Шетелдіктерді азаматты ыты жадайлары
азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 12-бабына сйкес жеке тла тсінігі азастан Республикасыны азаматтарын, зге мемлекеттерді азаматтарын жне азаматтыы жо тлаларды амтиды. Аталан тсініктерді райсысына тоталып тейік.
Сонымен, 20 желтосан 1991 жылы «азастан Республикасыны азаматтыы туралы» заына сйкес: «азастан Республикасыны азаматтыы адамны мемлекетпен траты саяси-ыты байланысын айындайды, бл байланыс оларды зара ытары мен міндеттері жиынтыынан крінеді», яни азакстан Республикасыны азаматы - азасан Республикасымен саяси-ыты байланыста траты тратын жеке тла. Азамат толыымен з мемлекетіні юрисдикциясына баынады, ал мемлекет з жаынан азаматты ытары мен міндеттерні жзеге асырылуы мен з аумаында жне одан тыс жерде орауды амтамасыз етеді. азастан Республикасы зіні мемелекеттік органдары мен лауазымды адамдары арылы Республика азаматтары алдында жауапты, ал азастан Республикасыны азаматы азастан Республикасы алдында жауапты. Азаматты кы атынастарыны субъектілері ретінде рекет жасайтын азаматтарды басым кпшілігі — азастан Республикасыны азаматтары. Конституцияны 10-бабында азастан Республикасыны азаматтыы заа сйкес беріліп, тотатылатыны, оны алыну негіздеріне арамастан бірыай жне те болып табылатыны атап крсетілген. Азаматты ы атынастарына азастан Республикасыны азаматтарымен оса, шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар атыса алады.
19 маусым 1995 жылы «азастан Республикасындаы шетел азаматтарыны ыты мртебесі туралы» азастан Республикасы заыны 2-бабына сйкес шетел азаматтары азастан Республикасыны азаматтары болып табылмайтын жне зге мемелекетті азаматы екендігіне длелдері бар тлалар. Шетел азаматтарын ерекше тобын бипатридтер райды. Бипатридтер- екі немесе одан да кп мемлекеттерді азаматтытары бар тлалар, яни осазаматтыы бар тлалар.
Аталан за шетел азаматтарын екі саната бледі:
1. азастан Республикасына уаытша труа келген шетел азаматтары;
2. азастан Рсспубликасына траты труа келген шетел азаматтары.
Тланы осы санатты біреуіне жатызу негізі – оны азастанда орналасу мерзімі емес, біра шетелдікті мемлекетпен ыты байланысыны, тратылы дегейі мен азастан Республикасыны аумаында орналасу масаты мен сипаты. «Халыты кші-оны туралы» заыны 23-бабына сйкес: «азастан Республикасында траты труа укілетті органнан рсат алан шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдара ішкі істер органдары шетелдікті азастан Республикасында труына арналан ыхтиярхат, ал азаматтыы жо адамдара азаматтыы жо тланы кулігін береді». азастан Республикасында зге зады негізде орналасан шетел азаматтары уаытша келгендерге жатады.
А.Сабитованы берген анытамасына сйкес: «уаытша орналасан шетел азаматтары - оларды мемлекет аумаында орналасуы белгілі-бір масаттармен байланысты жне сол масаттарды жзеге асыраннан кейін, азаматтыыны мемлекетіне айтуды алайтын тлалар, сондай-а олара атысты азастан Республикасыны ылмысты кодексіне сйкес ауыр немесе аса ауыр ылмыстар деп танылатын рекеттер жасалуы салдарынан жбірленуші деп танылан шетелдіктер азастан Республикасында уаытша жрген деп есептеледі. Олар белгіленген тртіппен тіркелуге жне здеріне белгіленген болу мерзімі ткен со азастан Республикасынан кетуге міндетті».
дебиетте шетел азаматтарын классификациялауа атысты таы бір пікір бар. Сонымен, шетел азаматтарыны топтары:
- иммунитеттср мен артышылытарды иеленбейтін шетел азаматтары;
- белгілі бір иммунитеттер мен артышылытарды иеленетін шетел азаматтары;
- баспана алан шетел азаматтары.
Бірінші топа белгілі бір мемлекетке траты немесе уаытша келген шетел азаматтары жатады, олар здері орналасан мемлекетті юрисдикциясына отанды азаматтармсн тедей баынады. Траты труа азастан Республикасыны кіметі белгілеген тртіппен рсат жне траты тру ыына жат алан шетелдіктер азастан Республикасында траты трушылар деп танылады. Блара ртрлі масаттармен келген ртрлі шетелдіктер жатуы ммкін, барлыын атау ммкін емес. Мысал ретінде шетелдік студенттерді, журналистерді, спортшыларды, бизнесмендерді, ртістерді жне таы басаларды келтіруге болады.
Белгілі-бір иммунитеттер мен артышылытара ие шетел азаматтарына дипломатиялы жне консулды кілдіктерді ызметшілері, кіметтік жне парламенттік делегацияларды мшелері, кіметаралы йымдарды ызметкерлері жне таы да баса тлалар жатады. азастан Республикасыны азаматтары болып табылмайтын жне зге мемлекет азаматтыына атыстылыы туралы длелдері жо тла азаматтыы жо тлалар болып танылады.
дебиетте иммигранттар ымы жиі кездескендіктен, оны ымын да анытап алайы. 13 желтосан 1997 жылы «Халыты кші-оны туралы» зада иммигранттарды анытамасы берілген: «Иммигранттар-азастан Республикасына траты немесе уаытша труа келген шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлалар». Сол заны 11-бабында иммигранттар болып санала алмайтын шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлаларды тізімі келтірілген:
1. азастан Республикасыны аумаында орналасан блімдерде скери ызметке тратындар;
2. Дипломатиялы миссиялар мен халыаралы йымдарды мшелері;
3. азастан Республикасына оуа немесе ндірістік практиканы туге келгендер;
4. азастан Республикасыны аумаында ебек ызметін жзеге асырса;
5. азастан Республикасында ресми трде тіркелген діни бірлестіктерде ызмет жасаса;
6. азастанда аккредиттелген шетелдік баралы апарат кралдары, радио мен теледидарды кілдері болса;
7. айырымдылы жне гуманитарлы кмек крсету масатымен, туристср ретінде жне іскерлік кездесулер шін азастан Республикасына келгендер;
8. теіз жне зен кемелеріні, уе, теміржол жне автомобиль транспортарыны экипаж мшелері.
«Халыты кші-оны туралы» заыны 4-бабында баса мемлекеттен азастан Республикасына оныс аударан кшіп келушілерге оралмандар мртебесі беріледі немесе азастан Республикасы ратификациялаан халыаралы шарттарда кзделген зге де мртебе беріледі деп жазылан. Оралмандар- азастан Республикасы егемендігін алан стте одан тыс жерде траты тран жне азастана траты тру масатымен келген аза лтты шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлалар. Оралман мртебесін беру жне оралмандарды кшіп келу квотасына енгізу туралы тінішті отбасыны кмілетке толан мшесіні бірі жеке зі укілетті органны ауматы органына береді. Жеке зі жгінуі ммкін болмаан жадайда тініш беруші укілетті кілге жгінуге нотариалды расталан сенімхатты оралман мртебесін беру жне(немесе) оралмандарды кшіп келу квотасына енгізу туралы тінішке оса береді. Оралман мртебесі ол азастан Республикасыны азаматтыын аланнан кейін тотатылады.
Засыз иммигранттар- кіру, кету, орналасу, азастан Республикасыны аумаынан транзиттік ту тртібін реттейтін занаманы бза отырып, азастан Республикасына кірген жне орналасан шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлалар.
Енді «жеке тланыы жеке заы» тсінігін арастырайы. Жеке зады олдану аясы - жеке тланы азаматты-ыты мртебесіні, оны ы жне рекетабілеттілік, жеке ытар, отбасы жне мрагерлік атынастарындаы ытар мселесі. Жеке за екі трыда олданылады:
- азаматты заы (отанды за)~ Іех раtrіае (Іех паtionalis)
- трылыты орын заы- Іех domicilii
Азаматты заына жгіну бл атынастарды тланы азаматтыыны заына баындыруды білдіреді. Трылыты орын заын олданан жадайда бл катынастар шін шешуші болып, тланы траты жне басым тран мемлекетіні заы болып табылады.
Азаматтыты заы нысанындаы жеке за кптеген мемлекеттерде басым олданылды. Бл коллизиялы бастауды алыптасу тарихы 1804 жылы Француз азаматты кодексіні абылдауымен тыыз байланысты. Сол кодексті 3-бабында шетелдегі француздар азаматты жадайы мен рекетабілеттігіне атысты мселер бойынша отанды задара баынады делінген. Кейінірек, отанды заны бастама маынасы 1865 жылы Италияны азаматты кодексінде, 1896 жылы Германияны азаматты жинаында бекітілді.
Аылшын-американды ыындаы алыптасан домицилий концепциясы рим ыына негізделген ыты жйелерде алыптасан домицилий концепциясынан ерекшелінеді. Орта ыты англо-саксонды жйссі тегі бойынша домицилий (domicil of origin) жне тадау бойынша домицилийді (domicil of choice) ажыратады. Сол концепсияны сипаттайтын ережелерді біреуі - ркімні домицилийі бар (зады туан бала кесіні домицилиіне, засыз туан бала апасыны домицилиіне ие).
Тадау бойынша домицилийді иелену шін сол аумата за мерзім мір сру жеткілікті емес, оан оса, тланы сол жерде траты алуа ниеті болуы тиіс. Себебі тадау бойынша домицилияны алу негізі тру критериі мен алуа ниеті болып табылады, тру затылыыны домицилияны згертуде шешуші мні жо. Чешир мен Норт осы тезисті длелдеу ттігі 2 сот істерін мысала келтіреді. Бірінші шешім бойынша ндістанда 25 жыл бойы тран тлаа нді домицилиясын алу шін тру мерзімі жеткіліксіз болды.
Таы бір шешімде Жаа ІІІотландияда тегі бойынша домицилийі бар канадты аылшын уе арулы кштерінде ызметте боланы мен онда 40 жыл транына арамастан, з Отаны- ІІІотландияа айту ниеті себебінен, оан аылшын домицилиясы берілген жо.
Азаматтарды ы абілетгілігі.Азаматты Кодексті 1-ші бабында крсетілгедей, азаматты-ыты атынастарды негізгі субъектілеріні бірі — азаматтар. Азаматтарды ыты жадайы оларды ыты абілеттілігі жне рекет абілеттілігі арылы сипатталады. Сондытан да азаматты ы абілеттілігіне анытама беруіміз ажет. Азаматты Кодексті 13-ші бабына сйкес, азаматты ы абілеттілігі дегеніміз — азаматтарды азаматты ытара ие болу жне азаматты міндеттерді атару абілетін айтамыз. Азаматты ы абілеттілігі ол туылан кезден басталып, айтыс болан со тоталады.Азаматты ыты алдына ойан масаты сол — азаматты ы абілеттілігін тек аталан саланы шеберінде ана крсетпеу, себебі ы абілеттілігі баса да ы салаларыны ккейкесті мселелеріні бірі.
Азаматты ы абілеттілігі шыу тегіне, леуметтік жне мліктік жадайына, нсілі мен лтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына, ксібіні тегі мен сипатына, тратын жеріне жне т. б. жадайлара арамастан азастан Республикасыны барлы азаматтарына тендей мойындалады. Азаматты кы абілеттілігін азаматтан айырып арауа болмайды. Азаматты зандарда крсетілгендей, ол адамны аыл-есіне, жасына, денсаулыына байланысты емес. Азаматты ы абілеттілігі ол туылан кезден басталып, айтыс боланнан кейін тотатылады. Сонымен бірге занда лі дниеге келмеген нрестені, болаша азаматты ыын орау ммкіншілігі де крсетілген. Азаматты Кодексті 525-ші бабына сйкес мра алдырушыны тірі кезінде іште альш, ол лгеннен кейін туылан азаматтар да баса мрагермен бірдей те леске тиесілі.
Азаматтарды ы абілеттілігіні мазмнына тоталатын болса, ол жайында Азаматты Кодексті 14-ші бабында айын крсетілген. Азамат меншік ыы дегейінде млікті алуа, мраа салдыруа, республика аумаында еркін жріп-труа жне трылыты жер тадауа, республикадан тыс жерлерге еркін шыып кетуге жне оны аумаына айтып оралуа, за жаттарында тыйым салынбаан кез келген мміле жасасып міндеттемелерге атысуа, нертабыстара,— ылым, дебиет жне нер шыармаларына, интеллектуалды ызметті зге де туындыларына интеллектуалды меншік ыы болуа, материалды жне моральды зиянны орнын толтыруды талап етуге жне баса да мліктік жне жеке ытары болады.