Негізгі шарттары мен аы тлеу жне есепке алу нысандары

Енді азастан Республикасыны аумаында пайдаланылатын наты ашасыз есеп айырысу нысандарына кеірек тоталайы.

Тлем тапсырмасы. Ал мндай тапсырманы алан банк осындай нсауды аланнан кейін оны акцептеуге немесе акцептеуден себепті трде бас тартуы тиісті. Тлеуші банк тлем тапсырмасын акцептеген жадайда, ксіпорын акцептелген тлем тапсырмасыны орындалуын талап етуге ылы.

Аккредитивтегі аша аражаттары бойынша есеп айырысу баса аладаы (субъекті орналасан жерден баса жерден тратын) жабдытаушылармен олма-ол ашасыз есеп айырысу шін олданылады. Есеп айырысуды бл трі баса олма-ол ашасыз есеп айырысуа сас болып келеді. Бл есеп айырысу жаты бойынша сатып алушы зіне ызмет крсететін банк мекемесі арылы жабдытаушыны шоты ашылан, яни оан ызмет крсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысуды бл трі 1931 жылдан бері олданылып келеді. Аккредитивтегі ашалай аражаттар бойынша есеп айырысу жабдытаушылара тлемні дер кезінде тленуін амтамасыз етеді.

Аккредитив – сатып алушыа ызмет ететін банк мекемесні осы ксіпорынды немесе йымды жабдытайтын шаруашылы субъектісіне ызмет крсететін банк мекемесіне тауарларыны жіберілгендігін немесе ызметтеріні крсетілгендігін длелдейтін жаттар бойынша тлем тлеу жайлы тапсырмасы.

Аккредитив тек бір ана жабдытаушымен есеп айырысуа арналады. Ал аккредитивті мерзімі жабдытаушы мен сатып алушыны арасындаы келісім-шарта сйкес бекітіледі. Бл шартта мыналар крсетілуі ажет:

1.Тлеушіні тапсырмасы бойынша аккредитивті ашан банкті (банк иитентті) аталуы.

2.Аккредитивті трі жне оны орындалуы мен пайдаланылуыны дісі мен тсілі.

3.Аккредитив бойынша аржы (аша) алу шін жабдытаушыны зіне ызмет ететін банкке тапсыруа тиісті жаттарды толы тізімі жне наты сипаттары.

4.Тауарларды, материалдарды тиеп-жнелткеннен немесе жмыстарды, ызметтерді орындааннан кейін жаттарды банк мкемесіне тапсырылу мерзімі жне оларды орындалуына ойылатын талаптар. Жабдытаушылар аккредитив жайлы, яни оны ашыландыы туралы хабарлау.

5.Баса да керекті жаттар мен шарттар.

Аккредитивтерді «телінген» (депоненттелген) жне «телінбеген» (депоненттелмеген) – деп аталатын трлері ашылуы ммкін. Аккредитив сонымен атар «кері шаырылатын» жне «кері шаырылмайтын» болып екі трге блінеді.

Тапсырыс берушіні зіні шотындаы аша аражаты есебіне немесе оан ызмет крсететін банкіні берген несиесіні есебінен жабдытаушы ксіпорына ызмет крсететін банкке келісім-шарт бойынша алдын-ала аударылан аржысы - «телінген (депоненттелген) аккредитив» болып есептеледі.

Ал сатып алушы ксіпорын мен жабдытаушы ксіпорындара ызмет крсетуші банк мекемелері арасында акредитивті крсетілген аржы сомаларын аударуа тек ана келесім-шарт жасалынып келісілген, яни аша зірге аударылмаан болса, онда бл - «телінбеген аккредитив» трі атарына жатызылады.

Аккредитив ашу жайлы келісім-шартта арастырылан келісімдерді згертуге, жоюа тек сатып алуша, яни аржы тлеуші шаруашылы субъектіні ана ы болса, ондай аккредитив — «крі шаырылатын аккредитив» тріні атарына жатызылады.

Аккредитив ашу туралы екі субъектіні арасындаы келісім-шартта арастырылан келісімдерді жадбытаушы ксіпорынны келісімінсіз жоюа немесе згертуге болмайтын аккредитив — «кері шаырылмайтын аккредитив» болып саналады.

Аккредитивті ашу шін тлем тлеуші ксіпорын зніе ызмет крсететін банк мекемесіне арыз береді жне сонымен атар мына жаттарды крсетулері ажет:

1. Жабдытаушы шаруашылы субъектісіні аты.

2. Аккредитив ашылатын келісім-шартты кшірмесі.

3. Аккредитив ашылатын банкті аты.

4. Аккредитивті орындалатын уаыты жне жері.

5. Аккредитивтен тлем тлеуге ажет болатын жаттарды толы жне наты аты.

6. Аккредитивті трі.

7. Аккредитивті жаа тауара, зата немесе орындалатын жмыса тлем тлеуге арналандыы жне оны тлеу шін банк мекемесіне табыс етілетін жаттарды тізімі.

8. Аккредитивті сомасы.

Аккредитивтен аржы алу шін жабдытаушы ксіпорын тауарды тиеп жібергеннен кейін аккредитивті шартында аралан жаттарды банк мекемесіне табыс етеді. Бл жаттар аккредитивте крсетілген шарттарды толы анааттандыратындай болуы керек. Егер аккредитивте арастырылан бл шартты біеруі орындалмаан жадайда аккредитивтен аржы тленбейді. Егер аккредитивте арастырыан шарт бойынша сатып алушы ксіпорынны кілі шотты акцептеуі керек болатын болса, онда ол адам орындаушы, яни ызмет крсетуші банкке мына жаттарды крсетуі ажет:

1.Тлжат немесе оны орнына жретін басадай жаттар.

2.Аккредитив ашан ксіпорын берген іс-сапарлы кулік пен сенімхат.

3.зіні олтабасыны лгісі.

Жабдытаушыны банкісінде аккредитив мынандай жадайларда жабылады:

1.Аккредитивті мерзімі біткенде.

2.Аккредитивті жабу туралы жабдытаушыны арызы бойынша.

Чек. Чек беру - тлемді жзеге асыруды бір тсілі, бл жадайда тлем, чек кітапшасыны иесі зіні серіктесіні (кредиторыны) атына, жазып берілген чек арылы жасалады. Яни, чек иесі (чек беруші) серіктесіне (кредиторына) ашаны есеп айырысу шотынан алуа тапсырма береді, бл тапсырма партнерды атына жазылан чекпен рсімделеді, чекті алан серіктес (чек стаушы) тлем жасаушы банкке чек кжатын сынады. Ал тлем жасаушы банк чекте крсетілген соманы чек стаушыа тиісті тртіп бойынша тлеп беруі ажет. Чек беру сті, чек берушіні тлем міндеттемесін орындаландыын білдірмейді, тлем міндеттемесі чек бойынша аша алынан кезде ана орындалады. Чектер жабылан жне жабылмаан чектер болып блінеді. Чек тлемі бойынша есеп айырысу шін, чек кітапшасын аштыран тла, банкке алдын ала салынан депозитпен амтамасыз етілген чектер жабылан чектер болып табылады. Депозитпен алдын ала амтамасыз етілмеген чектер жабылмаан чектер болып табылады. Чектерде оларды тлемі жнінде, оны ішінде жабылмаан чектер бойынша да, банкті кепілдемесі болуы ммкін. Чекті пайдалануа байланысты кытары мен міндеттер, чек кітапшасын аштыран тла мен ызмет крсетуші банкті арасындаы, чектерді пайдалану туралы келісім шарт негізівде айындалады. Ал, атына чек жазылан тланы ытары чек иесінен чекті алан сттен бастап туындайды.

Аталан ытар мен міндеттер чек беруші чекті берген сттен бастап іске асырылады.

Чек стаушы онда крсетілген аша сомасын чек берушінін банкінен талап етуге ылы. Чек стаушы сынан чекті чек берушіні банкі тлейді немесе оны азастан Республикасы лтты банкіні нормативтік ыты актілерінде кзделген мерзімде жне «Аша тлемі жне аударымы туралы» Заны 18 - бабында белгіленген негіздер бойьшша тлеуден себепті трде бас тартады.

Банк шотын тікелей дебеттеу арылы тлем жасау, тауарларды жеткізіліп берілгенін, жмысты орындаланын, ызметті крсетілгенін растайтын, бенефициар сынан жаттар негізінде жзеге асырылады.Банкке сынылатын жаттардьщ тізімі акша тлеуші мен бенфициар арасында жасалан келісім-шартта аныталады.

Аша тлеушіні жне оан ызмет крсетуші банкті банк шоттарын тікелей дебеттеу арылы тлемді жзеге асыру бойынша ытары мен міндеттері, екі жаты зара ран келісім-шарты жасалан сттен бастап туындайды. Банк осы келісім-шартта кзделген аша сомасыны млшерін жне белгіленген уаыт кезеі шегінде тлем тапсырмасын сынан шінші жаты тапсырмасын орындауа міндет алады.

Талап - тлем тапсырмасы. Тлем жасаушыны банкі талап-тлем тапсырмасын тлем жасаушыны акцепті боланда ана орындауа тиісті.Талап-тлем тапсырмасын пайдалану бойынша кытар мен міндеттер, тлем жасаушыны талап-тлем тапсырма жатын ызмет крсететін банкке сынан соттен бастап, туындайды.

Аша тлеушіні банкі талап-тлем тапсырмасын алан кннен кейінгі бір жмыс кнінен кешіктірмей, ужатты аша тлеуші ксіпорына акцептеу шін беруге тиісті. Ашаны тлеуші ксіпорын тлем-талап тапсырмасын аланнан кейін оны акцептеуге немесе оны акцептеуден длелді трде бас тартуа тиісті.

Аша тлеуші талап-тлем тапсырмасын акцептеген жадайда, тлемді талап етуші шінші жа аша аударымын жзеге асыру жнінде банкке талап етуге ыы бар.

Инкассалы кім — тлем жасаушы тланы банктегі шотынан оны келісімінсіз ашаны тлетуді дісі.

Инкассалы кімдер – клиентгі банк шотындаы ашасын оны келісімінсіз алып ою, азастан Республикасыны за актілерінде кзделген негіздер бойынша жне за актілерінде айындалан реттілікті сагай отырып, азастан Республикасыны лтты Банкі белгілеген тртіппен жргізіледі.

Инкассалы кімні бастамашысы (инициаторы) тлеушіні банкіне инкассалы кіммен бірге, мвдай шешімді кабылдауга негіз болан длелді жаттарды тп нсасын немесе кшірмесін міндетгі трде сынуы керек.

Инкассалы кімде тлемні масаты жне тлеушіні келісімінсіз ашаны тлетуде кандай занды актіге сйенгендігі анытап жазылуы ажет. Тлемді талап етуші тла банкке инкасалы кімді сынан сттен бастап толемге атысушыларды ыгары мен міндеттері іс жзіне енеді.

Тлем жасаушыны банкі инкассалы кімді аланнан кейін, оны акцептеуі тиіс немесе жазбаша трде себептерін айындап, акцептеуден бас тартады. Егер банк, тлемді талап етушіні инкассалы кімін акцептеген болса, онда тлемді талап етуші тла ашаны аударуын банктен талап ете алады. Тлем жасаушыны келісімінсіз, аша тлемін жзеге асыру процессіне тлемді талап етуші тла жауапкершілік алады.

рине тлемдер жргізу барысында ашалай аражаттарды тсімі мен жмсалуыны уаыты бір-бірімен сай келмей жатады. Сонымен атар ксіпорын з ажеттіліктерін анааттандыру масатында несиелер атыстыруы ммкін. Осы арылы ксіпорында дебиторлы арыздар мен міндетемелер пайда болады. Осы аталмыш мселелер келесі кезекте арастырылады.

Чектермен есеп айырысу.Чек беру тлемді жзеге асыруды бір тсілі болып табылады, онда тлем чек беруші аттас тлем жатын стаушыа беру жолымен жасайды. Чек беру з мні бойынша чекті стаушыны ашалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, біра, ол соны орыцау шін жазылган болса да. Аталан міндеттемені орындау тек чек бойынша ашаны алатын кезде ана болады. Чектер жабылатын жне жабылмайтын болып блінеді. Біріншісі - депозиттермен амтылан, ал екіншісі - амтылмаан болып блінеді. Бл кезде чектерді тленетіндігі женінде банктерді кепілдік беруі ммкін, оны ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті олданумен байланысты банк пен чек берушіні міндеті мен ыы, чекті олдану туралы жасалан келісім-шартты негізінен шыады, яни бл келісім-шартга, банк з клиенттеріне чек берушіге (зады жне жеке тла) чегін тлеуді, яни чек берушіні міндетін зіне алады, ал клиенттер з кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сактауа міндетгі. Чек стаушыларды ыы чек берушіден чекті алан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотыны тлем жаттарына ол ою ыына ие тлалар олдарын ояды жне олдарында кітапша иесіні мріні табасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып алатындытан чекте жазыландарды тзету жне шіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде ателіктер жіберілсе, онда чекте жне чекті тбіртегінде иашынан «блінген» деп жазу жазылады, мерзімі ойылады жне кітапша иесіні олы койылады.

Чекті чек стаушы тлеуге чек жазылан кні абылдайды жне тлеуге абылдаан кнні ертеіне чек стаушы арылы ызмет крсететін банкке сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынан чекті кшінде болу мерзімі, жазылан кнін есептемегенде, детте,10 кннен аспайды.

Банк чек берушіден (немесе чек стаушыдан) чекті абылдамауына болады, егер де мынадай жадайлары аныталса:

- егер де жазумен жазылан сомасы цифрмен крсетілмеген болса;

- чекті мерзімі тіп кетсе;

- телем кжаттарында жасанды жазуларды белгілері бар болса;

- чек ртрлі олмен жне ертрлі сиямен жазылан болса;

- чекті оралу дегейі оны талабына сай келмесе;

- чекте крсетілген реквизиттер ате болса;

- чектегі ойылан олда лгі ретінде абылданан жаттардаы олымен сйкес келмесе;

- чекті жабу сомалары жеткілікті болмаса;

- чекті баса да дефектілері бар болса.

Дефектісі бар чектер чек стаушылара олхат жазылып айтарылады. Чектерді дефектілері табылса, банкті бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаа хабарлайды, ал олар ондай чектерді нделуін тез арада тотатады. Бндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт трт данада болады:

біріншісі - банкте алса;

екіншісі - кшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;

шіншісі - Клирингтік палатаа беріледі;

тртіншісі- чекті беруші банкке беріледі.

Мерзімі тіп кеткен чек кітапшаларьі пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке айтарылады.

Вексельдер арылы есеп айырысу. Вексель - біржаты сзсіз орындал атын аша міндеттемесін амтитын ата нысанда белгіленген тлем жаты. Ол жай жне аударма болып келеді.

Жай вексель - талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде крсетілген аша сомасын вексель стаушыа тлейтіні туралы вексель ешандай талылауа жатпайтын міндеттемесінен трады.

Аударма вексель (тратта) - вексель берушіні (трассантты) шінші тлаа (трассатка) бірінші вексель стаушыа (ремитентке) немесе оны бйрыы бойынша келешекте белгілі бір уаытта, не сынан кезде, вексельде крсетілген ашаны тлейтіні туралы баскаша ешбір шарт ойылмайтындыы туралы міндеттемесі. Аударма вексель з табиаты бойынша «бйрыа» сас болып келеді.

Вексель: жат мтініне (текстіне) енгізілген, жат ай тілде толтырылса, онда сол тілде «вексель» деп жазылан атауды, белгілі бір аша сомасын тлеуге еш нрсемен негізделмеген бйрыты; тлеуге тиіс тланы (тлеушіні) атауы - тек аударма вексельде, тлеу мерзімін, тлем жасалатын орнын крсетеді; кімге немесе кшні бйрыы бойынша тлем жасалатындыын, сол тланы атауын, вексель жасалан кн мен орнын крсетеді жне онда вексельді берген тланы олы ойылады.

Жоарыда крсетілген талаптар жатта ттастай саталмаса, тек тмендегі белгіленген жадайларды коспаанда, вексельді кші болмайды. Тлем мерзімі крсетілмеген вексель сынанда талап етуі бойынша тленетін вексель ретінде арастырылады.

Ерекше нсауы болмаан кезде тлем жасаушымен катар белгіленген орны, тлем жасау орны жне сонымен бірге тлем жасаушыны тратын орны болып есептелінеді. Вексельді жасалган орны крсетілмеген жадайда вексель берушіні атымен атар белгіленген орында ол ойылан болып танылады.

Аударма вексель вексель берушіні бйрыы бойынша аы телеуге жататын вексель ретінде берілуі ммкін. Ол вексель берушіні зіне немесе шінші тланы есебінен берілуі ммкін. Аударма вексель шінші тла тран жерде немесе тлем жасаушыны тратын жерінде немесе андай да бір баса орында тленуі ммкін.

Вексельде пайызды млшерлеме (проценттік ставкасы) крсетілуі тиіс, мндай нсау болмаан жадайда шарта ол ойылмаан (жазылмаан) деп саналады. Пайызды есептелген кні крсетілмесе, аударма вексель жасалан кннен бастап есептелінеді.

Кез келген аударма вексельді бйрыы крсетілмей берілсе де, ол зіні индоссаменті арылы берілуі ммкін.

Егер вексель беруші аударма вексельде «Бйрыа емес» немесе осыан сас маынада сз жазылса жне ол жат нысанын сатаса, онда ол арапайым цессиямен берілуі ммкін. Индоссамент³ вексель берушіні пайдасына, не вексель бойынша міндетті баса кез келген адамны пайдасына вексельді акцептегеніне, не акцептемегеніне карамастан тлем жасаушыны пайдасына, жасалуы ммкін. Бл тлалар, з кезегінде, вексельді табыстай алуына болады.

Индоссамент арапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт ойылмаан болып келеді. Оны шартты жадайларыны бірі шектелетін болса, онда оан ол ойылмаан, яни жазылмаан болып акцептелінеді.

Индоссамент сынушыа бланктік кші бар индоссамент болып табылады. Индоссамент аударма вексельде немесе оан осылан параа (аллонажа) ол ойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде аралан барлы ытарды иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель стаушы бланкті з атына немесе баса бір адамны атына толтыра алады; з кезегінде вексельді банк арылы немесе баса бір адамны атына табыстай алады; бланк толтырмай жне индоссамент жасамай-а вексельді ушінші адама бере алады.

Егер басаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен тлемге жауап береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады, бл жадайда вексель кейінгі табысталан адамдарды пайдасына шешілсе де, ол оларды алдында жауап бермейді.

олында аударма векселі бар тланы ыы здіксіз біратар индоссамент жасау арылы негізделсе де, соы индоссамент бланктік боланымен, занды аударма вексель стаушы тла ретінде ждрастырылады.

Бл ретте сызылып тасталан индос саменттер жазылмаан деп есептелінеді. Бланктік индоссаменттен кейін баса индоссамент жасалса, соысына кол крйан тла бланктік вексельді сатып алан индоссамент болып есептелінеді.

Аударма вексельді тлем мерзімі басталана дейін вексель стаушы немесе олында вексель тран арапайым тла да тлем жасаушыа акцептеу шін тран жерінде сына алады.

Егер де толем жасаушы зіні келісімі туралы вексель стаушыа немесе кол койан адамдарды біріне хабарласа, снда ол олардьщ алдында ез келісіміні шарттарына сйкес з міндетгерін орыкдаан болып саналады. Аударма вексель бойынша толем толыктай немесе вексель сомасыны бір блігін аваль аркылы амтамасыз етуіне болады. Мндай амтамасыз етуді шінші адам немесе типті вексельге ол ойан адамдарды бірі бере алады.

Аванс аударма вексельде немесе осымша парата беріледі. Аванс берілген орын керсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі ммкін. Ол «аванс деп есептелсін» деген сздермен немесе осындай маганасы бар белгілі мтіндегі формуласымен білдірсе, онда оан аванс берген адам ол койады. Аванс шін тлем жасаушы немесе вексель беруші олын оймаан болса, аударма ве ксельді бет жаына авансшыны ойан олы жеткілікті. Авальда ол кімні есебінен берілгені керсетіледі. Ол крсетілмеген жадайда аваль вексель беруші шін берілген деп есептелінеді.

Авансшы ол шін аванс берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма вексельге акы тлей отырып, авансшы кепілдік берген адама карсы жне аударма вексельге байланысты осы соы тланы алдында міндетті адамдара арсы вексельден туындайтын ккытарды иеленеді.

Аударма вексель аы телеу шін сынанда; сынаннан кейін белгілі бір уаытта; вексель жасаланнан кейін белгіленген бір кнде берілуі ммкін. Таайыдалан зге мерзімдер немесе телемні бір ізді мерзімдерін амтитын аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель сынан мерзімінде тленуі тиіс. Ол жасалан кннен бастап бір жылды ішінде тлем жасауа сынылуы ммкін. Вексель беруші аудармалы вексельде тлемге сынылатын мерзім белгіленуі ммкін, бірак белгіленген мерзімнен брын теленуін талап етуге болмайды. Мндай жадайда сыну мерзімі осы мерзімнен бастап жреді. сынаннан кейін белгілі бір уаытта жасалан аударма вексель бойынша тлем мерзімі не акцептелген кнімен, не арсылы білдіру кнімен айындалады. арсылы білдіру болмаан жадайда кні ойылмаан акцеп акцептанта атысты акцептке сыну шін кзделген мерзімні соы кнінде жасалан болып есептелінеді.

Мерзімі белгілі бір кнге немесе жасаланнан кейін немесе сынаннан кейін белгілі бір уаыта белгіленген аударма векселді стаушы вексельді тлеу кнінде, не келесі екі жмыс кніні бірінде сынуа тиіс. Аударма вексельді есеп айырысу палатасында сыну тлемге сынанмен бірдей болып есептелінеді. Вексель стаушы беліп тлеуден бас тарта алмайды. Бліп тленген жадайда тлем жасаушы мндай тлем туралы білген болса, онда ол бл туралы олхат беруі тиіс.

Вексель сатушы аударма вексель бойынша тлемді мерзімінен брын алуа мжбрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін телем жасауды тлем жасаушы з туекелділігіне алады.

Вексель стаушылар индоссанттара арсы тран регрестерге з ыын телем мерзімі жеткен кезде де жне одан брын да сата алады:

1)акцептен толы немесе ішінара бас тартан орын алса;

2)егер де телем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне арамастан банкрот деп танылан болса, онда телем жасауды тотатады, тіптен оны жадайын сот аныктамаса да немесе оны млкінен тем алу нтижесіз болмаан жадайда;

3)вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп танылан жадайда.

Вексель бойынша жасалатын телем мен акцепт шін жауапты тлаа регрестік талабы (искы) вексель бойынша телем мерзімінен кешіктірілмей сынылуы ммкін.

Акцепт немесе телемнен бас тарту (акцедтемеуге немесе тлем жасамауа карсылы білдіру) факті куландыратын акт мен расталады.

Вексель беруші аударма вексельіні мнінінде крсеткен ресми арсылы білдіруден баса арсылы білдірге кезде тпеушіні олы койылан тінішпен алмастырылуы ммкш.

Акцептеудге арсылы акцептке сыну шін белгіленген мерзімдерде жасалуы керек. Акцептеуге арсылы білдіру телемге сынудан жне тлем жасамауа таы да басаша арсылы білдіруден босатады. Біра бл карсылы алдын ала тіркеуден ту керек, онсыз оны кші болмайды.

Егер тленуге жататын аударма вексельда ісі ойдаьдай еместігі байалса, тіпті оны шінші адам аркылы телуі бола трса да; немесе тлем жасаушы баса жерде трып, зіні тран жерінен тлем жасауа тиісті бола трса да; немесе белгілі бір уаыт ткен со, яни сынылан кезде тленуге жататын вексель болса да, оны акцептелуіне тыйым салынады.

Тлем жасаушы оны вексельді акцепгегеніне немесе акцептемегеніне карамастан банкрот деп таныланда, сондай-а вексель берушіні акцептеуге жатпайтын вексель бойынша банкрот деп таныан жадайда, вексель стаушыны ез ытарын жзеге асыруы шін оны банкрот деп таныланы туралы сот шешімін сынуы керек.

Вексель стаушы зіні индоссантын жне вексель берушісін акцептемеу немесе тлем жасамайтыны туралы арсылы білдірген кннен кейінгі трт жмыс кніні ішінде «шыынсыз айналым» деп хабарланан жадайда, онда оны абыл алынуы ммкін. рбір индоссант хабарлама алан кннен кейінгі екі жмыс кніні ішінде алдыы хабарламаны жібергендерді аттары мен мекен-жайларын крсете отырып, з индоссантына, одан рі зексель берушіге дейін хабарлауа тиіс. Жоарыда аталан мерзімдер алдыы хабарлама алынан сттен бастап жре бастайды.

Акцептемеу немесе телем жасамау туралы арсылы білдірілген жадайда нотариус бл туралы вексель бойынша міндетті барлы адамдара вексельдегі не арсылы білдіруді талап еткен адамдардан алынан мекен-жайлара сйкес жазбаша хабарлама жібере отырып, олара ескерту жасайды. Мндай хабарлама женіндегі шыыстар арсылы жніндегі шыгындара осылады.

Вексель беруші индоссант жата енгізілген жне ол ойылан «шыынсыз айналым», »арсылысыз» деген немесе басадай маыналас сездер арылы вексель стаушыны оны регресс, акцептемеуге немесе тлем жасамауа арсылык білдіру ккыын жзеге асырудан босатады. Біра вексель беруші енгізген сзге (ескертуге) арамастан, вексель стаушы арсылы білдірсе, онда арсылы білдіруге байланысты шаындар оны зіне жатызылады. Егер ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса, онда арсылы бойынша кажет шыындар ез олдарын ойан барлык адамдардан талап етіледі. Аудару векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушыларды барлыы немесе онда аванс оюшылар вексель стаушыны алдында барлыы бірдей міндетті болып табылады. Вексель стаушы осы адамдарды райсысына жеке-жеке жне барлыына бірдей талап оюа кылы.

Ол тлем жасааннан кейін аударма вексельге кол койан адамдарды барлыыны дл осындай кыы болуы керек. Міндеттемелерді біріне ойылан талап оларды бастапы алан міндеттемелері бола трса да, басаларына талап оюа бегет болмауы керек.

Вексель стаушы зі талап койан адамнан мыналарды: аударма вексельді акцептельмеген немесе тленбеген сомасын, процентімен коса, егер олар белгіленген болса; вексель сомасынан азастан Республикасыны лтты Банкі белгілеген айта аржыландыру млшерлемесі бойынша сім сомасын ала алады; арсылы білдіру бойынша шыындарын хабарлама жіберген кезінен бастап талап ете алады.

Бан оса талап ойан вексель стаушы талап ою сомасына вексель сомасыны 0,01 процент млшерінде комиссионды шыындарын да енгізе алады. Егер талап тлем мерзімі басталана дейін ойылса, онда вексель сомасынан есептік пайызы бойынша сталады. Бл есептік пайызы вексель стаушы тратын жердегі талап ойылан кнгі ресми есептік млшерлемесі бойынша (банкі баамына сйкес) есептеледі.

Вексель бойынша аы тлеген тла талап етілетін сомаа коса 0,05 пайызда стеме (комиссиондык) тлем жасауын талап ете алады.

Егер де вексель жалыз данада берілсе, онда вексель стаушы оан з есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады.

Вексельдерді бланкісін (вексельдік кітапшасын) сатып алан кезде олар зіні наты зіндік ны бойынша 7210 шотты дебетінде жне 3310 шотты немесе 3390 шотты кредитінде корсетіледі. Ал жедел есеп кезінде шартты баасы бойынша - 006-шы «ата есеп беру бланкілері» деген баланстан тыс шоттарда крсетіледі.