Арт адамдармен леуметтік жмыс: жасаралы, психологиялы жне негелі- деонтологиялы проблемалара талдау жасаыз

Психологияда мірді кеш кезеіні анытамасы жо. Ереже бойынша алымдар барлы психологиялы жне медициналы жадайы бірдей емес, егде кезе тобына 60-тан 75-ке дейінгі жасты жатызады. Бл топа кіретін адамдар шін белсенділік дегейі айтарлытай жоары саталан, ал олар шін леуметтік-психологиялы бейімделуді жне осы арылы психологиялы зін жасы сезінуді бзу маызды проблемаларды бірі болып табылады.

артаю процесінде байылайтын психикалы згеріс орталы нерв жйесіндегі инновация процесімен байланысты. артаюды басталуыны жан-жаты жне жалпы белгісі болып реакция беру уаытыны айтарлытай лаюы болып табылады. Бл мынадан крінеді: кшті азаюында жне мір сргіштікті негізгі процесіні озалысында, сенсорлы функцияны кбін жаулап аландытан моторикада да, жаа абылдауда, егде адамдарды барлы мінез-лында, згермелі жадайда бейімделуінен психологиялы згерістреді себептері (Биррен).

артаюды алашы кезі (сырты) – бл хроникалы аурулармен ауланбайтын орташа процесс. артаюды екінші кезі (ішкі) – артаю миды функцияларына сер ететін денсаулыты патологиялы нашарлауы мен жне ртрлі хроникалы ауруларымен байланысты.

Бл процесті екеуіне де мір стилі стресстер моральды-этикалы принциптер сер етеді.

артаю кезіндегі кшті згеруі мен психикалы процестерді озалысы нашар индивидуальды мінезді психикалы ызметіні згеруі негізінде артаюа гетерохронды сияты есті интеллектті, мірлік тжірибені индивидуальды сананы, тлалы сапаны бзылуы жатады. Бл жеке мехнизм компенсациясы мен жасерекшелік згерістерін бейімделуді формалдануына келеді.

артты жас – артаю процесі ашы крінетін, онтогенезді аяталу кезеі.

азіргі кезде артаюды ртрлі анытамалары бар. Авторларды кейбіреулері артаюды клеткалы затты физико-химиялы рылым згерісі есебінен реактивті клеткаларды біртіндеп лсіреуі деп арайды. Басаларыны ойынша, артаю ішкі жне сырты ортадан орануды мінез-лыты физиологиялы, биохимиялы тмендеуі. Сондай-а, артаюды мір сруіні жне орануды тмендеуіне келетін мінез-лы пен организмні есейген сайын згеруі.

артаю – бзушы процесс. Ол организмні адаптациялы ммкіндіктеріні азаюына келеді. артаюшы организмны адаптациясыны тмендеуіні себебі барлы функциялдарды жйесіні лсіреу – нервтік, эндокриндік, иммунды, тыныс алушы, ас орытушы жне таы баса.

артаю процесі организмге аталан жасерекшелік згерістерге келетін, генетикалы проблемаланан процесс. Геронтогенез кезеінде біртіндеп организмдеріні сіресе, ішкі тітіркендіргіш процесі лсірейді. Е кп саталаны тама рефлексімен салыстыранда орану шартты рефлекс екен. артаю кезеінде барлы згерістерді индивидуальды мінез-лы болады.

Жеке тла ретінде артайан адамны мінезіні иын жне арама-айшы болуы биологиялы рылымы жне жаа білімні санды жне сапалы згерістерімен байланысты. Организм жаа шарттара бейімделді, оны мір сру ызметін, артаюын деструктивті (бзушы, арама-айшы) кріністерін ткізуге ммкіндік беруін сатайтын организмны ртрлі жйелері белсене тседі [15, 56б.].

артаю — те иын процесс. Оны пайда болуы организм атарыны барлы дегейін де баыланады.

Е бірінші, жалпы организмны бл дегейін біз адамдармен арым-атынаста визуальды байаймыз. артайанда адамдарды шашы сиреп, терісі жімделіп жне серпілгіштігін жоалтады, бойы кішірейіп, кру мен есту нашарлап, дауысы «отырып», орлыа болады да, жоары мидан блінгіш жоалтады, тс клеткаларыны формалары згереді.

Психологияда мінез де, лы та – ал бны брі организмге жататындытан нтижесіз арым-атынаста баыланатын зіні згерістері пайда болады. ызыушылы біркелкі жне уаыт пен аыл-ой не дене ебегіне кп кш жмсалуымен байланысты болады.

Сарады, туелділік, сыйымдылы, мір сруге абілетсіздік сияты кемшіліктер жас кезінде де болып, біра алдындаылар оан шыдамды болан болса, енді ол лкейіп оан ортасы шыдамсыз болып келеді.

Егде кісіні зейіні зіні санасы мен уайымынан ысарады да, жне сол арылы басаларды ызытырысы келеді

Трындарды демографиялы артаюы жылдам сіп келеді. Егде жастаы адамдарды леуметтік мселесін шешу оларды леуметтік-психологиялы ерекшеліктерін, темпераментін, мінез-лын жинатауын, осы жастаы адамдарды жеке асиеттерін барынша назар аудара зерттеу ажеттілігін анытайды.

Трындарды осы категориясын кптеген леуметтік мселелерін трлі ылымдары зерттеу нысаны болып табылады. Бл мселені ртрлі тарихи кезеде философтар мен педагогтер, леуметтанушылар мен саяси айраткерлер з заманында озап отырды.

Егде жастарыларды е белснеді ораушысы Рим саяси айраткері жне философы Марк Тулий Цицирон (106 – 43 б.э.д.) болды, ол «лкен катон немесе арты туралы» 44 жылы диалог жазды. Цицирон адам шін мірді бкіл оам шін аса нды деп артты жасты шебер орай білді жнемадатады. Цицирон тілімен айтанда, аылды адам шін мірді осы кезеі е баалысы болып саналады, йткені осы кезде адам аыл ойын эмоция мен ндылыа жеілдірмейді. Сондай-а, арт адам мірлік тжірибе сияты байлыа ие болады [25].

Марк Цициронны орытындысы бойынша, адам лкен биіктіктерді мінез кші мен сауатты ойды мегере отырып, аыл-ой арылы игереді. Оны пікірінше, осы жаынан аланда арттар жастардан басым тседі.

Тарихшы-философтар егде жаста жасты шаа араанда аса нды, асыл текті кезе деп санады, осы себепке байланысты артты лсіздікті ткаппарлыпен ктере білу керек деп білді.

Сонымен арттар здерін оам шін пайдалы деп есептеуді атап тті, адам мірі біратар мынадай факторлара бааланады жне аныталады деді: саяси, экономикалы жне мдени даму, материалды зара атынас, жергілікті жне лтты дстрлер.

Жас ерекшелігі рамны оны баса сапасы жатарынан сипаттауы шін осы кезеде мір сріп жатан трлі рпатар жиынтыын арастыру керек. Осы рпатарды райсысы белгілі бір леуметтік санаа ие. Олар былай ралады: біріншіден, ткен мір орытындысы, сол рпаты жеке мір тжірибесіні сомасы; екіншіден, осы рпа оам мірінде андай наты тарихи оиаларды бастан кешіргеніне байланысты.

арттыты басталуы денсаулы пен тн кшіні нашарлауы, леуметтік-ксіби рлдер рылымы санаыны азаюы жне згеруі, отбасыны мірден айрысуымен сипатталады. Адамны есеюі де, артаюы да біркелкі жрмейді. Бл оны геронтологияда психо-физиологиялы процестер жне леуметтік жадайларды згеруі жасы зерттелінеді де, ал оларды зіндік санасы мен ішкі дниесі аз зерттелген.

Жас скен сайын адам зін-зі баалуы да згеріп оытрады. Егде адамдар зіні сырты бейнесіне аз назар аударады, біра ішкі жне тн алпына, зін-зі сезінуіне жете мн береді. Олар здеріні зейін абілетін жастара аранада дрыс баалай біледі. Егде адам басларды ылыына дрыс баа береді. Кейбір егде адамдар баса біреулерді адамгершіліктін тыс ылытарына жауапкершілік мінез танытады. Кейбір егде адамдар ке дниетаныма ие бола отырып, жасы келген сайын жмса бола бастайды. Олар здері брын мір срген жадайдан басаша мір сру принципіне жол береді. сіресе, здеріні немерелеріне жасына байланысты зіне деген жалпы сенім де азая тседі, мны зі психо-физиологиялы (жадыны, дене кшіні, сырты диапазооныны тарылуы) згерістермен байланысты болады. Бл адамдарды жеке ерекшеліктерімен зымет саласына да байланысты. Егде адамдар оларды оамдаы мір жолын кезедестіру жне соан байланысты жас ерекшелігі стереотиптерін есепке алады. Алайда, здерін кбі «кріміз» деп есептемейді, кпшілігі здерін «орта жастаылармыз» деп есептейді. здерін крі деп санау кбінесе ауру адамдарда я болмасы соы жылдары жадайы нашарлаан адамдарда кездеседі [27].

артаюшы адамдарды зейнеткерлікке шыуы иын кезе болып табылады, мны зі оларды мір салтыны тпкілікті згеруіне келеді. Жалпы уаыт бюджетіні айта ру процессі теді. Ебек ызметін тастай отырып, егде адамдар бос уаыты сияты байлыа ие болады. Осыан байланысты егде адамдарды бос уаытын немді ткізуі зекті мселеге айналды.

Бос уаыт мазмнына трлі анытамалар беруге болады. Бізді кзарасымыз бойынша, В.И.Пименованы классификациясы наты болып табылады. Бос уаыт ызметіні ш тобын атап крсетеді: бірінші – омады пайдалы ызмет, осыны негізінде рухани ндылытар жасалады. Оан омады жмыс, нертапышты, кркем шыармашылы трлері оу жатады; екінші топ – рухани ндылытардан ттыну, кітап, газет, журнал оу, теледидар кру, театр, кинотеатра бару; шінші топ – трлі демалыстар, яни дене трбиесі, спорт, туризм сияты, белсенді трі мен пассив демалыс трі.

Г.А.Евреева бос уаыты пайдалануды негізгі ш дегейін атап крсетті: біріншісі – абілетті дамыту мен шыармашылы ммкіндіктерін жасаушы рекеттер; екіншісі – рухани жне тн ажеттеліктерін анааттандырушы рекеттер; шінші – шырамашылы жне леуметтік потенцияны арттыру, жне деструктивті (антимдени) рекеттер.

Бос уаытты егде адамдар ызметін йымдастыру жйесі оларды ажеттіліктері, мдделерімен, мдени масаттары жне идеялары арылы аныталады. Бір ажеттілкті анааттандыру баса бір ажеттілікті тудырады. Мны зі демалыс трін байыта тседі [28].

Э.В.Соколов демалыс рылымын «абат» немесе бір-бірімен ерекшеленетін дегей трінде елестеді. Мнда бір дегей екіншісінен наты ызмет мазмны, аыл-ой дрежесі, эмоциясы, рухани белсенділігі арылы ерекшеленеді. Э.В. Соколов демалыс рылымында келесі дегейлерді арастырады: бірінші саты – демалыс ол шаршауды басады. Мндай демалыс алыс масата млшерленбейді, ол те пассив. Пассив демалыс шексіз трде жаласа аламайды. Ол анарлым дамыан демалыс дегейіне ктеріледі, оны кіл ктеру деседе болады. Кіл ктеру зін-зі жеіл сезіну ажеттілігінен туындайды. Кіл ктеру формасы ойын деп те аталады. Демалысты бдан да жоары дегейін аарту деп атайды. Ол зінен лкен дегейін шыармашылыа туді талап етеді. Шыармашылы — ызметті е еркін трі. Демалыс, кіл ктеру, аартудан зіндік баасы арылы ерекшеленеді [16, 85б.].

Егде адамдарды бос уаытын ткізуі туралы трлі пікірлер бар. Кейбір авторлар (Н.Н.Сагун, Г.Н.Москалес) тланы артаюы объективті жадайлармен мір салтындаы згерістер серінен егде адамдар кейбір асиеттерін жоалатып, оны жаасына ие болып отырады деп есептеледі. Ал басалары (Н.Н.Щербакова) егде адамдара мір бойы алыптасан сенім сатап алуа мтылу тн деп біледі.

Басалара араанда бізді елімізді арттары екі-ш есе босуаыта ие. Ірі алаларда арттар кп бос уаыта ие болады. Орта есеппен аланда р аптада 30-50 саатты иемденеді. Сйтіп олар зейнеткерлікке шыан кезде демалысын алай ткізу керектігін дрыс болжай алады. Цицерон «артты туралы» былай деп жазады: егер ол (жан) рекеттен білімнен орек алса, онда демалыстан арты ешнрсе жо.

Демалысты дрыс ткізуге аржы тапшылыы кедергі болса, онда ол оларды мір салтына сер етуі ммкін.

з мір салты бірыай, озаыссыз, пассив тетін егде адамдара демалыса онша лшыныс тудырмайды. Егде адамдарды аз блігі ана з демалысын таныстары, достары, брыны ріптестері, туыстарымен арым-атынас жасау, трлі мдени нрселерге (спектакель, музей, лекция) сондай-а трлі уесойлыпен шылданады.

Сйтіп, олар кенеттен бос уаытты пайда болуын, оан бейімделуін жне оны дрыс ткізуді йымдастыра алады. Егде адамдар босуаыты ткізуге сенімсіздік танытса, оларды бойында депрессия болып жне зін-зі дрыс сезінбейді. Егде адамдарды бос уаытты алай ткізуі мдени білім дегейіне де байланысты болады. В.В.Никитенко жргізген демократиялы талдау мынаны крсетті: баса жас ерекшелігі топтарына араанда егде адамдарды білім дрежесі елеулі трде тмен екендігін крсетті. Біра, зейнеткерлікке шыан адамдарды білім дегейі бірте-бірте траты трде жоарлайтындыын атап туі ажет.

2003–2009 жылдары жргізілген зерттеулер мны длелдей тседі. Зерттеулер мдени-аартушылы шата демалыс трлеріне шыынды аз жмсайды, сіресе ер зейнеткерлер. Кинода, театрда тіптен болмайтындар 44,5%-ды райды.

Бл ебек етуші ер адамдары пайызынан 3,5 есе арты екендігін крсетеді. Сауал жргізу нтижесі мынаны крсетті.

Егде адамдарды ызыушылыына талдау жасау оларды клуб мекемелеріне жай келе алу ммкіндігін крсетті.

Алайда, тжірибе эксперименттік жмысты бірінші кезеінде егде адамдар барлы ызмет трінен йде ана айналысатындыын длеледеді. Оларды 3,6%-ы ана достарымен клубта кездеседі, 3,7%-ы бау-баша шаруашылыы клубында шырасады. Бос уаытын кіммен бірге ткізеді деген мселе бойынша мынадай мліметтер алынды: отбасы мшелерімен — 62%, жалыз зі – 34,9%, туыстарымен – 31,1%, ріптестерімен бірге — 31%, жасты шатаы достарымен – 29,2%, кршілеріменен – 26,2%. Егде адамдар кейде бірнеше нсаны да айтатын. ай жастаы адамдар мен бос уаытын ткізеді? Деген мселе бойынша мынандай мліметтер алынды: 27,6% — орта жастаы адамдармен; 25,6% — рдастарымен; 19,4% — достарымен; 8% — жасспірімдермен.

Зерттеуде егде жастаы адамдар нататын ызмет трлері айындалды: «Сізге келесі ызмет трлері аншалыты дрежеде маызды?» — деген сауал ойылды.

Соны нтижесінде маызды ызмет трлері бл отбасында болу, немерелерді трбиелеу, одан кейінгі орында теледидар кру, радио тыдау, з білімін жетілдіру, омады ызмет, театр, кинотеатра бару. Сйтіп,отбасы арым-атынасымен кейінгі орына баралы апарат ралдары екендігі айындалды. Коллекция жинау, кркемнерпаздылыпен шылдану, дебиет жне нермен айналысу маызды немесе маызы аз деп танылды.

Анкета жргізу барысында, демалысты білімге жас ерекшелігіне жиналысына туелді екенідігі аныталды.

Бастауыш білімге ие егде жастаы адамдар демалуды пассив формаларын алайды, яни теледидар кру, радио тыдау, отбасында болу, й шаруашылыымен айналысуды натады. «Сіз клубта немен айналысандыын алар едііз?» — деген сауала респонденттер былай деп жауап берді: жай ана демалу – 3,02%; теледидар кру – 2,01%; таныстарымен кездесу – 7,4%.

Толы емес орта білімге ие егде адамдар демалуды пассив формаларымен бірге нер жне дебиетті сюші клубын, «денсалы», декаративті олданбалы шыармашылы клубын атады. Олар мдени-аарту ызметтеріне атысуды алайды: рдастарымен арым-атынас жасау – 3,09%; пайда болу тжірибиесін йрету – 1,4%; ызыты ортаны іздеу – 2,7%; сйікті ісімен айналысу — 2,2%.

Орта білімге ие егде адамдар демалыс ісінде те белсенді болып келеді. Олар дене трбиесі, з білімін жетілдіру ызмет трлерін алайды. Олар да мдени-аарту жмысына, яни здеріне пайдалы болу, з тжірибесі мен білімін тарату, сйікті ісімен айналысу, рдастарымен арым-атынас жасау сияты трлері де іске асады. Бл адамдар ебек жне соыс ардагерлері кеесіне, иын балалармен жмыс істеуге кмек крсете алады.

Орта арнайы білімге ие адамдарды жадайы тіптен басаша. Олар достары ортасында болуы, дене трбиесімен айналысу, оамды жмыспен шыылдану жне з білімін жетілдірумен айналысуды алайды.

Жоары білімді егде адамдар бірінші орына мынадай ызмет трлерін ояды: з білімін жетілдіру, оамды жмыс. Мдени-аарту жмысында мынадай наты кмек сынады – лекция оу, схбат жасау, хабар жіберу, кеес беру. Олар жастармен, жасспірімдермен, балалармен жмыс жргізуге дайын. Трлі деби музыкалы кештер йымдастыруда алайды. Егде жастаы адамдарды демалыс типтерін анытауда бос уаытта немен айналысуын, оларды мір салтын крсететіндігін ескеріледі.

Кейбір леуметтік кштер (В.А.Грушин) былай деп атап крсетті: егде адамдарды отбасы міндетін бірнеше лайту жне сатап алу ажет. Егде адамдарды й шарушалыын жргізе отырып, олар з денсаулыын, демалысын шаым етеді. В.А.Грушин трлі жас ерекшеліктерді топтар арасында бос уаыт шін крес ту деп есептейді. леуметтанушылар оларды отбасындаы мынадай міндеттерін атап теді: немерлеріне арап, оларды трбиелей отырып, жас жбайлара кмек крсету, й шаруашылыымен отбасы бюджетін жргізу, жас жбайларды оамды, ндірістік жмыстарына белснеді араласыуныа ммкіндік беру, дау-жанжалды алдын алу. Сонымен атар, В.Д.Шапиронны зерттеу мліметтері бойынша егде адамдар отбасында жеке масатты, мазмнды жне пайдалы жмысты саталуын амтиды.

Мселені теориялы жаынан зерттеу трлі сауалдар жргізу, баылау, кркейту жне таы баса леуметтік педагогикалы дістер кмегімен жеке зіндік зерттеу жргізу іске асырылып оан 675 респондент амтылды. Сауалнама жргізуді масаты егде адамдарды демалысын йымдастыру мселесіні кейбір жатарын анытау болып табылады. Атап айтанда, бос уаытты бадарлаушы туралы, осы уаыт клеміне деген кзарас, леуметтік кнделік ретінде демалысты баалау, объективті жне субъективті ммкіндіктерге баа беру. Егде жастаы адамдара мынадай сауалдар ойылды: «Сізді сйікті шаруаыз андай?», «Бос уаытты кіммен бірге ткізесіз?», «Бос уаытыызда йде отырасыз ба, лде клуб, не болмаса белгілі бір мдени мекемесінде боласыз ба?».

Егде адамдарды жымды демалу формаларын зерттеу оны те аз жадайда орын алатындыын крсетті. Оларды 3,3% ана трлі йірмелер мен секциялара, мдени-аарту ызметіне атысады. Млдем демалысты ке тараан трі зге елдермен арым-атынас жасау, она кту жне онаа бару — 78% ; кинотеатра бару — 68,9%; трлі атысымдара бару — 4,9%.

Л.Д. Гордон, Э.В.Клопов «Человек после работы. Социальные проблемы быта в не рабочего времени» атты монографиясында егде адамдарды достарымен кшеде жиі кездесетіндігін атап крсетеді. Бл рекет ерекше назар аударуды ажет етеді.

артты кезеде достыты ролі лая тседі. Жаын туыстарынан айырылан егде адамдарда достарымен арым-атынас жасау ажеттілігі рши тседі. Егер зейнеткерлікке шыан адам демалысты алай ткізуді йымдастырмаса, отбасында оны дрыс олданбаса, онда адамны ызыу шебері тарыла тседі.

Егде адамдарды рухани ндылы ажеттілігіне сер ететін маызды факторларыны бірі зейнеткерлікке шыу алдында тиісті ажеттіліктерді алыптасуы болып табылады.

Сйтіп, зейнеткерлікке шыан со демалыс уаытыны елеулі трде лаюы салдарынан оны пайдалану сапасы тмен дегейде алуда. Бос уаытта белсенді трде ткізу факторлары арасында демалу біліктілігіні те тмен дегейде екендігі атап ткен жн. Егде адамдар немерелері жадайын з мойнына алады, осы арылы эмойиялы ажеттілікті анаантандырады. Олар зейнеткерлікке шыана дейін атармаан ісін осы арылы, яни скеле рпа трбиесі арылы атарады. Мны зі кп кш пен уаытты ажет етеді.

Демалысты е дамыан трі – кітап оу. сіресе йел адамдар ерлерге араанда (газетті есепке аланда) кітапты кп оиды. Ерлер газетті кп оиды, теледидар алдыда 2 сааттан кп отырады.

Еркін арым-атынас жасауа, талпынуды кшеюі ебек етуді азаюымен ана байланысты ана емес, арттыты леуметтік психологиялы табиатына да тиісті. Рухани ажеттілік пен байланысты уаытты шаымдау мселелер болып табылады, кркем дебиет, газет оу.

Газет оу кітап оуа араанда кбірек орын олады. йткені егде адамдар кнделікті оамды-саяси оиалармен ызыып отырады.

Демалыс сипатына егде адамдарды брыы леуметтік жадайында сер етеді. Зейнеткерлікке шыан йел жне ер жмысшыларда бос уаытты ткізуді нашар демалан формалары мен пассив демалыс кбірек орын алады. Зейнеткерлікке шыан брыны ызметкерлерде дене ебегімен айналысу жне оамды пайдасы ызметпен шылдану орын алады. Е белсенді демалушылар ер ызметкерлер, одан кейінгі орында йел ызметкерлер, соы орында йел жмысшылар.

ызметкерлерді мндай жоары крсеткіштерге ие болуы біратар фактілерімен тсіндіріледі; жоары білім, материалды жасы амтамасыз етілуі, немерелерімен бірге трмауы. Аталан факторлар кинотеатр, театр, концерт, мражай, крме, лекциялара атысуа ммкіндік береді.

Ер жмысшылар кбіне домино, карта ойнаумен бос уаытын ткізеді.

леуметтік жне экономикалы дамуы трлі дегейдегі елдерде трындарды артаюы бірдей болып келмейді. Бір елдегі трындарды территориялы жне этникалы белгілері, мір дегейі, леуметтік жне ксіби статусы бойынша да артаюы р трлі болып келеді. Батыс елдеріндегі егде адамдарды сана-сезіміні суіне егде адамдарды біріктіретін жалпы лтты жне жергілікті оамды йымдарды рылуы себеп болуда. Мселен, олар –Америка зейнеткерлері оамы, оны рамында трлі мліметтер бойынша 9-15 млн. адам бар; зейнеткерлерді лтты одаы (лыбритания); Аа рпаты федералды конгрессі (ГФР); Жасы лкендер оамы (Канада); Егде адамдар істері бойынша кеестер (Австралия); Егде адамдар клубыны лтты федерациясы (Жапония) т.б.

Бл йымдар ауымы мселелерді арастырады. з мшелерін леуметтік сатандыру, олара тиісті ытар мен жеілдіктер туралы апаратты амту, егде адамдар демалысын йымдастыру жне мдделерін мемлекеттік дегейде шешу, саяси, леуметтік жне мдени акциялара атысуа жеілдік крсету.

Америка мамандары К.Манич, Э.Пикеортс, Дж. Мачано егде адамдара арнадан бес зекті бадарлманы крсетеді: ксіби-техникалы оу. Мнда машинада жазу, бухгалтерлік іс уаытша ебек етуде ажет болады. Мдени ызметте бкіл мір мазмны байытылыдаы. Бан нер жне кркем олнер ызметтері енеді. Философия, психология жне жаратылысы – математика ылымдарымен айналысу аз таралан. Денсаулыа байланысты біліммен арулану артаю кезінде иені ажет екендігін крсетеді. Отбасы білімін беру е алдымен згерген леуметтік жне отбасы жадайларына бейімделуді ажет етеді.

Батыс елдерінде тмен леуметтік-экономикалы жадайларды зіне-зі немесе біріне-бірі кмек беру топтары пайда болды. Ксіби ызметкерлер басаратын дстрлі леуметтік ызметтен мны ерекшелігі – егде адамдарды з бетінше йым руы. Оларды масаты иын жадайда бір-біріне трлі дрежеде кмек крсету. АШ, Канада жне біратар Батыс елдерінде мндай йымдар сіресе, пансионаттарда, она йлерде, жатаханаларда бірге мір сріп жатан, арттар арасында рекет етеді.

Соы жылдарда жоары оу орындарында егде адамдарды кптеп талаптануы орын алады. Мндай егде адамдар зейнеткерлік кезеде білім алады. Олар мансабын жоралатуды масат ттпайды. Олар з мірлерін рухани байытысы келеді, мны зі нды ызмет болып табылады.

артаюшыларды білім жйесі ызметіне ажеттілігіні арызына байланысты кптеген елдерді оу орындарында жаа «оушылар» контингенті алыптасуда. Мселен, АШ-та рбір шінші университет арт адамдар шін арнайы оу курстары мен бадарламаларын тзген. Кейбір мліметтер бойынша 80 жылды басында колледждерде 1,6 миллионнан астам арттар білім алан.

Барлы жалпы аланда егде адамдар оамды санада абылданан крілік стереотипін мойындайды. Адамны зіндік «мені» арттыты стереотпті образыны жаымсыз асиеттерін ендірмейді. Егде адамдарды уаытша перспективасы згеріп отырады. Егде адамдар зіні жеке, ішкі мселелрімен алып оймайды. лем тадыры оларды жастара аранада кбірек ойландырады. ткенге кз салу аса арт адамдара тн, басалары болаша туралы гімелейді жне ойлайды. Жас лаюына байланысты уаытша перспектива да ысара тседі [44].

Балалар санасы сияты егде адмдарда да жаын болаша алыс болашаа стем орын алады. Жеке мір перспективаларыда ысара тседі. Егде адамдар менжастарды уаыт образын салыстыру, біржаынан алнада мірді тез туін крсетсе, екінші жаынан аланда, трлі уаиаларды аз болуымен сипатталады. Кп жадайда олар ткен мірлерін еске алады.

Алашылар лкен оптимизмге, болшаа сенімді. Кп жадайда егде адамдар мірді осы кезеін айраткерлікті кезе деп біледі. Олар мірге сеніммен арсы, кбіне тыыз уаиа ортасында жргенді алайды. оама, оршаан ортаа пайдалы болысы келеді.

В.В.Вересаев жасспірім шаында артаюдан атты оратын, кейінен мны брі бекер екендігін, тжірибе арылы жиналан аылдылы оны орнын толтырандыын жазды. Жасспірім шаындаы орынышымды еске аламын, жан-дниемді аса бтен иналыс билеп алан, тнімді орыныш асыр салады, зімді-зім тсінбеймін, мір аысына осылып кетуді зі иын…, ал азір жанымны апаы ашыландай, оны жаралау оай емес. олымда сенмді компас бардай. Рухани кздерім ашыландай, жанымды мірге деген натылы, сйіспеншілік билейді [15, 75б.].

Адамны артаюы жанымды (мселен, лкен білім жинатау, жоары біліктілікке ие болу) жне жаымсыз (денсаулы пен кшті нашарлауы, ойлауды стереотиптілігі) асиеттерге ие. мірде осы ек асиетте орын алады. Адам міріні соы кезеіне орын алан згерістер е алдымен, психолитикалы, жеке мінез-лы,, ызмет рылымына байланысты болады. азіргі кезде егде адамдар з алдын жеке ауымды райды. Оны рамына оманы трлі леуметтік таптарындаы кілдер енеді. Алайда, зейнеткерлікке, ебек ызметінен болса да, олар белгілі бір леуметтік рылымна тиісті болудан алады. рбір егде адам зіні жеке асиет дадысы мен ажеттілігіне ие индивидиум. Егде жастаы адамдар мдени білім дегейі, мір салты, интеллектілік абілет, психо-физиологиялы конституциясы, мір жне ксіби дрежесін ерекшеленеді. Олар арыматынасты, мінез-лыты, эмоциялы асиеттерге ие.

Жас ерекшелігі, денсаулы, мір салты трысынан алып араанда, егде жастаы адамдарды жеке оамды топа блуге болады.

леуметтік дебиеттерде жас ерекшеліктері елеулі белгіге ие, леуметтік жйеде жас ерекшеліктері кезедері бір ізділік маыза ие. леуметтік жйеде оларды функциялары ауысып отырады. Л. А. Гардон, Э. В. Клонов сияты алымдар жас ерекшелігі кезедерін мірлік цикл деп атайды. рбір кезе ерекше дуір ретінде, мір циклыны сатысы ретінде арастырылады. мір жолыны сатысы деп аталатын атауда олданылады. Жас ерекшелігі адамны психологиялы дамуы ана емес, оны биологиялы жетілуі, трлі толытырулармен амтылуы ретінде де арастырылады. йткені, белгілі бір жас кезедері шін адам ызметіні трлері жне белсенділікті дрежелері тн болады [12, 85б.].

«Биологиялы жас ерекшелік,- деп жазады И. С. Кон,- организм асиеттері оны жйелерімен атынаста болады. леуметтік жас ерекшелігі оамды атынастар жйесінде индивидттік жадаймен бірлікте болады. Психологиялы жас ерекшелігі оны аыл-ойымен, ызметі атынаста болады». Кптеген зерттеулер адамны психологиялы жас ерекшеліктері туралы гімелейді. Адамны жас ерекшелігін кезедерге блу мселесіне психологиялы трыдан арайды.

О.И.Даниленко атап ткнедей, бл жадайда крделі мір жадайларын игеру абеті адамны жан саулыыны шамасы болып табылады. Адам ішкі дниесі мен мір сріп отыран орта арасында келісім табуы керек.

Егде жастаы адамдарды мір салтына таладу жасау кезінде, оны денсаулы жадайын баалау мнін ескере отырып, Т.В.Карсаевская «денсаулы» ымыны натыландыра тседі. Ол денсаулыты ебекке абілеттілігі мен омады белснеділігін сатап алу деп атайды.

Егде адамны денсаулыы оны кш-уаты, оны психологиялы жне адамгершілік жадайымен лшенеді, осы арылы егде адам оама пайдалы ызмет атара алады.

азіргі геронтология «адамны табии физиологиялы артаюын, артаю жайыны лаюы менбелсенді за мір сруін» танып отыр.

Егде адамдарды тиімді мір алты индивидті биологиялы ммкіндіктерін барынша олдану тсілі, мезгілсіз артаюы тосауыл ою. Егде адамдарды кнделікті жріс-трысы материалды жне рухани ажеттіліктерін анааттандыру жне ндылы бадарынан ебекті демалысты йымдаструы, леуметтік ортмен зара арым-атынасуы – мны брі оны жеке мір салтын анытайды. Егде адам шін мір салты – бл оны аыл-ой ызметі, эмоциясы мен жріс-трысы, ебегі мен демалысы, таматануы жне табиат пен арым-атынасы. И.М.Мечников пікірі бойынша, мір гармониясы «ортобиоза» тынышты, психикалы сілкіністі болмауынан болып жатан оиалардан шеттеуі, айнала сезімсіз трде арамауы мен ол жеткізілмейді