Шерметова Г.Б. – 102-13 тобыны студенті

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА АНА ТІЛІ САБАЫНДА МААЛ-МТЕЛДЕРДІ ОЛДАНУДЫ ЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ылыми жетекші: -

Отстік азастан мемлекеттік педагогикалы институты, Шымкент

Маал — наыл сз. Ол мірдегі трлі былысты жинатап, тйіп, ышамдап беріп, бір не екі тарматан тратын, алдыы жолдарында пайымдап, соы жолдарында орытылан ой айтатын халыты бейнелі поэтикалы жанрды бір трі, асырлардан екшеліп жеткен тере мазмнды, таырып аясы ке сз мйегі. Маалдар кбіне ле лгісінде кейде ара сзбен де айтылады. йаса (“айраы жо клден без, айырымы жо ерден без”), аллитерацияа (“Етігін шешпей ер шыаймас”), ассонанса (“атты жерге а трар, айратты ерге ба трар”) рылады. Маалдар тура жне ауыспалы маынада олданылады. Ауыспалы маынадаы сздер ішкі астары бар, ттас бір ойды білдіреді (“Бір женен ол шыар, бір жаадан бас шыар”), (“Ырыса арай л сер, оныса арай мал сер”), (“Ел — ырысты орманы, ер — ырысты ораны”), (“Ер жігіт ш а й тігеді, ш ара й тігеді”).

Мтел — зіні негізгі тйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереар шендестіруі жо, орытындысы тспалды, ыса да нса наыл сз. Маала те жаын. Мтел сыар тарма болып келеді. Сз стемелене келіп, маала айналады. Мысалы, “абатан ашса, дбекке” — мтел. “абатан ашса, дбекке жолыасы” — маал. Мтел тура, ауыспалы, астарлы маынада олданылады. Мтел адамны айтан пікіріне ой осады, сезімін серлі де айшыты жеткізеді. Аын-жазушыларды тымды сздеріні біразы Маал-Мтелге айналан: (“ылымды іздеп, дниені кздеп” — Абай), (“Жаланды жалпаынан басып тіп” — Жамбыл, т.б.).

Бастауыш сыныптарда аза тілі, ана тілі сабатарында маал-мтелдерді оытып, оушыларды шыармашыл ойлауын алыптастыру – бгінгі мір талабына сай азаматты трбиелеуді негізгі жолдарыны бірі. Себебі оыту рдісінде тиімді олданылан маал-мтелдер оушыларды сабаа деген ынтасын арттырады, сол арылы шкірттерді ана тіліні тере атпарларын игеруіне, асыл маржандарын тсінуіне жадай жасайды. Сондытан аза тілі, ана тілі пндерінде маал-мтелдерді оыту мемлекет тарапынан білім беру. Маал-мтел – ата-бабамыздан алан шпес мра. Клемі жаынан шаын боланымен, мазмны тере, уаыт ткен сайын маынасы тере, ны артып, ымбат азынаа айналып келеді. Маал-мтелдерді рпа трбиесіндегі орны айрыша, трбиелік мні зор рухани байлы.

Бастауыш сыныпоулытарында берілген маал-мтелдерді амтитын таырыптар трт тлік туралы, кішіпейілділік пен адамгершілік, ебек пен ксіп, нер мен білім, батырлы пен ерлік, туан жер, ел табиатына байланысты. Осыан шолу жасаса:

І сыныпта: трт тлік, кішіпейілділік, ебек, батырлы, нер жайындаы маал-мтелдер берілген;

ІІ сыныпта: трт тлік, нер-білім туралы, отан, туан жер, бірлік, ебек жайында;

ІІІ сыныпта: адамгершілік, туан ел, ебек, бірлік, табиат жайында;

IV сыныпта: нер-білім, ерлік пен батырлы, бірлік, досты, адамгершілік асиеттері, т.б. туралы. Соны ішіндегі:

Трт тлік жайында:

Тйе атасы – нар Мал баана бітеді.

Ааш атасы – шынар. Тлік тлден седі.

Ат – адамны анаты. Мал сірсе, ой сір

Сиырды сті – тілінде. німі оны кл-ксір.

Маалдарды тпкі мазмнында аза халыны ксібі мал шаруашылыы боландыын баяндай отырып, оны німді, тиімді жатары жан-жаты айтылан.

нер-білім жайында:

нер – білім блаы, ына таса бітеді,

Білім – мір шыраы. Білім баса бітеді.

Білім таппай матанба Білекті бірді жыар,

нер таппай баптанба. Білімді мыды жыар.

Акыл – тозбайтын тон, Білім жолы иын жол.

Білім таусылмайтын кен.

Халымыз білім, ылым жолыны иындыын «Оу – инемен ды азандай»деп баалаан. «Білімдіге дние жары, білімсізді кні кріп» деп білімді кнні нрына балаан. «нер – бла, білім – шыра» дей отырып, нер мен білімді атар ойан.

Ерлік, бірлік жайында:

Шешен сз бастар, Батыр туса – ел ырысы,

Батыр ол бастар. Жабыр жауса – жер ырысы.

Ер жігіт елі шін туады, Досы кпті жау алмайды,

Елі шін леді. Аылы кпті дау алмайды.

Бірлік – бзылмас амал. Ерлік пен бірлік жеіске жеткізеді.

Негізгі мазмны оушыларды бірлікке, татулыа шаыра білсе, ал ерлік жайында халымыз азаттыы, елдігі шін, андай да болса кресте біріге білген. Жауды ерлік жебейді, елдік-бірлік жееді.

«Бір женен ол, бір жаадан бас шыарып» біріккенде ана жеіске жететіндігін млімдейді.

Ебек жайында:

Ерді атын – ебек шыарады.

Ебек – адамны екінші анасы.

Ебекті наны ттті, жалауды жаны ттті.

He ексе, соны орасы.

Бл маалды мазмны оушыларды трбиелеуде ебек деген не екенін тсіндіріп, оны сйе білуге, зге ебегін астерлей білуге йрету. Адамзат тіршілігінде андай да нрсе болса, ебексіз ола тспейпейтіндігіне кз жеткізуді кздейді.

Адамгершілік, кішіпейілділік жайында:

дептілік белгісі – иіліп слем бергені.

Ааны кріп іні сер,

Апаны кріп сілі сер.

«Сіз» деген – деп

«Біз» деген - кмек.

депті бала, ата-анасын мататар,

депсіз бала, ата-анасын асатар.

Жасыдан йрен,

Жаманнан жирен.

лтымызда тлім-трбиеге, дептілікке, адамгершілікке шакыратын айшыты сздер аз емес. Трбиеге атысты наыл сздерді мнін ашу арылы оушыларды осы асиеттерге ндейді.

Маал-мтелдерді лтты-мдени, лтты-дниетанымды масатта олданылан сздерді халы тарихын, салт-санасын танып-білудегі рлі ерекше.

аза маал-мтелдері – ертек, аыз-гіме, батырлы-ашыты жырлар, ара ледер секілді халы шыармаларымен атар жасап келе жатан кне жанр. Олай дейтініміз ХІІ-ХІІІ асырлардан саталан сирек жазба деректерде маал-мтелдерді кездестіруге болады. Мселен, Орхон жазуларында: «Жыра болса жаман сыйлы берер, жаын болса жасы сыйлы берер», «Бастыны екейткен, тізеліні бктірген» («Клтегіннен»), «Жаны топтау оай, жіішкені зу оай», «лімнен ят кшті» («Тоныкктен») деген маал-мтелдерді кездестіреміз. Ал Махмт ашариді «Дивани лат – ат трік» сздігінен: «лы болса кішік бол, халы шін блік бол», «Кісі аласы ішінде, жылы аласы сыртында», «Тай ат болса – ат тынар, л ер болса – ата тынар» дейтін маалдарды [5], ал «дату біліктен»: «Біліп сйлеген білікке саналар, білімсіз сз з басын жояр», «Ауыздан бірде от, бірде су шыар, бірі жанса, бірі сндірер» дейтін маал-мтелдерді оимыз.

орыта келгенде, тіліміздегі мыдаан маал-мтелдер тіл байлыымызды сбелі саласы, кркем сз шеберлігін шыдай тсуге, тілдік ммкіншіліктерді рісін кеейте тсуге ажетті, серлі де сем, бейнелі де айшыты сз рнегі болып саналатынына кзімізді жеткіздік.