Танатология геронтологияны рамдас блшегі ретінде, интерпретация жасаыз

Танатология (Таnаtоlоgіа - лім туралы ілім) - лу задылытары жне осыан байланысты мшелер мен тіндерде пайда болатын згерістер туралы ілім

лім деген ыды биологиялы трыдан араcа, ол — организм тірлігіні толы тоталуы. лген адам лі денеге, яни лікке (мйітке) (cadaver) айналады. мір «ср лу - деген сз» деп Ф.Энгельс бекерге айтпаан.

 

¢Негізгі блім

лу задылыктарын, оны себептерін жне лімнен кейінгі згерістерді зерттейтін ілімді танатология деп атайды. Адам лімін бкіл организмні лімі деп карау керек. Бірак, р трлі зерттеулер аркылы кейбір азаларды, тіндерді з тіршілігін организм лгеннен кейін де біраз уаыта дейін сатай алатындыы аныталан. Осыан байланысты лген адам азаларын, тіндерін трансплантация шін пайдалану ммкіншілігі туды. азіргі кезде бйректерді, жректі лген адамнан ауру адама кешіріп отырызу практикада ке колданыс

алан.

¢

лу рдісі те крделі болып, бірнеше сатылардан трады. Олара: жанталасу кйі, жанталас (агония) жне клиникалы лім тсініктері кіреді. лімні рбір сатысыны зактык мерзімі р трлі, мысалы, агония бірнеше минуттан бірнеше саатка немесе тулікке созылуы ммкін. Клиникалык лім детте 5-6 минуттан со биологиялы лімге теді. Бл кезде орталы нерв жйесінде, кейінірек баса азаларда айтымсыз згерістер дамиды. Осы кезден бастап ана организмді мйіт деп атауа болады.

Ауру асынып кеткенде, мысалы, миа ан йыланда, жрек инфарктында, кпе артериясыны тромбоэмболиясында адам кенеттен, кейде бірнеше минуттар ішінде де ліп кетуі ммкін.

¢

 

Клиникалы лім тынысалу жне анайналымыны тоталуымен сипатталады, бірак бл згерістер бірнеше минуттай (ми ыртысыны тіршілігі саталанша) айтымды болады.

 

Клиникалы лім агониядан (жанталас кезеінен) басталады (грекше: agon - крес. жанталас). Ол гомеостазды амтамасыз ететін жйелер жмысыны терминальды (аты) кезедегі йлесімсіздігін бейнелейді (аритмия, сфинктрлерді паралич, рыспа (судорога), кпені сусірділенуі.

Биологиялы лім организм тіршілігіні айтымсыз згерістерімен жне аутолиздік процестерді басталуы-мен сипатталады. Дегенмен клеткалар мен тканьдер бір мезгілде лмейді.

азіргі аза гімесіндегі мір мен лім концепті (танатологиялы сарын) де азіргі прозада баса назар аударатын сала болып отыр. Себебі, соы кезде кптеген аламгерлер лім таырыбын (суицидті) з шыармаларына арау етіп алуы жиі кездеседі. мір сре білу рбір адам шін лкен сына. Осы сыната уаытша иындытар мен ауыртпашылытарды ктере алмай, зіне-зі ол жмсау оамымызда кп крініс алуда.

Исламда з-зіне ол салу – лкен кн. Бл жнінде Пайамбарымыз (с..с.): «Кім зін темірмен жарып лтірсе, темір ішіне адалан кйі тозаа кіреді. Ал, кім у ішіп лсе, жаннамда мгі сол уды ішеді, кім жардан зін тастап жан тапсырса, тозаты тбіне мгілікке тасталады», – дейді.

«Танатолгия» (лімді зерттейтін ылым саласы) термині аза дебиеттануында лі кнге дейін толыымен зерттеле ойан жо.. деби-кркем туындалардаы танатология е алдымен, идеялы-таырыпты (П.Бицилли, Ж.Нива, К.Макамура), рылымды (Ю.Лотман), нарративті (М.Бахтин) трыдан арастырылды. дебиеттегі танатологияа деген ызыушылыты Аристотельді «Поэтикасынан» байауа болады.

азіргі аза прозасындаы лім таырыбында жазан шыармаларды атарына Т.Нрмаамбетовті «Кнді жек кру» гімесін алуа болады. Осы заманы фон. гімеде ислама шет суицид таырыбы седей сіресіп тр. Авторлы тжырымдама бойынша мынау Бекбай – аза лтыны бейнесі. Амал жо, солай деуге тура келеді. з лтын неге сонша аралайды? Автор сонда азаты болашаын осылай кре ме? Бекбайда жан жо сияты, уырша. Баласын тарушы періште кретіні де аса сендірмейді. «Бекбай з йелінен зі шошып жрді». Мынау енді отбасы деуге ауыз бармайтын хал. Бекбай еркек пе, жо па? Неге сонша жігерсіз, бос белбеу? азаты брі сондай ма? Авторды айтпаы не? гіме соында да автор біраз міт шоын ыздыранмен, «Бекбай кнді жек кріп кетті» деуі арылы сол лсіз мітті кл-таланын шыарады. Бл нені белгісі? аза прозасын шарттылы жайлап алды. Жаны жо р дниелерді кп аузайды. Соны кесірінен кркем сз орланып жатыр. Жасылыты емес, жамандыты шегіне апарып тірнектейді. Жазушыны миссиясы тмендеп кетті. Бекбай шартты кейіпкер боландытан, ол туралы тшынып сз айту иынны иыны. Тіріні белгісі жо. Суа кеткен тал армайды дейтіндей ештее табылмайтыны лта жабылан жала трізді ауыр сері бар.

Д.Амантай «Мен сізді саынып жрмін» [32, 127] атты повесінде лім мен мір концептісін негізгі арау етіп алан. аламгер кейіпкеріні «ой аымын» кйінішке толы ауыр мны текетіресі арылы пайымдаан. Ар тазалыын ой мен жады тазалыымен атар ойып, пенде атаулы жрексінетін «мгілік бар – шынды» шін, кейіпкер зін жазым етіп отыр. Автор шеберлігіні зі кейіпкеріні суицидтік іс-рекетін птамаандыын, жатамаандыын «дайды іздеп кеткен» пендесіні: «Мені лгім келмейді екен», – деген аты сзімен білдіруінде.

Г.Шойбекованы да «мір сру ережесі» атты гімесіні идеясы суицид. гімені басты кейіпкері ылаламмен сурет салатын бойжеткен ана. Оны аты-жні, кескін-келбеті жазылмаса да, дниетаным дербестігі, тадыр-талайы – тайталасан жан лемін алдымыза жайып салады. Оны шеше алмаан тйіні: «біреу жоары, біреу тмен; біреу білімді, біреу топас; біреу тірікші, біреу атыгез», «адал адардан, жаландытан, денесіндегі тыртыын жасырып, демі кйлек киген оамнан жеритіндей». Мны барлыы кейіпкер жаныны айшылыты, йлесімсіздігінен дерек береді. Жазушы кейіпкеріні мірден тілуіні себебін анасымен тіл табыса алмауына кеп тірейді. Бл – «жннат ананы аяыны астында» деген азаы танымымыза тосын идея. Кеіпкер ана рсаында жатанында наашы атасы мен ос наашы аасы дние саландытан, шешесі мны жары дние круін аламапты. кесіні а тілегімен ана пни аламны есігін ашса да, азапты жолы ана рсаында басталыпты. ола алан ісін аяына дейін апармайтын, болмашы сына сіркесі су ктермейтін «боркемік, кйгелектігі» соны салдарынан деп ой тйдіреді. Автор танымы оамды былыстан тысары, айнымалы, тербелмелі, трлаусыз, толымалы адам жаныны айшылыа толы екендігін, адам жаратылысынан бара-бара жалызды тыырыа тірейтін задылыын белгілеп тр. Дегенмен, авторды жалыздыа бой ран, стсіздіктен, рухани ждеушіліктен ажыан адамны бейнесін беруге мтыландыымен суицидке бой рандыына рсей кейіпкер бейнесі жасанды шыан. «Уаыт емші», дегендей анасымен мір бойы тіл табыса алмай, зінен-зі жеріп, ел-жртты жатсынан кейіпкерді атау иын. з кемшілігін кре алмай, крсе де, білсе де мойындай алмай жрген кейіпкерін жазушы баса сипатта крсетуге мтылан. лбетте ол жалызды жанын жеген жан. зіні тла бой толан кмн. адір тні мінжат ылып, дайдан зіне лім тілейді. адір тні! Ол «Тіршілікке арсы тіршілік» атты картина салан. Ана махаббатына да кдікпен арайды. ысасы, мінезі суретшіден рі тама уылан малндыа сас. гімені тла бойы толы парадокс. Тым биік пафос, шарттылыа толы. гімеде жаланды мол. Автор лімсатан адамзата аян шындытарды айталайды. Ажалды ктіп жатанда келген мистикалы Дауыс иесі суретшіні абірдегі кр-Мкірдей тергейді. Ол гімеде дайды тлалануы. Жалпы автор философиялы трактат жаздым деп ойлайды, біра брі жаттанды, жалпашешей сздерді жиынтыы. Логикалы трыдан аталмайды. аза прозасындаы бір сарынды, біртекті проза осындай жаттандылытан туады. Соны, кркемдік тсілі згеше дниелер сирек. «Кк жерге, жер ккке туелді». Ар соты бл да. Жалызды диалогы. «Жылылыты да салмаы бар». Бл енді сендіреді. Суретші Дауыса: «мір сру ережесін йрет», деп тінім жасайды. Суицидтен арылып мір сруге ол тез оралады. алай тіршіліктен тез жерінсе, солай тез сйінеді. Психологиялы конфликт (дау) мен психологиялы аталу гімеде атымен жо. Кейіпкер – шартты. Ол башадаы арашы сияты, иыына жалбыратып киім ілгенмен, жан жо. оамдаы адамдарды доыздар мен тауытара тееу де ра уаыз ана емес, мизантропия (адамды жек кру). Блай ойлау тегінде жазушылыты кредосына жат. Шынайы жазушы мейірімді лытайды.

Г.Шойбекованы «мір сру ережесі» атты гімесіндегі кейіпкері з-зінен, сіп-нген ортасынан жеріп жрсе, А.Алтайды «Сібір офицері» атты гімесіндегі Бурахан бкіл саналы міріне, адамды болмысына, азаы танымына ткеріс жасаан Желтосан ктерілісіні елесінен тыла алмай лек. Сол бір анды оианы ізі жанына жазылмас жара салып, аыры кейіпкер мірмен з еркімен оштасуа бел буып отыр.

аламгер кейіпкеріні зіне-зі ол салуына оам, кеестік саяси жйе кінлі десе, екінші бір «Альпинист» деген гімесінде автор тккапарсынан талай тауды кеудесін басып, менменсінген талай шыны шарын таптаан, міріні мні де, сні де тау деп тйсінген альпинист жігітті азаматты болмысын оианы шиеленістіре барып, шешеді. Авторлы таным гімені н бойында: таулар ана з болмысын бзбаан, таулар ана тір алдында таулы мінезін сатап тр, таулы миссиясын адал атаруда», деп сендіргенмен, шыарма соында зіні адамды болмысын таудан да биік стап, мірден озан альпенист Тайшын бейнесі нанымды суреттелген.

асындаы серігі, бауырындай болан жас жігітті мірін сатап алу шін аранды иып жіберіп, альпенист Тайшынны зін-зі лтіруі арылы автор танатологиялы сарында млдем баса сипатты тадап алан. Суреткер тауды биіктігі мен адами болмысты биіктігін психологиялы параллелизм трысынан атарластыра алан. «Адам парасаты биіктігіні асында тауды биіктігі бйым емес», деп ой тйдіреді авторлы таным.

орыта келгенде, азіргі аза гімелеріндегі мір мен лім концептісі сан арналы трлі пішінде бейнеленеді. сіресе, зін-зі лтіру сарыны – шешуі жо крмеулі таырып болса да, аза аламгерлері зіндік кркемдік шешім табуа тырысан. Аталмыш таырыпта арастырылан гімелер ртрлі боланымен, аламгерлерді айтары бір. Ол рашан да, тіпті лім алдында зіні болмысыды тмендетпей биік стау. Авторларды сынатын тжырымдамасы – нендей жадай болса да, осалды танытып, кнар болып, зіне-зі ол салудан жирендіру.