будандастыру жйелері. Гетерозис былысы.
Лекция жоспары:
1. Селекцияда олданылатын будандастыру трлері. Туысты будандастыру.
2. Туысты емес будандастыру.
3. Алыс будандастыру. Гетерозис былысы.
Лекция масаты:студенттерге селекцияда олданылатын будандастыру трлері жайлы тсініктер беру.
Лекция мтіні:
1. Селекцияда будандастыруды р трлі жйесі олданылады. Олар: а)туысты будандастыру (инбридинг, инцухт), )туысты емес будандастыру (аутбридинг) жне б)алыс будандастыру. Туысты будандастыру генотиптері жаынан бір-біріне жаын организмдерді арасында болатындытан олардан кбінесе гомозиготалы рпа алынады. Ал мндай будандастыруды за уаыт пайдаланса, жануарлар мен сімдіктерді бойында пайдалы асиеттері бар гомозиготалы таза линияларын алуа болады. Туысты будандастыру жануарлар мен сімдіктерді селекция шін ажетті таза линияларын алу шін кеінен олданылады.
Популяция рамындаы рецессивті гендерді кпшілігі организм шін тиімді бола бермейді, сол себепті егер туысты будандастыру жиі айталанса, сорт немесе тым азындайды. Бан длел ретінде Д.Джонсты жмысын алуа болады. Ол жгері сімдігін 15 рпа бойы здігінен тозадандырып отыран. Сонда, оны екі тармаын еріксіз трде здігінен тозадандыруды нтижесі сімдікті биіктігі мен німіні кемуіне келіп соан.
Инбридингті нтижесінде организмні мір сргіштігі, рпа беру абілеттілігі жне трлі аурулара тзімділігіні тмендейтіндігі байалады. Мндай былысты инбредті депрессия деп атау абылданан. Мысалы, инбридинг аллелі мірсргіштікті тмендетеді немесе летальды асиетке ие. Яни, р рпата 25% дарабастар лімге шырайды немесе лсіз болады. Нтижесінде рпа атарында инбридинг депрессияа келеді. Егер инбридинг былысын бірнеше рпатар дегейінде олданатын болса, онда белгілерді крінуіні тмендеуі аны байалады. Орташа мірсргіштік инбредті минимумга жеткенше рпатан рпаа тмендей береді. Бл кезе инбридинг нтижесінде шамамен 10 рпатан кейін пайда болады жне мірсргіштікті е тменгі дегейіне тскенін крсетеді. Сондытан инбридингті жаласуы онан ары нашарлауын болдырмайды. Сондытан туысты емес будандастыру дісі тиімді. Мндай жадайда р трлі линиялара жататын особьтар будандастырылады, соны нтижесінде оларды рпаыны тым уатын асиеттері жасарады.
2. Туыс емес организмдерді будандасуын аутбридинг деп атайды. Мнда бір тыма немесе сорта (тымішілік немесе сортішілік), сондай-а ртрлі тымдар мен сорттара (тымаралы немесе сортаралы) жататын организмдер будандастырылады. Туыс емес дарабастарды будандастыранда рецессивті зиянды мутациялар гетерозиготалы жадайа кшеді. Сондытан бірінші будан рпа кбінесе тіршілік абілеті жоары, аурулара тзімді, рі сімтал болып келеді.
Туысты емес будандастыру селекцияда аса маызды діс болып табылады. Осындай жолмен трлі тым уалайтын асиеттер бір гибрид организмде топтастырылады. андай жадайда тымішілік немесе сортішілік, ал ай кезде тымаралы немесе сортаралы будандастыруды олдану керек дейтін болса. Айталы ой жніні зындыын арттыру ажет десек, онда тымны ішіндегі зын жнді жануарларды тадап алып будандастыру керек. Егер ондайларды табу иына соса, ыса жнділерді зын жнділермен будандастырып гибрид алу керек.
Аутбридингті пайдалананда комбинативті згергіштікті есебінен туір немесе нашар белгі асиеттері бар гибридтер болуы ммкін екендігін ескеру керек. Сондытан будандастырудан со міндетті трде ажетті формаларды срыптап алып отыру керек.
3. Селекцияда алыстан будандастыру дісі де кеінен олданылады. Бл жадайда р текті трлер мен туыстар будандастырылып, нтижесінде оларды гендері мен хромосомалары бір-бірімен алмасады.
Алыстан будандастыруды сімдіктер селекциясында лкен маызы бар, соны ішінде сіресе вегетативті жолмен кбейетіндер шін, себебі алыстан келетін буданды вегетативті жолмен кбейту стерильділікті жоюа ыпал етеді. Мысалы, вирусты аурулара тзімді ант амысыны жабайы трін, ытайлы мдени трімен будандастыру ант німін ш есе арттыруа ммкіндік берді. Практикада картопты, жзімді, т.б. траралы будандастыру кеінен олданылады.
Алыс будандастыруда бір-бірінен алша жатан тр тарматары пайдаланылады. Мысалы, аза алымдары .Есенжолов, А.Жандеркин, Н. Бутарин жабайы арар мен биязы жнді ойды будандастыру арылы ойды “арар-меринос” деп аталатын жаа тымын шыарды. Сонда оан арарды таулы аймаа бейімділігі, ойды жніні биязылыы т. б. пайдалы асиеттері берілген. Сол сияты Н.В.Цицин бидай мен жабайы бидайы сімдігін будандастыру арылы бидай-бидайы буданын алды. Бл дісті И. В. Мичурин жеміс-жидек сімдіктеріні жаа сорттарын шыару шін кеінен олданан-ды.
Сонымен, алыс будандастыруды олдананда сімдіктер мен жануарларды сапасы жасарып, беретін німі артан. Мндай былысты е алаш 1914 жылы Америка оымыстысы Дж. Шелл жгері сімдігінен байады. Оны гетерозис былысы деп атайды. Содан бері бл задылы жгері сіретін шаруашылытарда кеінен олданылып келеді. Жгеріні р трлі сорттарын будандастыру арылы алынатын гибридтерде гетерозис асиеті бар, яни оларды собыы лкен, дндері ірі, сабаы зын, жапыратары ірі рі салалы болып келеді, сондытан олар мол нім береді.
Баылау сратары:
1.Селекцияда андай будандастыру трлері олданылады?
2.Туысты будандастыру деген не?
3.Туысты емес будандастыру деп андай будандастыруды айтады?
4.Алыс будандастыру дісі андай?
5.Гетерозис деген не?