Жыныс генетикасы жне жыныспен тіркесіп тым уалау.

Лекция жоспары:

1. Гендерді зара рекеттесуі. Аллельді емес гендерді зара рекеттесуі. Гендерді комплементарлы сері. Эпистаз.

2. Полимерия. Модификатор гендер.

3. Жыныспен тіркескен тым уалау.

 

Лекция масаты:студенттерге аллельді емес гендерді зара рекеттесуі, оны трлері, жыныспен тіркескен тым уалау, гендерді тіркесуі жне кроссинговер туралы тсініктер беру.

Лекция мтіні:

 

1. Гендерді зара рекеттесуіні екі трі бар – аллельді жне аллельді емес гендерді зара рекеттесуі. Аллельді гендерді зара рекеттесуіне толымсыз доминанттылыты жатызуа болады. Мысалы, ызыл жне а тсті намазшам глдерін зара будандастыранда ₂-де ызылт тсті будан рпа алынады. Бл екі аллельді гендер

 

А мен а-ны зара рекеттесуіні нтижесі деп арастыруа болады. Бл жадайда доминантты ген рецессивті генге басымдылы крсетеді.

Аллельді емес гендерді зара рекеттесуіні 4 типі бар: комплементарлы, эпистаз, полимерия жне модификация.

Гендерді комплементарлы сері. Комплементарлы немесе толытырушы деп з алдына жеке келгенде сері байалмайтын, ал егер генотипте баса біреуімен атар кездессе жаа бір белгіні дамуына ыпал ететін гендерді айтады. Бл жадайда белгі екі аллельді емес гендерді баылауымен тзілетін екі ферментті зара рекеттесуіні нтижесінде дамиды.

Гендерді комплементарлы сері хош иісті бршата жасы зерттелген. В.Ветсонны тжірибелеріні бірінде хош иісті бршаты глдеріні тсі а формаларын алып будандастыранда олардан шыан барлы будан сімдіктерді глдері ызыл тсті болан. Оларды здігінен тозададыранда ₂-де 9 ызыл : 7 а глді болып ажыраан. Бл жадайда глді ызыл тсін екі комплементарлы доминантты гендер (А мен В) бірігіп анытайды. Ал егер генотипте ол гендерді біреуі ана болса глді тсі а болады. ₂-дегі ажырауды ара атынасыны 9 ызыл : 7 а болуы да соан байланысты.

9 (А-В) : 3 (А-вв) : 3 (а-ВВ) : І (аавв).

ызыл глділер а глділер

Эпистаз. Бір генні ызметін оан аллельді емес баса бір генні тежеуін эпистаз деп атайды. Эпистазды зін доминантты жне рецессивті деп бледі. Егер мндай былыс доминантты гендерді арасында болса (А В) доминантты эпистаз, ал рецессивті гендерге болса (а в) рецессивті эпистаз дейді. зіне аллельді емес баса бір генге басымдылы жасайтын генді эпистазды немесе ингибитор, ал керісінше басылыы болса – гипостазды деп атайды. Гендерді эпистазды жолмен рекеттесуі зіні сипаты жаынан комплементарлыа карама-айшы. Эпистаз кезінде бір генні баылауымен тзілетін фермент, бтен бір ген анытайтын баса ферментті ызметін тежейді.

Гендерді эпистазды серін слы дні бояуыны тым уалауы мысалында арастыруа болады. Бл даылды дніні ара жне ср тстерін анытайтын доминантты гендерді болатындыы аныталан. Оларды біреуі А, екіншісі В деп белгіленеді. Сонда будандастырылан ата-аналы формаларды генотиптері ААВВ (ара тымды) жне ааВВ (ср тымды) деп есептесек, бірінші буында алынатын сімдіктерді генотипінде (АаВв) ара тсті анытайтын А жне ср тсті В доминантты гендері болады. Ал А гені В геніне эпистазды болуы себепті ол оны ызметін тежейді, сондытан да F₁–дегі будандарды барлыы да ара тымдылар болып шыады. F₂ –де 12 ара : 3 ср : 1 а болып белгілер ажырайды. Егер бан талдау жасайтын болса, тоыз генотипте доминантты генні екеуі де (А мен В) бар, біра ср тсті гені В тежелетіндіктен, оларда ара тымды рпа береді. Енді ш генотипте (ААвв, Аавв, Аавв) ара тсті анытайтын доминантты А гені боландытан тымдарыны тсі ара болады. Сонда 16 сімдікті 12-сі фенотипі бойынша ара тстілер болып шыады. Таы да ш генотипте (ааВВ, ааВв, ааВв) эпистазда А гені жо, тек доминантты В гені ана боландытан ондай сімдіктерді тымдары ср тсті болады. Тек бір ана генотиптен (аавв) рамында доминантты гендер болмайтындытан тымы а тсті сімдіктер дамып шыады.

Эпистаз жадайындаы гендерді зара рекеттесуі комплементарлытан згеше болады. Алашысында белгілі бір мшені дамуына ыпал ететін ген баса бір генні ызметін тежейді, соны салдарынан рпаында ата-аналы формалара тн белгілер байалады. Комплементарлыта керісінше белгілер екі аллельді емес гендерді рекеттесуіні нтижесінде пайда болады.

2. Полимерия. андай болмасын бір белгіні алыптасуына бірігіп сер ететін гендерді полимерлі гендер деп атайды.Ал бір белгіні дамуын уаттайтын бірнеше аллельді емес гендерді бірігіп ызмет атару былысын полимерия дейді. Бл жадайда аллельді емес

 

гендерді баылауында болатын екі немесе бірнеше фермент бір ана белгіні дамуына сер етеді.

Полимерия былысын 1908 ж. швед генетигі рі селекционері Нильсон-Эле ашты. Полимерия жолымен сімдікті зындыы, вегетациялы мерзіміні затыы, дндегі белок млшері, малды салмаы, сттілігі, жніні зындыы, биохимиялы реакцияларды жру жылдамдыы т.б. сияты шаруашылы жаынан тиімді белгі-асиеттер тым уалайды.

Полимерлі немесе полигенді тым уалауа мысал ретінде адам терісі тсіні млдем атан (альбинос) араа дейінгі аралыта болатындыын алуа болады. Егер негр мен а тсті адам некелессе олардан туатын баланы тсі аралы сипат алады, яни мулат туады. Ал мулаттар зара некелессе оларды рпаы а пен араа дейінгі аралыта болады. А пен ара нсілді адамдарды терілерінде пигмент тзілуіндегі айырмашылы ш немесе трт трлі аллельді емес гендерді рекетіне байланысты деген йарым бар.

Модификатор гендер. Жекелеген белгілерді тым уалауын зерттеу барысында Мендель ашан задылытарды негізінде біз оларды райсысыны дамып алыптасуы белгілі бір тиісті ген арылы аныталады деп есептейміз. Біра организмдегі кез-келген белгі немесе асиет бірнеше гендер арылы баыланатын бір-бірімен байланысты, крделі биохимиялы реакциялар мен морфо-физиологиялы процестерді нтижесінде дамиды.

Кез-келген организмні онтогенезінде гендерді баылауымен жзеге асатын кптеген ферменттерді арасында зара рекеттесу реакциялары жреді. Мндай жадайда андай болмасын бір белгіні дамуына басалара араанда ферменттерді біреуі кштірек сер етсе, ал екінші біреулері лсіздеу болады. Ол гендерді ызметіне байланысты. Біра бл гендер негізгі бір белгіні дамуын анытай алмайды, тек оны кшейтіп немесе лсіретіп отырады. Осындай негізгі генні ызметіне осалы сер ететін аллельді емес гендерді модификатор гендер деп атайды. Мысалы, сиыр реіні ала болуын негізгі ген анытайды, біра алалыты млшері барлыында бірдей болмайды – біреуінде кбірек, екіншісінде азыра болады, ол модификатор генні ызметіне байланысты болып келеді.

Генні жне оны аллельдеріні ызметін арастыранда тек гендерді зара рекеттесуін, не болмаса ген модификаторларды серін ана емес, сонымен атар организмні сіп дамуы шін ажетті сырты орта жадайларын ескеру ажет. Мысалы примула сімдігі 15-25^О температура аралыында ссе гліні тсі ызылт болады (ата-аналы формалары РР-ызылт х рр-а). Егер ₂-дегі сімдіктерді 30-35^О температурада сірсе брі тегіс а глділер болып шыады. Ал егер температура 30^О-а жетер жетпес болса, белгілер 3 : 1 атынасындай болып ажырайды. Сонда мндай былмалылы сырты ортаа, атап айтанда температураа байланысты болып отыр. Бл былысты совет алымы С.С.Четвериков пенетранттылы деп атаан.

Белгіні айын кріну шамасы сырты орта мен ген-модификаторлара байланысты болуы ммкін. Мысалы, W_g W_g аллелі бойынша гомозиготалы (анатыны жрнаы ана бар) дрозофила шыбынында бл белгі тек тменгі температурада ана айын аарылады. Сол дрозофиланы баса белгісі кзіні крмеуі (еуеу) шыбындарды жабайы тріне тн, яни фасеткаларыны (кзшелері) саны 0-ден 50 шаты болуына байланысты. Міне осындай былып, згеріп отыратын белгілерді крініс беру дегейін экспрессивтілік дейді. Экспрессивтілік детте белгіні организмні жабайы трінен аншалыты ауытыанын крсетеді.

3. Гендері жынысты хромосомада болатын белгілерді тым уалауын жыныспен тіркескен тым уалаудеп атайды. Оны е алаш зерттеп ашан Т.Морган. Оны лабораториясында дрозофила кзіні тсіні тым уалауын зерттеуге арналан тжірибелер жасалды. Бір тжірибеде ызыл кзді аналыты а кзді аталыпен, ал екіншісінде керісінше а кзді аналыты ызыл кзді аталыпен будандастырды.

Дрозофила кзіні ызыл тсі (W⁺) а тсіне (W) араанда доминантты болып келеді. ызыл кзді аналыты а кзді аталыпен будандастыранда бірінші буында (₁) алынатын рпаты барлыы да ызыл кзділер болып шыады. ₁-дегі особьтарды зара

будандастыранда екінші буында алынатын рпаты аналытарыны да, аталытарыны да жартысы ызыл кзділер, жартысы а кзділер болады. Тым уалаудаы мндай ерекше жадайды тсіндіру шін Морган кзді тсін анытайтын гендер жынысты хромосомада болуа тиіс деп есептеді. Сондытан ондай белгілерді жыныспен тіркесіп тым уалайтын белгілер деп атады. Мндай былыс жануарлар мен адама тн. Мысалы, адамда болатын гемофилия (анны йымауы), дальтонизм (тсті ажырата алмау), тер бездеріні болмауы сияты аурулар мен кемістіктер жыныспен тіркесіп тым уалайды.

А кзді аналытарды ызыл кзді аталытармен будандастыранда бірінші буынны зінде-а алынан рпаты аналытары ызыл кзділер болан, яни ыздарыны кзі кесіне, ал лдарыны кзі шешесіне тартан. Мны крис-кросс жолымен тым уалау дейді.

 

Баылау сратары:

1. Гендерді зара рекеттесуіні андай трлері бар?

2. Аллельді емес гендерді зара рекеттесуіні типтері андай?

3. Комплементарлы гендер деп андай гендерді айтады?

4. Эпистаз деген не? Оны трлері андай?

5. Модификатор гендер деген андай гендер?

6. Пенетранттылы деген не?

7. Экспрессивтілік деген не?

8. Жыныспен тіркескен тым уалау деген не?

9. Жыныспен тіркесіп тым уалау белгілері деп андай белгілерді айтады?

10. Гендерді тіркесуі деген не?

11. Морганны хромосомды теориясы.

12. Хромосомаларды айасуы немесе кроссинговер деген не?

13. Гендерді рекомбинациясы деген не?

14.Кроссоверлі жне кроссоверлі емес гаметалар деп андай гаметаларды айтады?

15. Интерференция деген не?