінде таралан.
Патогенезі.Денеге тскен жерінде гранулема пайда болады, лимфа тйіндері заымданады,бауыр,кк бауыр,сйек миында абыну пайда болады.Белгілері:папула,температура 39-40 
, бауыр,кк бауыр улкеюі,салма азаюы,анемия.
Ауру зілді трде не созылмалы трде жруі ммкін. Дрыс емделмесе лімге алып келеді. Бл аурумен негізінен балалар жиі ауырады.
Диагностикасы.Тс сйегі кемігіні жаындысын микроскоп арылы зерттеп, паразитті лейшманиялы трін табу болып саналады.
Алдын алу шарлары: жеке шаралар — бкене шыбындардан сатану; оамды шаралар — табии резервуарларды жою; санитариялы-аартушылы жмыстар жргізу, ауруларды емдеу т.с.с.
Тері лейшманиозын оздырушы — Leishтапіа trоріса
Лейшманияны дерматотропты тріні 3 трлі тармаы белгілі: L. tгоріса mіnог; L. tгоріса majог (Жер шарыны шыысында) жне L.tгоріса mехісапа (Жер шарыны батысында). Олар тері жасушаларында кездеседі.
Еуропа, Азия, Америка, Африка, Орта Азия жне Кавказ елдерінде ке таралан.
Инвазия кзі болып адам жне жабайы жануарлар (са кемірушілер) саналынады. Таратушылары болып шіркейлер есептелінеді.
Азаны ашы жерлерінде за жазылмайтын жаралар пайда болады. Жара жазыланнан кейін оны орнында тырты із алады.
Диагностикасы.Жара бетіндегі ылалды микроскопиялы зерттеу арылы жргізіледі.
Алдын алу шін шіркейлерді шауынан сатану; оамды шаралар шіркейлерді, табии резервуарларды жою.
Безгек
Безгек(«саз-батпаты ызбасы», «пароксимальды безгек» - адамны жне жануарды жедел протозойлы трансмиссивті ауру, оздырышы Анофелес туыстыы масаларымен беріледі. Ауру ызу приступтарымен анемиямен, бауыр жне ккбауырды лаюымен сипатталады.
Этиология.Безгек оздырышы Protozoa арапайымдылар типіне, Sporozoa споравиктер класына, Plasmodium туыстыына жатады. Безгек плазмодиясы – Лаверонмен 1880 жылы ашылан. азіргі тада безгек плазмодиясыны 100 астам трі бар, соны ішінде 4 трі адамда паразиттеледі.
1. Plasmodium vivax – ш кндік безгекті шаыратын кп кездесетін оздырыш.
2. Plasmodium malazia – трт кндік безгекті шаырады.
3. Plasmodium balcipazum – тропикалы безгекті оздырышы.
4. Plasmodium ovale – ш кндік безгекке сайтын суруды шаырады жне Африканы кейбір аудандарында ана таралан.
Тарихи млімет. Адам безгегі ежелден келе жатан ауру. ызу приступыны клиникалы сипаты бізді э.д. 400 жыл брын Гиппократпен айтылан. Безгекті біріншілік ошаы Африка болып саналады. И.В. Фавраны тжырымы бойынша бл ауру Ресейге Ираннан келінген. СССР-дан 60 жылдары жойылан безгек 90 жылдары айта оралды. Ауру шырыштармен, туристермен, бизнесмендермен, орта Азия жне Кавказ елдерінен келетін саудагерлермен, немі стсіз Таджикистан, Азербайжан жне Узбекстан елдерінен келінеді.
Даму циклі ш кезеге блінеді, оны екеуі адам денесінде, шіншісі маса денесінде теді.
Преэритроцитарлы шизогония. Плазмодий адам денесіне заымданан маса сілекейінде болатын спорозоиттар кйінде енеді, яни бларды инвазиялы сатысы болып спорозоиттар саналады. Спорозоиттар ан арылы бкіл денеге, бауыр жасушаларына келіп жетеді. Бл жерде олар сіп, лкейіп шизонта айналады. Содан кейін шизонт шизогония жолымен (кпшілікті бліну) блініп, кптеген (1000-5000) сак бір ядролы мерозоиттар пайда етеді. Бл процесс преэритроцитарлы немесе лпалы шизогония деп аталады. Бауыр жасушалары бзыланда мерозоиттар шыып ана тіп эритроциттерге енеді.
Эндоэритроцитарлы шизогония. Эритроциттерге енген мерозоиттар гемоглобинмен оректеніп сіп шизонта айналады. здеріні дамуында мерозоиттар бірнеше сатыдан теді: алаш оларды лшемдері те кішкентай, эритроцит клеміні 1/3-1/6 блігін алып, цитоплазмасы саина трізді болады бл саиналы шизонт сатысы; рі арай саиналы шизонт лайып, жаланаятар пайда болып, озалып, амебатрізді шизонта айналады. Шизонт бірте-бірте сіп, эритроцит клемін тгел толтырады, гемоглобинді толы жояды жне шизогония жолымен блінеді. р трлі трлерде трліше млшерде мерозоиттар тзіледі. Р1.vіvах-22, Р1.malarіае-6-12, РІ.falciparum 12-18. Бл кезде эритроциттер кабышасы жыртылып мерозоиттар кана теді де заымданбаан жаа эритроциттерге еніп жаа цикл басталады. Мерозоиттармен бірге ана оларды улы німдері де етеді. Осыны нтижесінде азада алтырау стамасы басталады. Эндоэритроцитарлы кезе РI.vіvах, РI. falciparum,PI.ovale -де 48 саата (шкндік безгек), Р1.malarіае - 72 саата (трткндік безгек) созылады. Шизогонийді айталануы нтижесінде адам азасындаы паразиттер саны тез кбейеді. Бірнеше дркін жыныссыз кебеюден кейін жынысты жолмен кбеюге дайынды басталады. Кейбір мерозоиттар эритроциттерге еніп жетілмеген жыныстык формалара — гаметоциттерге айналады. Оларды кейбіреулері аналы жыныс формаларын — макрогаметоциттерді, енді біреулері — аталы жыныс формаларын — микрогаметоциттерді тзеді. Гаметоциттер шизонттара араанда ірілеу, домала болып келеді, оларды ою ара ядросы болады. Адам азасында гаметоциттер рі арай дамымайды. Оларды рі арай дамуы маса денесінде теді.
Спорогония. Маса азасына гаметоциттер ауру адамны анымен бірге енеді. Маса асазанында олар жетілген жынысты нысана немесе гаметалара айналады. Микрогаметоциттер блініп 5—6 талшы трізді микрогаметалара, ал макрогаметоциттерді клемі лкейіп 1 макрогаметаа айналады. рытананнан кейін зигота козалыш оокинетаа айналып, асазан абырасын тесіп тіп оны сырты абатына бекінеді. Ол абышамен апталып ооцистаа айналады да тез се бастайды. Содан кейін спорогония процесі басталады, яни ядро мен цитоплазма блініп ооциста ішінде кптеген (1000) спорозоиттар тзіледі. Ооциста кабышасы жарылып спорозоиттар масаны дене уысына, гемолимфаа, сілекей безіне теді.
Инвазия кзі болып перифериялы анда безгек паразиттеріні жынысты жетілген трі бар науас адам немесе паразит тасымалдаушы жне жедел приступты кезеінде, сыратты рецидив стадиясында жне клиникалы білінулері айын гаметотасымалдаушы жатады.
Инкубация кезеі ыса 10-20 кннен 1 айа дейін болуы ммкін. Тропикалы безгекте инкубациялы кезеі 10-14, ал 3 кндік безгекте ыса инкубациялы кезе 10-14 кн, за 8-14 ай жне 4 кндік безгек 20-25 кнге созылуы ммкін.
Беріліс механизмі-трансмиссивті,тасымалдаушы-Anopheles тобыны масалары.Сирек жадайда парентералды жолмен,тасымалдаушы донорды анын ю кю кезінде жуы ммкін. Эндемиялы ошатарда кп жадайда планценті арылы немесе босану кезінде ана мен рыты аныны араласуы нтижесінде рса іші заымдалу байалады
Диагностикасы.Диагноз клиникалы-зертханалы мліметерге жне эпидемиологиялы анамнезге сйеніп ойылады. Безгекке кдіктенген барлы науастарды анына микроскопиялы зерттеулер жргізеді. Плазмодияларды аныталуы жалыз даусыз длел болып келеді. Зерттеулерді серологиялы дістері (РФА, РНГА) де олданады.
Емдеу: Жедел стамаларды тотату жне безгек паразиттерді жынысты клеткалары гаметаларды инфекциялы берілуін жне ауруды айталануын алдын-алу шін баытталан.
Хинин препараттарын жне 4 аминохиналды (примахин, делагил, фанзимиф жне т.б.) наты схема бойынша олдану ажет.