Таырып. Кіріспе. Генетика пніні масаты мен міндеті. Генетиканы биология ылымдарыны ішіндегі орны. Зерттеу дістері
Лекция жоспары:
1. Генетика пніні масат міндеттері.
2. Генетиканы даму тарихы.
3. Генетиканы зерттеу дістері.
Лекция масаты:студенттерге генетика пніні масат міндеттері, зерттеу дістері жне генетиканы биология ылымдарыны ішіндегі орны жайлы тсінік беру.
Лекция мтіні:
1. Генетика бкіл тірі азалара тн асиеттер – тымуалаушылы пен згергіштікті зерттейтін биология ылымыны бір саласы. Адам баласы рашанда тіршілікті сырын тере ынуа, оны рылымды-функциональды ерекшеліктерін, сырты ортаа бейімделуін, даму задылытарын т.б. білуге мтылып отыран. Тымуалаушылы пен згергіштікті задылытарын ашып жне оларды оамды дамыту шін пайдалануды жолдарын шешуде генетика ылымы лкен роль атарады. Сондытан да ол биология ылымыны баса салаларыны арасында маызды орын алады.
Жер бетіндегі тірі материяны дамуы, оларды здіксіз рпа алмастыруымен атар жріп отырады. Тіршілік – азаларды кбеюімен тікелей байланысты. Сол арылы белгілі бір биологиялы трге тн белгілер мен асиеттер рпатан рпаа беріліп отырады. Басаша айтанда рпаы белгілі дрежеде зіні ата-анасына сас болып туылады. Мны тымуалаушылыдейді. Кпшілік жадайда азаны белгілері мен асиеттері згермей біршама траты трде беріліп отырады, яни рпаы зіні ата-аналарына сас болып келеді. Біра оларды арасында толы састы ешашанда болмайды. Бір ата-анадан тарайтын рпаты бір-бірінен андай болмасын бір белгі-асиетінде айырмашылыы да болады.
Азаны тымуалаушылы асиеті згермейтін нрсе емес. Ол сырты орта факторларыны серінен немі згеріп отырады. Оны згергіштікдеп атайды. Азаны кбеюі барысында бір белгі асиеттерді траты трде саталуымен атар екінші біреулері згеріске шырайды. Соан байланысты олар жаарып, трленіп отырады.
Тымуалаушылы пен згергіштік бірімен-бірі атар жретін, бір жаынан бір-бірімен арама-айшы, сйте тра зара тыыз байланысты процестер.
Генетика ылымы (грекше genesis – шыу тегі) азаларды тымуалаушылыы мен згергіштігін зерттейді. Генетика терминін 1906 ж. аылшын алымы В.Ватсон сынан болатын.
2. Тымуалаушылы жайлы алашы тсініктер кне дуірдегі алымдар – Демокрит, Гиппократ, Платон, Аристотельдерді ебектерінде кездеседі. Гиппократ жмырта клеткасы мен спермия азаны барлы бліктеріні атысуымен алыптасады жне ата-ананы бойындаы белгі-асиеттері рпаына тікелей беріледі деп есептеді.
Генетиканы биология ылымыны жеке бір саласы ретінде алыптасуына ХІХ асырды екінші жартысында ашылан ірі ылыми жаалытар себепкер болды. 1865 ж. Г.Мендельді “сімдік гибридтерімен жргізілген тжірибелер” деген ебегі жары крді. Ол онда тымуалаушылыты негізгі задарын алыптастырды. Сйтіп, Мендель шын мнінде генетиканы негізін салушы болып есептеледі. Г.Мендельді негізгі бір жетістігі ол дискретті факторларды тым уалауы жайлы болжамын длелдеу шін гибридологиялы талдау тсілін олданды.
1909 ж. Дания алымы В.Иоганнсен биологияда аса маызды болып есептелетін ген, генотип жне фенотип деген ымдарды алыптастырды.
Генетика тарихындаы шешуші бір кезе – Америка генетигі рі эмбриологы Томас Морганны (1866-1945) жне оны ылыми мектебіні тым уалаушылыты хромосомды теориясын ашуымен тыыз байланысты.
1920 ж. совет алымы Н.И.Вавилов тым уалайтын згергіштікті гомологты атарлары заын алыптастырды.
Ген теориясын дамытуда А.С.Серебровский мен Н.П.Дубининні эксперименттік жне теориялы жмыстарыны лкен маызы болды.
Жалпы генетиканы даму тарихын ш кезеге блуге болады. Оны алашы екеуі 1900-1953 жылдар аралыын, яни классикалы генетика дуірін амтиды.
Генетика тарихындаы шінші кезе 1953 жылдан басталады. Ол химия, физика, математика, кибернетика т.б. наты ылымдарды зерттеу дістері мен принциптеріні пайдаланылуымен байланысты. Биологиялы зерттеулерде электронды микроскоп, рентгенструктуралы анализ, ультрацентрифуга, фотометрлер, радиоактивті изотоптар, витаминдер, ферменттер, аминышылдарыны таза препараттары кеінен олданыла бастады. Сйтіп, тым уалаушылыты материалды негіздерін зерттеу молекулалы дегейде жргізілді.
Генетика мен селекцияны дамуына азастан алымдарыны да осан лесі бар. Алша будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис т.б. мселелерді амтитын генетикалы зерттеулер жргізілуде.
азастанда тыш рет М..Айтхожинні басаруымен молекулалы биология жне ген инженериясы саласында кптеген зерттеулер жргізілді.
Соы жылдары Республикада генетиканы аса маызды салалары: экологиялы генетика, молекулалы генетика жне радиациялы генетика бойынша ылыми зерттеулер жргізу жола ойылуда.
3. Генетиканы зерттеу дістері: гибридологиялы, цитологиялы, онтогенетикалы жне математикалы дістер.
Гибридологиялы - бл зіндік ерекшелігі бар генетикалы діс. Оны мні – азаны бойындаы белгілер мен асиеттерді тым уалау сипаты будандастыру жолымен зерттеледі жне ол кбінесе генетикалы талдау жасаумен штастырылады. Бл дісті Г.Мендель сынан болатын.
Цитологиялы діс – клетканы рылымын азаларды кбеюі мен тым уалайтын информацияны берілуіне байланысты зерттейді. Осы дісті пайдаланып хромосомдарды зерттеуді негізінде цитогенетика алыптасты.
Онтогенетикалы діс – азаларды жеке дамуы, яни онтогенез барысындаы гендерді ызметі мен оларды крінісін зерттейді.
Математикалы дісті кмегімен тым уалаушылы пен згергіштікті статистикалы задылытары зерттеледі. Генетиканы наты ылым болып алыптасуыны зі биологиялы задылытарды зерттеуде математикалы дісті олдануа байланысты болды. Г.Мендель де будандастыруды нтижелерін анытаанда статистикалы талдау жасап отыран. Сол кезден бастап тжірибе жзінде алынан санды мліметтерді теориялы болжамдармен салыстырып отыру генетикалы анализді рамды блігіне айналды. Математикалы діс санды белгілерді тым уалауын, сол сияты згергіштікті, сіресе тым уаламайтын модификациялы згергіштікті зерттеуде кеінен олданылады.
Генетика баса да зімен шектес ылымдарды зерттеу дістерін, атап айтатын болса химиялы, биохимиялы, физикалы жне физико-химиялы дістерді кеінен олданады.
Баылау сратары:
1. Генетика пніні масат міндеттері андай?
2. Тымуалаушылы деген не?
3. згергіштік деген не?
4. Генетиканы даму тарихы ай кезден басталады?
5. Генетиканы зерттеу дістері андай?
2-таырып. Тым уалаушылыты материалды негіздері. Тым уалаушылыты цитологиялы негіздері. Митоз. Жынысты кбеюді