Лшеуді негізгі сипаттамалары,жне оларды бірлігін амтамасыз ететін жйелер.
лшеу жмыстарын жргізу алдында суды тередігін лшеп планды координаталарын анытап, жне су дегейіні биіктік белгісін анытау ажет. лшеу нуктелеріні координаталары турлі тсілдермен аныталады. Олар: а) Сана басынан не су жиігінен бастап тстаиада тартылган тросс бойынша; ) лшеу нуктелерін жагалаудан теодолит немесе кифригельмен лшейді (жерді биіктік белгілерін тусіретін куралдар;)б) Брыш лшеуші ралдар( секстант ); Бул курал кемеден жаалаудан олшеу нуктелерін баалайды; в) Радиогеодезиялы дістер бл жагалаудан бекітілген карауылды есепке ала отырып, олшеу нуктелерін белгілеу. Р. дістер су дегейіні биіктік белгісі су лшеуші бекетті крсетулері бойынша аныталады. Керекті жмысты масаты мен длдігіне жне жергілікті жагдайларына арай лшеу жолдары келесідей орналастырылады: а) колденен кима бойынша; ) зына бойы има бойынша; б) исы галстар бойынша; в) аралас тсіл;
23.Зырылдауыты длдігін тексеру. Гидрометриялы зырылдауы аысты кез келген нктесіндегі жылдамдыты жоары длдікпен лшеуге ммкіндік береді.Зырылдауыты трлері жне рылымдары р трлі болады. Зырылдауытар біратар белгі бойынша ерешеленеді: Айналу осіні баыты, алаты бранданы немесе роторды рылымы, тйісу жне есептеу механизмдарыны рылымы жне зырылдауыты суа тсіру тсілдері бойынша.Айналу сіні баыты бойынша тік жне клдене ості зырылдауытара блінеді. Біріншіге - ГР-21, ГР-21М, ал екінші трге - Прайс зырылдауытары жатады.азіргі уакытта ГР-21М, ГР-55, ГР-99 жне баса да маркалы зырылдауыктар олданылады. Кез келген зрылдауыты негізгі бліктеріне: 1) алаты брандасы бар жріс блігі (ходовая часть) жне тйісу механизмі; 2) зырылдауыты аасы, 3) аыс баытын алыптандырушы; 4) сигналды рылы.Жріс блігі зырылдауыты негізгі тйіні болып табылады, ол ішкі камерада орналасатын осьтен, алаты брандадан, тйісу механизмінен трады. Механизмні тйісуі - алаты бранда белгілі сана те айналымды жасаан со тйіседі.Аысты жылдамдыын зырылдауыпен лшеу оны кала брандасыны соан суды серімен принципіне негізделген. Аыс жылдамдыы (V, м/с) мен зырылдауыты алаыны 1 секундта айналу саныны (п, айн/сек) арасында келесі туелділік бар: у=/(п)Бл туелділік рбір зырылдауы шін арнайы су бассейндерінде аныкталады жне исытрінде крсетіледі.Аыс жылдамдыын лшеу кезінде зырылдауы арнайы сырыты немесе тросты кмегімен суа тсіріледі. Зырылдауыты алатары аысты жылдамдыы нерлым скен сайын жылдам айнала бастайды. алаты 20 айналымынан кейін тйыталу жабдыы іске осылады, сйтіп дыбыспен белгі береді. Дыбыс белгісіні аралыы секундомермен есептеледі белгіні арасындаы уаыт бойынша 1 секундтаы айналыс саны аныталса, ал айналыс саныны кмегімен аыс жылдамдыы аныталады.Су тімін беттік алтылармен лшеу гидрометриялы ырылдауытар ааулы немесе жо болан жадайда, сондай-а гидрометриялы зырылдауытарды олдануа болмайтын жадайларда, мысалы арынды се жру, зеннен сал аызу кезінде, гидрометриялы ткел жарамсыз боланда жне т.б. жадайларда жзеге асырылады. алтылар су тімін ародіс бойынша лшеу кезінде кеінен олданылады.Су тімін беттік алтылармен лшеу кезінде 3 тстама алынады: жоары, ортаы (негізгі) жне тменгі. Жоары тстамадан зен аысы бойынша жогарыдан аысты жылдамдыын лшеу кезінде алтылар жіберілетін жіберу тстамасы таДалып алынады. Тменгі тстаманы тменгі жаынан алтыларды баалы болан жадайда аулау шін таы бір тстама тадалады. Жоары жне тменгі тстамаларды ара ашытыы миат лшенеді. Бл ашыты алтылар жрісіні затыы 20 секундтан кем болмайтындай болуы тиіс.Аынны жылдамдыы 2 м/с арты болан жадайда, алтылар жрісіні затыын ысалау, біра 10 секундтан кем емес ылып абылдауа болады. арастырылып отыран телімде гидрометриялы тстама бар болан жагдайда, ол негізгі тстама ретінде ызмет жасайды.
24.Аысты жылдамдытарын зырылдауыпен лшеуді ателіктері. Аысты жылдамдыын зырылдауыпен лшеу оны кала брандасыны соан суды серімен принципіне негізделген. Аыс жылдамдыы (V, м/с) мен зырылдауыты алаыны 1 секундта айналу саныны (п, айн/сек) арасында келесі туелділік бар: у=/(п)Бл туелділік рбір зырылдауы шін арнайы су бассейндерінде аныкталады жне исытрінде крсетіледі.Аыс жылдамдыын лшеу кезінде зырылдауы арнайы сырыты немесе тросты кмегімен суа тсіріледі. Зырылдауыты алатары аысты жылдамдыы нерлым скен сайын жылдам айнала бастайды. алаты 20 айналымынан кейін тйыталу жабдыы іске осылады, сйтіп дыбыспен белгі береді. Дыбыс белгісіні аралыы секундомермен есептеледі белгіні арасындаы уаыт бойынша 1 секундтаы айналыс саны аныталса, ал айналыс саныны кмегімен аыс жылдамдыы аныталады.Су тімін беттік алтылармен лшеу гидрометриялы ырылдауытар ааулы немесе жо болан жадайда, сондай-а гидрометриялы зырылдауытарды олдануа болмайтын жадайларда, мысалы арынды се жру, зеннен сал аызу кезінде, гидрометриялы ткел жарамсыз боланда жне т.б. жадайларда жзеге асырылады. алтылар су тімін ародіс бойынша лшеу кезінде кеінен олданылады.Су тімін беттік алтылармен лшеу кезінде 3 тстама алынады: жоары, ортаы (негізгі) жне тменгі. Жоары тстамадан зен аысы бойынша жогарыдан аысты жылдамдыын лшеу кезінде алтылар жіберілетін жіберу тстамасы таДалып алынады.
25.Аысты жылдамдыын лшеуге арналан ралдар мен дістер. Аысты жылдамдыын лшеу ушин кптеген дістер мен ралдар олданылады, оларды ішіне гидрометрияда олданылатын ралдарды арастырамыз. А) алаты бранданы айналым санын тіркеуге негізделген діс. Бл діспен жылдамды гидрометриялы зырылдауыпен лшенеді. Жылдамдыты лшеген кезде алаты жалпы айналым саны жне лшеу затылыы тіркеледі. ) Суда алып келе жатан денені жылдамдыын тіркеуіне негізделген діс. Аыс жылдамдыын лшеген кезде трлі алытылар олданылады. Олар аысты бетіне немесе ажетті тередікке жіберіледі. Аысты жылдамдыы алытыны суда жру жылдамдыына теестіріліп алынады. Б) Жылдамды тегеуірініні ( напор) шамасын тіркеуге негізделген діс. Жылдамдыты лшеу шін трлі гидро ттікшілер олданылады ( негізгісі Питто ттікшесі). В) Аынны кштік рекетіні шамасын тіркеуге негізделген діс. Аысты жылдамдыын лшеу ушин аынны кштік рекетін абылдайтын сезімтал элементі бар рал пайдаланады. Бл діс ылыми зерттеу жмыстарда немесе лабораторияларда олданылады. Г) Жылу алмасу принципіне негізделген діс. ыздыратын элементті суа батырып, аыс жылдамдыына арай осы элементті суу жылдамдыына негізделген. Аыс жылдамдыы атты боланда олданылатын ралдар тез суыды. Бл тсіл лабораторияда олданылады. Д) Клемдік діс. Баылау кезінде рылыа кіретін су клемін лшеу арылы яни белгілі бір лшем уаыт аралыында ыдыса кіретін су массасы бойынша аныталады. Жылдамды арнайы кесте бойынша алынады. Е) Ультрадыбысты олдануа негізделген діс. Аысты жылдамдыы детте екі трлі діспен гидрометриялы зырылдауыты кмегімен жне сирегірек алытымен лшенеді.
26.Су тімін араластыру дісі бойынша анытау.Араластыру тсіліні мні – аына андайда бір ерітінді енгізіледі,детте хлорлы натрий концентрациясы белгілі болу керек,рі арай аыстан тмен арай ерітінді араласаннан кейін сынама алынады жне осы заттарды шоырлануы аныталады. Су тіміні шамасы енгізілген индикаторды згеруін немесе осы индикаторды тіміне арай аныталады. Бл діс кезінде зендердегі аысты жылдамдыы мен имыл иманы ауданын есептеуді ажеті жо.Араластыру дісі детте аысы атты, турбуленттілігі жоары,кіші аын суларда олданады. Араластыру дісті 2 нсасы бар: 1) индикатор ерітіндісін аса лкен емес,те кіші тімменен за уаыт біртіндеп жіберу тсілі. 2) индикатор ерітіндісін жылдам араластыру тсілі.
27.алтылармен лшенген су тімін есептеу.Аысты жылдамдыы детте екі трлі діспен – гидрометриялы зырылдауыты кмегімен жне сирегірек – алтымен лшенеді. алты арапайым крал, ол ааштан жасалады. алты су беткі (суды беткі абатыны аыс жылдамдытарын лшеу шін) жне тередік (аысты орташа жылдамдыын лшеу шін) болып екіге блінеді. алтылар кішігірім зендерде жаалаудан тасталса, ал ірі зендерде айытардан тасталынады. алтылар аыстын жылдамдыын, зіні жріп ткен жолын (l) уаыта (t) блу арылы табуа ммкіндік береді v=l/t . Су тiмiн алтылармен лшеу кезiнде, су дегейiн жне жоары тстамадан тменгi тстамаа дейiн алтыларды ту уаытын белгiлейдi. Ортаы тстамада, траты сана басынан бастап есептегенде, алтыларды ту орнын белгiлейдi жне лшеу жмыстарын орындайды.
28.Су тімін анытауды есептік тсілдері.Бл діс кезінде имыл иманыа уданы олда бар тстаманы клдене имасыны кескіні бойынша аныталады,ал орташа жылдамды Шезиді формуласы бойынша аныталады: Су тімі жылдамды діс бойынша: Q=W*V , V=CRI, C=м0,5/с
W-имыл иманы ауданы; R-гидравликалы радиус;
V-орташа жылдамыды; I-су беті еістігі;
Шезиді формуласы біралыпты озалыса арналан. Біралыпты озалыс кезінде аынны
29.Су тімін су аарларды кмегімен анытау. Су тімін ыста лшеу иынды туызады. Су тімін лшеу шін тадалан жер жайылмасыз болу керек, бар болан жадайда анарлым тзу, ені тар жне рельефі біртегіс, жесалалары , ескі арнасы жо жерді тадау ажет. Ені ке жайылма су тімін лшеу жмыстарын иындатып жібереді. Тадалан учаскеде зен бір арнамен ау керек, тзу боланы дрыс. зен арнасында мз кептелу, се буылу секілді былыстарды туызатын аралдарды аралшаларды, майырларды болмауы тиіс. зенні арнасы траты боланы жн, яни шайылмауы немесе шгінділергі толмауы тиіс. Арнаны шп баспауы керек. Жасанды имараттардан алыс болуы керек, йткені оларды суды тежелуіне алып келуі ммкін. Су тімін лшеуді айтарлытай длдігіне жету шін тадалан учаскеде аыс біралыпты болу керек. зенні тпкі арнасы мен жайылмасында аысты баыты бірдей болу керек. Су сабасына тскен кезде аысты жылдамдыы 0,15-0,25м/с –тен кем болмауы, су тасу кезінде 3-4 м/с-тан арты болмауы керек. Ааулы жазбалар: а) Жазбада кейбір зіктерді, сия тамшыларыны жне сия жайылып кеткен жерлерді бар болуы. Мндай аауларды себебі: зі жазушыны аламыны ластануы немесе сапасыны нашарлыы, болмаса сияны сапасыны тмендігі. ) Ирек жазба. Себебі: су дегейін зі жазушыны зенмен байланыстыратын быр тесігіні лкендігі; б) Баспалдаты жазу. Себебі: алтыа, ауырлы гіріне немесе сымнан есілген арана бір нрсе тиіп трады. г) Таспаны шешу стінде таспадаы су дегейі шамасыны сырты су лшеу бекеті бойынша алынан су дегейі шамасымен сйкес келмеуі. 1см ге дейінгі сйкессіздік кезінде т ету енгізілмейді. Сйкессіздік 1см ден арты болан жадайда тзету су ретімен уаытты затыына байланысты жазбаны басынан бастап енгізіледі. Д) Таспаны шешу немесе оны келесі тулікті жазбаларын жазу шін зі жазушыа орнату стіндегі зі жазушыны таспасы бойынша уаытты наты жергілікті уаыта сйкес келмеуі, яни зі жазушыны саатыны озып кетуі немесе алып оюы. Сйкессіздік 5 мин а дейін болс а, онда тзету енгізілмейді, ондай сйкессіздік жіберіледі. Егер сйкессіздік 5 мин тен арты болса, онда тзету су ретімен жазбаны басынан бастап енгізіледі.Ааулар крылылардан кп болады.