Азастанны пайдалы азбалары
азастанны жер ойнауында Д. Менделеев кестесіні 99 элементі кездеседі, соны 70 элементіні оры мол. Оны 60 трі ндіріледі.
6 мыа жуы пайдалы азбалар алынатын кен орындары ашылан. Оларды былайша жіктеуге болады:
| Жанатын |
| Кенді емес |
| Fe, Mn, Cr, Hi, AI, Cu, Au |
| Пайдалы азбалар |
| асбест, фосфорит, тз |
| Мнай, газ, кмір |
| Кенді |
Жанатын пайдалы азбалара мнай мен газ жатады. Олар Атырау, Маыстау, ызылорда, Атбе жне Батыс азастан облыстарында шоырланан. Осы лкеде мнайды бар екені
1899 жылы аныталан. азастанда мнай мен газ шоырланан 14 алап жне 207 кен орны бар.
Бгінде республикада жылына шамамен 55 млн. тонна мнай,
7,5 млрд. м3 газ ндіреді. Шетелге 17 млн. тоннадай делмеген мнай шыарылады. 10 кмір алабы, 300 кен орны бар, жалпы 162 млрд. тонна оры бар. араанды алабы – 3600 шаырым шаршы жерді алып жатыр. Ол – негізгі кмір базасы.
Тас кмірді 80 абаты аныталан. алыдыы 120 м, жалпы
оры – 45 млрд. тонна. Екібастз кмір алабындаы (Павлодар облысы) ауданы 160 ш2 кмір абатыны алыдыы 150 м, ашы діспен ндіріледі, ал е арзан «Алып» кенішінде жылына 36 млрд. тонна кмір ндіріледі.
Табиаттаы каучук
Табии каучукты кейбір тропикалы – бразиль гевеясы, каучук фикусы жне т.б. сімдіктерді стті шырындарынан (латекс) дейілеп алады. азастанда каучук сімдіктері те жасы седі. Олар кк саыз жне тау саыз деп аталады. Осы сімдіктерден лы Отан соысы кезінде каучук ндірістік жолмен бекерге алынбаан.
Каучукты адамдар ертеден білген. Отстік Америка елдерінде азу жмыстары жргізілген кезде наыз резеке доптары табылан, олар трмыс-салт масатында олданылан. Еуропалытар каучукпен алаш рет ХVI асырды аяында Х. Колумб серіктестерімен Отстік Америкаа (Гаити) келіп тскенде жергілікті трындарды доп ойнаанын кргендерінен бастап танысан. Индейліктер стті шырынды «као чо», яни «аашты кз жасы» деп атаан, содан «каучук» деген атау шыан.
Каучукты алынуы мен олданылуын одан рі тередете зерттесек, ХVIII асырды 20-жылдарында Бразилияда пайда болан деседі. Каучук Heve аашынан алынан екен. Бразилиялытар каучукты алу шін ааша кесіп тіліктер жасайды. Блінетін а стті шырын ауада тез атайып араяды да, созылыш массаа те тез айналады. Маталара шырынды анарлым мол сііртсе, олар сорлым су ткізбейтін болады. атып алан шайырдан брыннан факелдер дайындаса, шашыраты трінен арнайы шлмектер жасалан.
Сйыты озалысы
атты денелердегі сияты сйытар мен газдарды озалысын да кинематикалы жне динамикалы трыдан арастыруа болады. Газдар мен сйытар зара сас болатындытан, оларды детте бірінен-бірін блмейді. Мнда газдарды сыылыштыын ескеруге тура келеді, сондытан сйы туралы айтыландар газа да атысты деп тсіну керек.
Кинематикалы трыдан араанда, сйы озалысын оны рбір блшегіні озалысымен сипаттауа болады. Сйы озалысын жете тсіну шін, аын сызытары жне аын ттігі деген жаа ымдарды пайдалану тиімді. алыптаспаан озалыс шін аын сызытары уаыта байланысты згереді, ал алыптасан жадайда олар траты болып алады. Бан оса, алыптасан озалыс жадайында аын сызытары блшекті траекториясына дл келеді. Сйы блшектеріні озалысын бір белгілі санау жйесіне атысты анытауа болады. рбір блшек зіне тн жылдамды векторы бойымен озалады, рі сйы жылдамды векторыны рісі болып табылады. детте сйыты аысы кшті боланда аын сызытары жиі, ал сйы аысы бсе жерде аын сызытары сирек етіп жргізіледі. Сйы аысы алыптасанда сйы жылдамдыы рбір нктеде траты болса да, уаыта байланысты згермейді. Бл жадайда аын сызытары згермейді, рі сйыты жеке блшектеріні траекториясына дл келеді. Сйыты аын сызытарын кзбен круге болады, ол шін сйыа аздап бояу осады немесе крініп жзіп жретіндей зат блшектерін салады.
Алым Ажан Машанов
Машанов Ажан Жасыбеклы 1906 жылы азіргі араанды облысы, араралы ауданыны Нркен ауылында дниеге келген. Ол аза геологтеріні бірі, тау-кен инженері болан. 1939 жылы А. Машанов аза тау-кен металлургия институтын (азіргі азТУ) бітірген. Ол тау-кен ндірісінде геомеханика задарын іс жзінде олдана отырып, ылымда лкен жаалытар ашан. алым тау жыныстарыны кернеулі-деформациялы кйіні теориялы негізін анытаан. Оны таы бір іргелі ебегі тау жыныстарыны жер ойнауындаы жай-кйін, рылымды ерекшеліктерін жне беріктілік асиеттерін зерттеуге негізделген. Жер астындаы кенні геологиялы рылымын анытау шін алаш рет жер ойнауыны геометриясы дісін олдана отырып, Абастау – смрын кен рісін ашан.
А. Машановты азастанда геомеханиканы негізін салушы, осы салада мектебін рушы алым деуге болады. Ол кптеген жылдар бойы тау-кен металлургия саласында стазды ызмет еткен адам.
Оны ылыми-зерттеу жмыстарыны баыты геомеханиканы рылымы – кристалды задылытарды зерттеуге арналан. Ол геометрия, оптика, механика, химия, геохимия, кристалды химия, география, геология, технология трізді пндерді сабатастыын анытау кезінде бірттас геомеханика задылыын ашып, аидасын тжырымдады.
алым азастанда геомеханика мектебін руа жне соыс жылдарында Лениногор, Зырян, Торай, Жезазан, аратау кен орындарын ашуа атысты. Сондай-а, геология, тау-кен ісі, маркшейдерия ылымдарыны мемлекеттік тілде дамуына ерекше кіл бліп, аза тілінде оулытар мен сздіктер шыарды. Жаратылыстану ылымдарындаы лтты ндылытарды сабатастыра отырып, гуманитарлы мазмнды сипатта дамытуда кп іс атарды. Оны «Жер астына саяхат», «Как образовались горы», «Жер сілкінісі», «Жер рылымы», «Кристаллография, минерология жне петрография», «Основы горной механики», «Космос жне космология» атты ебектері кптеген оырмандарды геология, тау-кен мамандытарына деген ызыушылыын оятты.