Цитологиялы негіздері. Мейоз. Мейозды генетикалы мні.
Лекция жоспары:
1. Клетканы тым уалаушылыа атысы.
2. Хромосомалар, оларды морфологиялы рылысы мен рылымы.
3. Хромосомаларды химиялы рамы жне репродукциялануы.
4. Кариотип.
5. ДН жне оны репликациясы.
6. Репликация ателіктерін тзеу.
7. РН жне оны трлері.
Лекция масаты:студенттерге тым уалаушылыты цитологиялы негіздері, хромосомаларды рылысы, химиялы рамы, екі еселенуі, кариотип, нуклеин ышылдары жне оны трлері, репликациясы, репликация ателіктерін тзеу туралы тсінік беру.
Лекция мтіні:
1. Жынысты жолмен кбейетін азаларда тым уалаушылыа жауапты рпатан-рпаа берілетін материалды ата-анадан рпаа берілуі рытану процесінде, яни аталы жне аналы жыныс клеткаларыны осылуы кезінде жзеге асады. Олай болса тым уалайтын информацияны саталатын орны клетка болып есептеледі.
сімдіктер мен жануарларды клеткасыны рылысында кейбір згешеліктер боланымен оларды барлыы да цитоплазма мен ядродан трады. Ал ядро мен цитоплазма бір-бірімен тыыз байланысты бірттас тірі жйе. Ядро цитоплазмасыз немесе цитоплазма ядросыз тіршілік ете алмайды.
Цитоплазманырамында органоидтар болады. Олар митохондриялар, рибосомалар, лизосомалар, Гольджи аппараты, эндоплазмалы тор жне тек сімдік клеткаларында кездесетін пластидтер. Клетканы бл рылымды элементтеріні райсысыны зіне тн рылысы мен атаратын ызметтері бар.
Митохондрияны пішіні таяша немесе тйіршік тріздес, зындыы 5-7 мкм, ал ені 0,5-1 мкм болып келеді. Оны тегіс сырты мембранасы жне атпарлы ішкі мембранасы болады. атпарлары криста деп аталады. Митохондрияны негізгі ызметі – АТФ синтездеу.
Рибосомалар эндоплазмалы торларда жне цитоплазмада бос орналасады. Олар лкенді-кішілі екі блшектен тратын жмыр денешіктер. Химиялы рамы белок пен РН-дан трады. Рибосоманы ызметі – белок синтездеу.
Лизосомалар сыртынан липопротеидті мембранамен оршалан, диаметрі 0,4 мкм-дей блшектер. Оларды рамында клетканы ішіндегі заттарды ыдыратуа атысатын ферменттер жинаталады.
Гольджи аппаратын е алаш 1898 ж. нерв клеткасыны цитоплазмасынан итальян алымы Гольджи ашан. Гольджи аппараты диктиосомалардан трады. Диктиосомалар топтаса (5-10) орналасан диаметрі 1 мкм, алыдыы 20-25 нм уыстардан трады. уыстарды штарында ірі жне са кпіршіктер болады. Осы элементтерді барлыы жиналып бірттас комплекс райды. Онда заттар алмасуы процесінде блінетін жне клеткадан сырта шыарылуа тиісті ыдырау німдері – секреттер, кейбір улы заттар т.б. жинаталады.
Эндоплазмалы тор бл цитоплазманы торлап жататын ртрлі зынды-ысалы ттікшелерден трады. Ол клетканы ядросы мен бкіл органоидтарын бір-бірімен байланыстырып тратын заттарды алмасу процесіндегі бірден-бір реттеуші жйе болып табылады.
Цитоплазмадаы аса маызды органоид жасыл сімдіктерді барлы клеткаларында кездесетін пластидтер. Олар ш трлі болып келеді – фотосинтез процесіне атысатын жасыл тсті пигмент хлорофилл тзетін хлоропласттар, тссіз - лейкопласттар жне ртрлі пигменттер тзетін хромопласттар.
Ядроны пішіні р трлі, кбінесе дгелек немесе сопа болып келеді. Млшері онша лкен болмайды, оны диаметрі 10-30 мкм-ден аспайды. Ядрода негізінен тым уалаушылыа жауапты генетикалы материал жинаталады жне ол клеткадаы тіршілік процестерін реттеуге атысады. Ядрода хроматин, ядро шырыны, 1-2 ядрошы жне ядро мембранасы болады. Ядрошыта кп млшерде РН кездеседі жне оны р-РН мен белок-гистондарды синтезінде маызды орын алатындыы аныталды. Ядролы мембрананы саылаулары арылы РН цитоплазмадаы рибосомалара тіп, одан белок синтезіне атысады. Ядрошыта жасалатын белок-гистондар хромосоманы рамына енеді. Ядро шырыны жартылай оймалжы зат. Оны рамында хроматин болады, сондытан хромоплазма деп аталады.
2. Тым уалаушылыты материалды негізі болып саналатын зат – хромосома. Ол негізінен клетка ядросында орналасады. Ал хромосоманы зін кріп, рылысымен танысу тек клетканы блінуі кезінде ана ммкін болады.
Жалпы азада клеткаларды екі трі кездеседі. Олар дене (сома) клеткалары жне жыныс клеткалары (гаметалар). Дене клеткалары митоз жолымен, ал жыныс клеткалары мейоз жолымен блінеді.
Хромосома (грекше “хромо” - бояу, “сома” – дене) – клетка ядросыны рамында нсілдік информациясы ДН бар ген орналасан, здігінен екі еселене алатын, арнайы бояулармен боялатын негізгі рылым бірлігі. Хромосомаларды морфологиялы рылысын клетканы блінуіні метафаза жне анафаза кезедерінде круге болады. Центромерлеріні орналасу ретіне арай оларды ш типін круге болады: 1) метацентрлі – центромері дл ортасында орналасан те иыты хромосома; 2) субметацентрлі – иытары те емес хромосомалар; 3) акроцентрлі – центромері бір шында орналасан сыар иыты хромосома. ршы (ахроматин) жіпшелері арылы центромерге бекитін алашы тартылыстан баса екінші тартылыс та болады. Ол ядрошыты алыптасуына атысады жне онда р-РН-ны синтезіне жауапты гендер шоырланады. Екінші тартылыс кейде зыныра болып келуі ммкін, ондай жадайда оны хромосоманы серігі деп атайды. Хромосомаларды штарын теломерлер деп атайды.
Хромосомалар тек морфологиялы жаынан ана емес, млшері жаынан да ртрлі болып келеді, яни зындыы 5-50 мкм, ал диаметрі 0,2-0,5 мкм болады.
Хромосоманы рылымы клетка блінуіні профаза, метафаза кезедерінде аныыра байалады. рбір хромосома хромонема деп аталатын ДН жіпшесінен трады, ол жіпшені бойында тізілген монша сияты рылымдар – хромомерлер орналасады.
Хромосомаларды жасы боялатын, кгірт тсті - гетерохроматинді жне лсіз боялатын, ашы тсті – эухроматинді бліктері болады. Гетерохроматинді блігінде хромосомалар эухроматинді блігіне араанда кбірек спиралданады. Гетерохроматинді блігіні активтілігі де жоары болады, себебі гендерді кпшілігі сонда шоырланан.
3. Хромосомаларды химиялы рамы негізінен нуклеопротеидтерден трады. Ал нуклеопротеидті зі ДН мен белок-гистоннан трады. Сонымен атар хромосоманы рамында РН, аз млшерде Ca, Mg, Fe иондары жне РН-мен комплекс тзетін гистонсыз белоктар болады.
Хромосоманы репродукциялануында оны негізгі компоненті болып есептелетін ДН редупликациясы маызды роль атарады. Клеткада ДН-ны синтезі интерфаза кезеінде жзеге асады. Оны механизміне келетін болса, екі еселенер алдында ДН ос жіпшесіні арасындаы сутекті байланыстар ДН-аза ферментіні серінен зіледі де соан байланысты олар бір-бірінен ажырайды. Содан со рбір жеке жіпше з алдына жеке матрица есебінде болып, оны жанына ДН-полимераза ферментіні кмегімен комплементарлы принципке сйкес жаа нуклеотидтер келіп тізбектеледі. Олар клеткаа сырттан орек арылы келген бос кйінде жрген нуклеотидтер. Сйтіп, бастапы бір молекуладан жаа екі ДН молекуласы тзіледі.
4. Азаларды рбір жеке тріне тн, траты хромосомалар жиынтыы болады, оны кариотипдеп атайды. сімдіктер мен жануарларды дене клеткасындаы метафазалы хромосомаларды зерттеу барысында оларды азаларды рбір тріне тн траты саны жне зіндік рылымы болатындыы аныталан. Мысалы, адамны дене клеткасында 46, маймылда 48, сиырда 60, гидрада 32, жауын ртында 36, иярда 14, жгеріде 20, араайда 24 т.с.с. Азаларды кариотипі оларды андай эволюциялы сатыда транына байланысты болмайды. Кейбір арапайымдарды жоары сатыдаылардан хромосома сандары кп бола береді. Кей жадайда хромосома саны мен оны рылысы трлерді филогенетикалы туыстыын да крсете алады, соан негізделіп кариосистематика жасалады.
Кпшілік трлерді дене клеткаларыны ядроларына тн асиет хромосомаларды жп болып келетіндігі. рбір жеке хромосоманы з гомологы болады. Адамны 46 хромосомасы 23 жпты, дрозофиланы 8 хромосомасы 4 жпты, жгеріні 20 хромосомасы 10 жпты, бидайды 42 хромосомасы 21 жпты райды. Хромосомаларды жп болып келуіні себебі оларды бір сыарын аза анадан, екінші сыарын атадан алады.
5. ДН. Дезоксирибонуклеин ышылыны негізгі рылымды бірлігі – нуклеотид. Кез келген нуклеотид химиялы р трлі ш бліктен ралан. Бірінші блігі – кмірсу дезоксирибоза. Нуклеотидты екінші блігі – кмірсумен байланысан пурин немесе пиримидинді азотты негіздері. ДН рамына пурин негіздері – аденин (А) мен гуанин (Г) жне пиримидин негіздері – цитозин (Ц) мен тимин (Т) кіреді. шінші блік – фосфор ышылыны алдыы кршілес орналасан нуклеотидтер байланысын амтамасыз етеді.
Химиялы трыдан аланда, нуклеин ышылдары – полимерлі тізбек, оларды мономерлері – нуклеотидтер. Басаша айтанда нуклеин ышылдары – полинуклеотидті тізбектер. Организмдерді тріне арай ДН-ны ттас молекуласында нуклеотидтер саны былмалы: бірнеше мынан бірнеше миллиона жетеді.
ДН рылымыны моделін алаш болып 1953 ж. Дж. Уотсон мен Ф. Крик сынды. Модель бойынша ДН молекуласы ос тізбектерден ралан. Оралмаа оралан екі тізбек бір-бірімен азотты негіздер арасында пайда болатын сутекті байланыстар арылы жаласады. детте бір тізбектегі аденинге екі сутекті байланыс арылы екінші тізбекте рашанда тимин, гуанинге цитозин сйкес келеді (А-Т, Г-Ц). Осындай бір-бірін толытыра алатын, яни зара сйкес келетін тізбектер комплементарлы деп аталады. Оралмадаы рбір пурин не пиримидин негізі дезоксирибозамен байланысып, нуклеозида райды. Нуклеозидалар бір-бірімен фосфодиэфир байланысы арылы осылады. Табии ДН-де фосфодиэфир байланысы дезоксирибозаны 3-ші жне 5-ші кміртектері арасында пайда болады; сол себептен ол 3’-5’ байланысы деп аталады.
ДН оралма осіні айналасында рбір негіз жбы келесі негіздер жбына 36 градуса айналан. Сонда негіздерді 10 жбы 360 градуса толы айналып жатады. ос оралма диаметрі шамамен 20 нм-ге те.
Кп уаыта дейін ДН молекуласы оа бралан спираль трізді болады делініп келді, біра 1979 ж. американ оымыстысы А.Рич ДН-ны сола бралатын спираль трінде де бола алатынын длелдеді.
Митоз немесе мейоз жолымен блінер алдында клетканы ДН-сы екі еселенеді (репликацияланады), сондытан да жаа клеткалар бастапы клеткалара тн генетикалы информация алады. Яни ДН зін зі синтездей алатын бірден-бір химиялы зат. ДН репликациясында басты рольді ДН-полимераза ферменті атарады. Одан баса ДН синтезі хеликаза, праймаза, ДН-лигаза, топоизомераза т. б. ферменттерді атысуымен теді.
Клеткада ДН-ны синтезі интерфаза кезеінде жзеге асады. Оны механизміне келсек, екі еселенер алдында ДН ос жіпшесіні арасындаы сутекті байланыстар ДН-аза ферментіні серінен зіледі де, соан байланысты олар бір-бірінен ажырайды. Содан со рбір жеке жіпше з алдына жеке матрица есебінде болып, оны жанына ДН полимераза ферментіні кмегімен комплементарлы принципке сйкес жаа нуклетидтер келіп тізбектеледі. Олар клетаа сырттан орек арылы келген бос кйінде жрген нуклеотидтер. Сйтіп бастапы бір молекуладан жаа екі ДН молекуласы тзіледі.
6. ДН репликациясы барысында полимераза ферментіні ызметінде жаылыс болуы ммкін: жаа тізбекке дрыс емес нуклеотид осылады. (Мысалы А арсысындаы Т-ны орнына Ц осарланады). Алайда мндай ателіктер сирек былыс.
Прокариоттарда нуклеотид ателіктерін ДН полимераза ферменті алпына келтіре алады. Яни бл ферментті де экзонуклеазалы активтілігі бар: е соы синтезделген нуклеотид зіні жбына сай келмесе зіледі. сіп жатан жаа тізбекті 3'- шына матрицалы тізбекпен ажетті сутекті байланыс ра алмайтын жаылыс нуклеотид пайда болса ана коррекциялы тзету басталады. ДН-полимераза ферментіні осы ызметіні таы бір ерекшелігі тзетуді 3'-5' баытында туі, осы процесті нтижесінде репликацияны длдік дрежесі едуір артады (10 жп негізге бір ателік). Демек мутация былысыны сирек туі е алдымен ДН полимераза ферментіні орректорлы ызметіне байланысты.
7. ДН секілді РН- ны негізгі рылымды бірлігі нуклеотид. РН да трт трлі нуклеотидтен ралан. Алайда ДН мен РН-ны бір-бірінен химиялы айырмашылытары бар: 1) егер ДН рамындаы кмірсу дезоксирибоза болса, ал РН-да рибоза. 2) РН-ны 4 азотты негізіні біреуі згеше болады: РН рамына тимин орнына соан химиялы жаынан сас урацил азотты негіз кіреді; ал алан ш негіз ДН-даыдай. Тимин сияты урацил тек аденинге ана комплементарлы (У-А). 3) рылымы жаынан РН негізінен жалыз тізбектен ралан, тек клетка ядросында ана емес, сондай- а цитоплазмада да кездеседі.
Клетка РН- сы ш трлі:
1) информациялы РН (и-РН).
2) рибосомалы РН (р-РН).
3) тасымалдаушы РН (т-РН).
шеуі де тікелей ДН-да синтезделеді.
1) Информациялы РН клеткадаы барлы РН-ны 3-5%-ін райды. Кейде ол матрицалы РН (м-РН) деп те аталады, йткені ол ДН-ны біршама блігіні кшірмесін зінде сатайды. Ал и-РН-ны ДН-да синтезделу процесі транскрипция деп аталады. Мнда ДН-ны бір ана тізбегіні кшірмесі и-РН-а енеді, ал ос тізбекті айсысы алай тсетіні туралы малмат толы аны емес. Жаадан синтезделіп жатан информациялы РН нуклеотидтері ДН нуклеотидіне комплементарлы ережеге сйкес осылады, ал процесс РН-полимераза ферментіні атысуымен теді.
2) Рибосомалы РН. Клеткадаы барлы РН-ны 80%-ін райтын рибосомалы РН. РН-ны баса типтерінен ерте табылды. Рибосомалы РН-ны кейбір хромосомаларды ядролы йымдастырушы бліктерінде орналасан ерекше гендер анытайды. РН-ны бл трі цитоплазмада орналасан. Мнда ол белок молекуласымен байланысып, рибосома тзеді. Рибосома массасыны 60%-і р-РН-дан трады. Негіздерді р-РН-да тізбектеліп орналасу атары барлы организмдерде сас.
3) Тасымалдаушы РН. Оны бар екенін Ф.Крик жорамалдады, ал жорамалды дрыс екенін 1955 ж. Хогленд длелдеді. т-РН молекуласы лкен емес, зындыы 70-80 нуклеотид. Ол и-РН-мен атар белок синтезіне атысады: рибосомаа амин ышылын тасымалдайды. рбір амин ышылыны зіне тн т-РН-сы бар. Біратар амин ышылдары шін бірден кп т-РН-лар ашылды.
Баылау сратары:
1. Цитоплазма жне ондаы органоидтарды рылысы, ызметі андай?
2. Ядро жне оны рылысы мен маызы андай?
3. Хромосомаларды морфологиялы рылысы андай?
4. Хромосомаларды рылымы андай болады?
5. Хромосомаларды химиялы рамы андай?
6. Хромосомаларды репродукциялануыны механизмі андай?
7. Кариотип деген не?
8. ДН рылымы.
9. ДН репликациялануы алай жреді?
10. Репликация ателігі алай тзетіледі?
11. Информациялы РН.
12. Рибосомалы РН.
13. Тасымалдаушы РН.
Таырып. Белгілерді тым уалауыны задылытары жне тым уалаушылыты принциптері. Моногибридті будандастыру. Мендельді І заы.
Лекция жоспары:
1. Тым уалаушылыты негізгі задылытары. Мендель ілімі.
2. Моногибридті будандастыру. Генотип жне фенотип.
3. Гаметалар тазалыы заы.
4. Будандастыру жолдары.
5. Толымсыз доминанттылы.
Лекция масаты:студенттерге Мендель задары, моногибридті будандастыру, ген, генотип жне фенотип туралы тсініктер беру.
Лекция мтіні:
1. Тым уалаушылыты негізгі задылытарын е алаш рет чех алымы Грегор Мендель ашан болатын. Тым уалаушылыты бірттас деп есептеп, бкіл белгілер мен асиеттерді бірге арастыран зінен брыны зерттеушілерден Мендельді бір ерекшелігі ол мндай крделі былысты зерттегенде тере талдау жасап отырды.
Кез-келген организмні бойында толып жатан тым уалайтын белгілер мен асиеттер болады. Мендель оларды райсысын жеке алып арастыруды сынды. зіні тжірибелері шін негізгі обьект ретінде бршаты тадап алды. Себебі ол сімдік здігінен тозаданады жне оны бір-бірінен жасы ажыратылатын кптеген формалары бар. Мысалы, тымыны формасы тегіс немесе бдырлы, сабаы зын немесе ыса, гліні тсі ызыл немесе а, тымы сары немесе жасыл т.б. Мндай арама-арсы белгілерді альтернативті белгілер деп атайды.
Мендель зіні тжірибелерін 8 жыл бойы (1856-1864) Брно аласындаы Августин монастырыны баында жргізді. Ол з зерттеулеріні нтижелері туралы 1865 ж. 8 апанда сол Брно аласындаы табиат зерттеушілер оамыны отырысында баяндады. Соны негізінде “сімдіктер гибридтерімен жргізілген тжірибелер” атты ебегін жариялады.
андай болмасын белгі асиеттерінде тым уалайтын згешеліктері бар организмдерді будандастыранда гибрид (будан) формалар алынады. Бір ана жп белгілерінде айырмашылыы бар ата-аналы формалар будандастырылса моногибридті, екі жп белгісінде айырмашылы болса дигибридті, ал егер ондай белгілерді саны кп болса – полигибридті будандастыру деп атайды.
Тым уалаушылытарын зерттеуді Мендель е арапайым моногибридті будандастырудан бастап, рі арай біртіндеп крделендіре тскен.
Генетикалы талдау жасаанда ртрлі будандастыру схемаларын жазу шін белгілі бір ереже олданылады. Ата-аналы формалар Р рпімен белгіленеді (лат.Parents-ата-ана), аналы жыныс белгісімен (Шолпан планетасыны символы), аталы жыныс белгісімен (Марс планетасыны символы), будандастыру Х белгісімен, будан рпа F рпімен (лат.Fields-рпа), ал бірінші рпа F1, екінші рпа F2, шінші рпа F3 т.с.с. болып белгіленеді.
Хромосоманы белгілі бір блігінде орналасан, тым уалайтын белгі-асиеттерді рпатан рпаа жеткізетін тым уалау апаратыны генетикалы лшем бірлігі гендеп аталады. Альтернативті жп белгілерді анытаушы жп гендерді аллеломорфты жп деп, ал жп болып келу былысыны зін аллеломорфизм немесе аллелизм деп атайды. р ген екі трлі жадайда болады жне олар бір жп тзеді, ал ол жпты р мшесі аллель деп аталынады. Мендель тым уалайтын альтернативті жп белгілерді латын альфавитіні ріптерімен крсетуді сынды. Мысалы, А жне а, В жне в таы сол сияты.
Аллельді гендер гомологты хромосомаларды сас блімінде орналасады, ал оларды орналасатын орнын локус деп атайды. Гомологты жп хромосоманы параллель ос сызы (=) арылы крсеткен кезде, онда орналасан аллельді гендерді біріні астына бірін, мысалы,
А А а
= = жне = деп жазу керек, ал оларды хромосомасыз крсеткенде
А а а
АА жне аа делініп жазылады.
рытанан жмырта клеткасы зигота деп аталынатыны белгілі. Егер зигота бірдей аллельдері бар жыныс клеткаларыны осылуынан тзілсе, ондай зиготаны гомозигота деп, ал ртрлі аллельдері бар екі жыныс клеткасыны осылуынан тзілсе, оны гетерозигота деп атайды. Мысалы,
А а А
= жне = - гомозиготалар, ал = - гетерозигота.
А а а
2. Моногибридті будандастыру.Мендель ызыл глді жне а глді бршатарды алып моногибридті будандастыранда бірінші буында алынан рпаты бріні глдеріні тсі ызыл, яни осы белгі бойынша біркелкі болып шыан. Сонда будан сімдіктерде глді ызыл тсі ана саталып, а тс байалмайды. Мндай белгіні (ызыл тсті) Мендель
доминантты (басым), ал байалмайтын а тсті рецессивті (басылыы) деп атады. Доминантты белгіні бас ріппен, ал рецессивті белгіні кіші ріппен белгілейді.
Р АА аа
Гаметалар А а
F1 Аа
Осы зерттеулерді нтижесінде Мендельді 1-ші заы, яни 1-ші буын будандары белгілеріні біркелкі болу заы алыптасады. Мны немесе доминанттылы заы деп те атайды.
Одан рі арай F1-де алынан будандар здігінен тозадандырылып, нтижесінде F2 (екінші рпа) алынды. Бл жадайда белгілерді ажырайтындыы байалды, яни алынан рпаты ¾ блігі ызыл, ал ¼ блігі а глді болып шыты. Сонда доминантты сімдіктер мен рецессивті белгісі бар сімдіктерді араатынасы 3 : 1 болды. Осыдан келіп Мендельді 2-ші заы белгілерді ажырау заы алыптасты.
Р Аа Аа
Гаметалар А а А а
F2 АА Аа Аа аа
3 1
Жргізген зерттеулеріне талдау жасауды негізінде Мендель мынадай орытынды жасады: рецессивті бастамалар гетерозиготалы организмде жоалмайды, згеріске шырамайды жне кбею кезінде дл сондай рецессивті бастамалармен кездескен кезде, яни келесі рпатарда айтадан крінеді. Мендельді осы гипотезасын У.Бэтсон кейінірек (1902 ж.) “гаметаларды тазалы ережесі” ретінде генетика ылымына енгізді. Бл ереже бойынша ажырау былысыны негізінде доминантты жне рецессивті бастамаларды гетерозиготалы организмде бірімен бірі араласып кетпей, гаметалар тзген кезде “таза” кйінде ажырайтындыы жатыр. Мысалы, гетерозиготалы организм Аа-дан тзілген А жне а гаметалары бірімен-бірі араласпайтын “таза” гаметалар. Тым уалаушы бастамаларды будандастыру кезінде бір-бірімен араласпай рпатарына траты берілуі тым уалауды дискреттілігін (ошаулыын) крсетеді.
р трлі типті гаметаларды зара осылу ммкіндіктерін есептеп шыаруды жеілдету шін аылшын генетигі Р.Пеннет сынан тор жасалынады. Пеннет торында аталы гаметалар горизонталь баытта, аналы гаметалар вертикаль баытта жазылады. Торды ішінде гаметаларды комбинациялары орналастырылады, ол комбинациялар организмдерді генотиптерін крсетеді.
F1 гаметалары
| А | а |
| А | АА | Аа |
| А | Аа | аа |
белгілеріні жиынтыын фенотип, ал тым уалау бастамаларыны жиынтыын генотип деп атайды. Пеннет торынан ажырауды генотип бойынша 1 АА : 2 Аа : 3 аа, ал фенотип бойынша 3А- : 1 аа атынасында болатындыын оай круімізге болады. Организмні тіршілігі бойында оны фенотипі згеруі ммкін, біра генотипі згермейді.
3. Брша сімдігін моногибридті будандастыру нтижелерін талдап, Мендель зіні 1-ші белгілерді біркелкілік заын жне 2-ші белгілерді ажырау заын ашты. Бірінші буында алынатын будандарды біркелкі болуымен екінші буын будандарында белгілерді ажырау былыстарын тсіндіру шін Мендель гамета тазалыы заын сынды. Оны мні – организмні кез-келген белгі-асиетіні дамуын тым уалау факторы, яни генанытайды. Мысалы: глді ызыл тсіне доминантты, ал а тсіне рецессивті гендер жауапты.
Бірінші буындаы рпа ызыл глді сімдікті доминантты А гені бар гаметасы мен а глдіні рецессивті а гені бар гаметасыны осылуы нтижесінде пайда болады. Сондытан оларды генотипінде глді ызыл тсін де, а тсін де анытайтын гендер болады. Біра ызыл тсті гені доминантты боландытан бірінші буындаы будан сімдіктерді барлыы да ызыл глді болып шыады. Сонда оларды фенотипі бірдей боланымен, генотипінде екі трлі ген болады. Ал ондай буын организмнен гамета тзілгенде оан тек бір ана доминантты А немесе рецессивті а гені беріледі. Бл жадайда будан организмні гаметасында аллельді гендер бір-бірімен араласып кетпей таза кйінде саталады. Мысалы, гетерозиготалы организм Аа-дан тзілген А жне а гаметалары бірімен-бірі араласпайтын “таза” гаметалар. Тым уалаушы бастамаларды, яни гендерді будандастыру кезінде бір-бірімен араласпай рпатарына траты берілуі тым уалауды дискреттілігін (ошаулыын) крсетеді.
4. Гибридологиялы талдау жасаанда жне практикалы селекцияда реципрокты, талдаушы жне айыра будандастырулар олданылады.
ызыл глді бршаты а глді бршапен будандастыранда алдыысын аналы, ал соысын аталы ретінде алуа болады. Ол шін ызыл глді сімдіктерді аталытары алынып тасталан глдерін а глді сімдікті тозаымен тозадандырады. Сонымен атар оларды орнын ауыстыруа да болады, онда керісінше а глді сімдік ызыл глдіні тозаымен тозадандырылады. Мны реципрокты будандастыру дейді. Осы реципрокты будандастыруды формуласын былайша жазуа болады:
АА х аа жне аа х АА
Бл екі жадайды екеуінде де 1 –де алынан будан рпаты глдеріні тсі біркелкі ызыл болады.
Талдаушы будандастыру деп будан организмнен тараан рпаты рецессивті гомозиготамен будандастыруды айтады. Мысалы, генотиптері екі трлі АА жне Аа болып келетін ызыл глді брша сімдігін а глді сімдікпен будандастыранда нтижелері ртрлі болып шыады. Будандастыруды жолы АА х аа болып келсе, алынатын рпа тек ана ызыл тсті болады, ал егер Аа х аа болса рпаты жартысы ызыл, жартысы а глділер, яни 1 : 1 атынасындай болып шыады. Сонда рпаыны белгі-асиеттеріні сипатына арай ата-аналы формаларды біреуіні генотипіне талдау жасалады.
Будан особьты бастапы ата-аналы формаларды бірімен будандастыруды айыра будандастыру немесе бекросс деп атайды. Мысалы, АА х аа будандастыруынан алынан будан особь Аа-ны ата-аналы формаларымен будандастырса Аа х АА немесе Аа х аа, яни айыра будандастыру болып шыады. Мндай будандастыру жолы будан рпата ата-аналы формаларды біріні тиімді белгі-асиеттерін тратандыруды кздеген жадайда олданылады. сіресе селекцияда сімдіктерді ауруа, уашылыа тзімді сорттарын, малды мол німді тымдарын шыаруда кеінен олданылады.
5. Мендельді бршапен жргізген тжірибелеріндегі байалан доминанттылы былысы толы доминанттылы болып есептеледі. Біра кейде 1 –дегі гетерозиготалы рпатан доминантты белгі толы байалмай аралы сипатта болады. Мндай былысты толымсыз доминанттылы деп атайды. Мысалы намазшам глі сімдігіні ызыл жне а глді формаларын алып будандастыранда 1 –дегі будандарды глдеріні тстері ызылт болып шыады, яни ата-анасыны ешайсысына толы самай аралы сипат алады.
Мндай задылы тек сімдіктерден ана емес, жануарлардан да байалады. Сонда толымсыз доминанттылы жадайында генотип пен (1АА : 2 Аа : 1 аа) фенотипті (1 ызыл : 2 ызылт : 1 а ) араатынасы бір-біріне сйкес келеді. Ал толы доминанттылыта гетерозигота мен доминантты гомозиготаны белгілері бірдей болады. Соан байланысты фенотипі бойынша 3 : 1 атынасындай болады.
Баылау сратары:
1. Мендель задылытары.
2. Моногибриді будандастыру деп андай будандастыруды айтады?
3. Екінші рпата алынатын будан рпатарды ара атынасы андай?
4. Ген жне генотип деген не?
5. Фенотип деген не?
6. Аллельді гендер деп андай гендерді айтады?
7. Гамета тазалыы заы.
8. Реципрокты будандастыру деп андай будандастыруды айтады?
9. Талдаушы будандастыру деп андай будандастыруды айтады?
10. айыра будандастыру деп андай будандастыруды айтады?
11. Толымсыз доминанттылы деген не?