O gün Biz Chnnm: “Doldunmu?”– deycyik. O is: “Yen varm?”– deyckdir”[64].
Elman Qasmov
MAN V TQVA
Bak 2009
Mrhmtli, Rhimli Allahn ad il.
Hmd ancaq Allahadr, Ona hmd edir, Ondan yardm v mfirt dilyirik. Nfslrimizin rrindn v pis mllrimizdn Allaha snrq. Allah kimi hidayt yönltmis, onu heç ks azdra bilmz, kimi d azdrmsa, heç ks onu hidayt yönld bilmz. Mn hadt edirm ki, Allahdan baqa ibadt layiq haqq mbud yoxdur, O, tkdir, riki d yoxdur v hadt edirm ki, Muhmmd Onun qulu v elçisidir.
“Ey iman gtirnlr! Allahdan lazmnca qorxun. Yalnz müslman olduunuz halda ölün”[1].
Ey insanlar! Sizi tk bir xsdn(Admdn)xlq edn, ondan zövcsini(Hvvan)yaradan v onlardan da bir çox kii v qadnlar tördn Rbbinizdn qorxun.(Ad il)Bir-birinizdn(cürbcür eylr)istdiyiniz Allahdan, hmçinin qohumluq laqlrini ksmkdn qorxun. übhsiz ki, Allah sizin üzrinizd nzartçidir”[2].
Ey iman gtirnlr! Allahdan qorxun v doru söz söylyin!(gr bel etsniz) Allah mllrinizi islah edr v günahlarnz balayar. Hr ks Allaha v Peymbrin itat ets, böyük bir sadt(Cnnt)nail olar”[3].
übhsiz ki, sözlrin n dorusu Allahn klam, yollarn n xeyirlisi Muhmmd – sallallahu aleyhi v sllm – in yoludur. mllrin n pisi sonradan uydurulanlardr. Sonradan uydurulub din salnan hr bir ml (i) bir bidt, hr bir bidt is zlaltdir (sapqlqdr), hr bir zlalt (sapqlq) is oddadr.
ziz Müslman qarda v baclar! Söhbt açacamz bu mövzu hr bir müslman üçün hyatda mühüm olan bir mövzudur v hr bir müslmann hyatda ikn onu tlb etmsi vacibdir. Onsuz hyat sxntl, tnzzül uram, onsuz is insanlar dyrsizdir. Var dövlt, mal-mülk sahib olsa bel onu itirn hyatda hr bir eyini itirmidir. Onu qazanan is hyatda çox ey qazanm olar, htta var-dövlti lindn çxsa bel.
Müslman qarda v baclar! Nzriniz çatdrmaq istdiyimiz bu mövzu, iman v tqva mözusudur. Bu mövzumuz Allaha, mlklr, ölüm v ölümdn sonrak anlar, Qiyamt gününün dhtli anlar ,ml dftrlrinin insanlara verilmsi, mllrin trzid çkilmsi, sirat körpüsündn keçmk, cnnti v chnnm v s. insana axirti xatrladan, imann güclnmsin kömk edn ixtisar olunmu mövzular haqqndadr. Bunlara hqiqi inanan kims Allahn Qurani-Krimd v Peymbrin hdislrind söyldiyi mrlri yerin yetirir, qadaan edilnlrdn is çkinir. Allahn insanlardan tlb etdiyi d el mhz budur. Allah tal buyurur:
“Biz sizdn vvl Kitab verilnlr d, siz d Allahdan qorxmanz buyurduq”[4].
Allaha v axirt günün k-übh il inanan v Allahn buyruqlarna shlnkarcasna yanaanlar is bu mrlri v qadaanlar lazmnca yerin yetirmirlr v bu da çox vaxt iki böyük amildn irli glir:
1. Dini elmin yoxluu v ya azl;
2. Bu elm ml olunmamas.
Bu iki amil imann zifliyindn axalnn iki budaqdr. Biz is gücümüz çatd qdr özümüzdn v baqalarndan bu iki amili qaldrmaa çalacaq. nsann qlbind olan bu iman duyular Allah v Peymbrin itat etmkl brpa olur. Asi olmaqla is ziflyir v tamamil yox olub ged bilir v ola bilsin ki, insann iman azalsn ,amma özü d bunu hiss etmsin. Bunun sbblri is trafndaki zif imanl insanlar görüb özünün xeyir üzrind olmasn iddia etmsidir. O, fikirlir ki, trafndaklarn iman zifdir, amma (Maaallah) özünün iman güclüdür. Onun özü bir-iki namaz mscidd qlar, amma insanlarn ksriyyti qlmazlar. Bu düünclr ona qürur v özünü bynmk kimi fikirlr gtirir. eytan is ona gördüyü xeyirli ilrdn batil faydalar çxartmaqda yardm edir. Msln, fcr namazna mscid iqamdn vvl glir v fikirlir ki, iman güclüdür. Çünki insanlar fcr namazna ya yatb qalarlar, ya da çox az glrlr. Bu hal çox vaxt günahlara bigan yanaan insanlarda olur. Amma bu söhbt eidilib ml edilmzs, fayda vermz. Nec ki, Allah Subhan v Tal Qurani-Krimd buyurur:
“O kslr ki, söz qulaq asb onun n yaxsna tabe olurlar, onlar Allahn doru yola yönltdiyi xslrdir. Al sahiblri d mhz onlardr”[5].
Müslman qarda v baclar! mann zifliyindn dolay insanda özünü biruz vern bir çox lamtlr müahid olunur, bu lamtlrdn biri d Allahn insanlara nazil etdiyi dünya v axirt xobxtliyini özünd cm edn Qurani-Krimi oxumamaq v ya oxuyub düünmmkdir. Hmçinin imann zifliyindndir ki, mamn arxasnda namaz qlasan, amma imamn n oxuduunu dinlmysn. Ola bilsin dua edirsn, zabdan Allah Taly snrsan, amma qlbin dünya barsind fikirlir. Açq aydn aytlr tsir etmir. Bu yerd möminlr barsind Allah Tal buyurur:
“Möminlr ancaq o kslrdir ki, Allah anld zaman onlarn qlbi qorxuya dür, Onun aylri onlara oxunduqda imanlar artar...”[6]
Ey insan! gr qlbin titrmirs bil ki, bu imann zifliyindndir.
Allah Tal baqa bir ayd buyurur:
“Mgr o bilmir ki, qbirlrd olanlar çxardlaca v kökslrd olanlar akar edilcyi zaman – mhz o gün Rbbi onlardan xbrdar olacaqdr?”[7]
Düündüyün günahlar, o eylr ki, öz almind onlar gizldirdin, asi olub, günah ildirdin v el znn edirdin ki, Allah sni görmür.
Allah Tal buyurur:
“O gün siz mhr gtirilcksiniz v heç bir sirriniz gizldilmyckdir”[8].
gr imann güc-qüvvtini yoxlamaq istyirsns Qurana qayt. Onu oxuyanda tsirlnirsnmi? mamn arxasnda namaz qlanda fikrini yayndrmadan, qorxu il namaz qlrsanm, n oxuduunu fikirlirsnmi? Qorxu hisslri keçirirsnmi? Vallahi gr bu Quran dalara ensydi dalar parça-parça olard. Nec ki, Allah Tal baqa bir ayd buyurur:
“gr Biz bu Quran daa nazil etsydik, sn onun Allahn qorxusundan boyun yib parça-parça olduunu görrdin. Biz bu misallar insanlar üçün çkirik ki, blk, fikirllr.”[9]
Amma n olub bu qlb ki, tsirlnmir? Sbb ndir? lbtt günahlar. Allah Tal buyurur:
“Xeyr! Onlarn qlbini qazandqlar günahlar bürümüdür.”[10]
Bir çox insanlar vardr ki, Quran oxuyurlar, amma onun zmtini hiss etmirlr. El bil ki, qzet oxuyurlar, v yaxud hr hanssa bir qissni eidnd tsirlnmirlr. gr dümn barsind eitsydilr qorxardlar, amma Allahn zab barsind eidnd qorxmurlar.
Allah Tal ibrt alb düünmk üçün nazil etdiyi baqa bir ayd is bel buyurur:
“Allah Sözün n gözlini – aylri bir-birin bnzyn v tkrarlanan Kitab kimi nazil etdi. Rbbindn qorxanlarn ondan drilri ürpr. Sonra is Allah yad etmkl drilri v qlblri yumalr. Bu, Allahn hidaytidir. Onunla istdiyini doru yola yönldir. Allahn zlalt sald xs is yol göstrn olmaz.”[11]
Hqiqtn möminin hal bel d olur. Hqiqtn mömin bel aylri eidnd hyacan keçirir, qlbi titryir v bu aytlr tab gtir bilmir, qorxur v bir az sonra baqa bir ayni eitdikd:
“Hqiqtn, müttqilr üçün nicat yeri vardr”[12].
Qlbi yumalr, sakitlir Allah Taldn onun rhmtini istyir. Allah Tal buyurur:
“Mgr onlar Quran haqqnda düünmürlrmi? Yoxsa qlblri qflldr?”[13]
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) gec namazna qalxard v uzun surlr oxuyard. zab aytlrin çatanda zabdan Allaha snard. Rhmt aytlrin çatanda onlarn fziltini Allahdan istyrdi. Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) aytlr bel yanaard. Amma bizim bir çoxumuzdan sorusan ki, imam ia namaznda hans surni oxudu? Bilmz. Sübhnallah! N vaxt özünl tk tnha qalb öz nfsini hesaba çkdin, günahlarn xatrladn, Quran oxudun, Allah zikr etdin v gözün yaard?!
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) Allah tklikd anaraq göz ya axdan kims barsind buyurur:
“Qiyamt günü heç bir kölg olmad zaman yeddi sinif insan Allah Tala rin kölgsi altnda kölglndirck. Hmin siniflrdn biri d Allah tk tnha olaraq zikr edib göz ya axdan kimsdir.”[14]
Ey Allahn qulu! gr biz bu drcy çatmamqsa bil ki, bunlar hams imann zifliyin dlalt edir. Hmçinin imann zifliyin dlalt edn lamtlrdn biri d insanlarn çoxlu günahlara yol vermsi v günahlara bigan yanamasdr. Hr df günah ilynd deyir ki, “kiçik günahdr”. Günahlar öz gözünd kiçildir. Hr df günah ildikd deyir ki, “lhmdulillah, camaatla birlikd namaz qlmam”. Yaxlqlar pisliklri yuyub aparr. Ev girib televizoru açb xlaqsz verlilr baxr, musiqiy qulaq asr, çöl çxanda yarçlpaq, dar paltar geyib özünü yad kiilr göstrir v öz-özün deyir: “Bu mn heç bir zrr toxundurmaz”. Sonra oturduu mclislrd insanlarn qeybtini edir. nsanlarn namusu bard danr. Qeybt v la-laa etmdn mclislr onun üçün can sxc olur. Günahlarn kiçiyin, böyüyün mhl qoymur.
bn Qeyyum l-Cövzi bel buyurur:
“Çox qlcmlar var ki, onlardan böyük bir odlar törmidir.”
Ey Allahn qulu! Eldiyin bütün günahlarn hams kiçik v böyüklüyündn asl olmayaraq mlklr trfindn ml dftrin qeyd olunur. Adi bir baxn buraxlmr. Qzet-jurnal açb oxuyanda ordak qadna baxb lzzt alanda, v ya olduun mclislrin birind oturub qeybt qulaq asanda, öz nfsini müdafi etmk üçün bel deyirdin: ”Kiçik bir eydir, mn ki, danmram”.
Bir gün ehtiyaclarndan dolay bazara çxanda satc bir qadna rastlab onunla al-veri ednd baladn onu dandrmaa, güldürmy v o zaman “heç n olmaz, zrurtdir” deyirdin. Ay yazq insan, mgr sn bilmirsn ki, mlklr snin bütün günahlarn yazb ml dftrind qeyd alr. Nec ki, Allah Tal buyurur:
“Hr ksin kitab qarsna qoyulacaq v sn günahkarlarn orada yazlm olanlardan qorxduqlarn görcksn. Onlar deycklr: “Vay halmza! Bu nec bir kitab imi! O n bir kiçik, n d bir böyük günah buraxmadan hamsn sayb yazmdr!” Onlar etdiklri mllri öz qarlarnda görcklr. Rbbin heç ks haqszlq etmz!”[15]
nsann iman zif olanda artq kiçik günahlara bel fikir vermir. Htta o drcy çatr ki, artq böyük günahlar onun üçün adilir. Allah Taldn böyük günahlara dümkdn afiyt istyir, qeybt etmy, valideynlr a olmaa v digr günahlar etmy balayr. Sonra is günah ednd açq akar edir. Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) bu bard buyurur:
“Bütün ümmtim balanacaq, amma günahlar açq akar ednlrdn baqa[16]”. nsanlarn gözü qabanda haramlara yol verir, xlaqsz ilr görür v etdiklri il fxr edib bel deyir: “Filan yer getdim, bel bel ilr gördüm”. Hmçinin imann zifliyi lamtlrindndir ki, insan baqalarna mhl qoymur. gr müslmanlarn rayonlarda, hrlrd olan çtin vziyyti barsind onunla söhbt etsn deyir: “Mn n var“. Yalnz v yalnz öz nfsini fikirlir. Bu yerd Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) buyurur:
“Sizdn biri öz nfsin istdiyini öz qardana istmyinc kamil iman etmi olmaz”.[17]
Hmçinin imann ziflik lamtlrindn biri d insann ibadtd tnbl olmasdr. vvl hidayt gldiyi vaxtlarda birinci sfd namaz qlard. Amma indi n olub sn ey insan, axrnc sflrd namaz qlrsan. Mscid iqamdn sonra gedirsn.
Slfilrdn olan Süleyman d–Drani bel deyrdi: “Insan etdiyi günaha gör camaat namazndan mhrum olur”[18].
Ey insan! öz nfsini hesaba çk, otur yax-yax fikirl. Sn n olub ki, ancaq axrnc rüktlr glib çatrsan, v yaxud heç glmirsn yatrsan. Bununla bel d znn edirsn ki, sn xeyir üzrindsn.
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) buyurur:
“O qövümlr ki, birinci sflr gecikmy balayarlar v gecikrlr v bu i üzrind davam edrlr. Htta o drcy glib çatarlar ki, Allah Tal onlar öz fziltindn gecikdirr, uzaqladrar”[19].
Yazq insan bilmir ki, ibadt tnbl yanamaq nifaqn lamtlrindndir. Nec ki, Allah Tal Qurani Krimd buyurur:
“Onlar namaza durarkn könülsüz qalxar, özlrini camaata göstrr v Allah olduqca az yad edrlr”[20].
lk hidayt gldiyi vaxtlarda cibind zikr kitabças gzdirrdi. Shr-axam zikrlrini edrdi , amma indi n olub sn ey insan, shr-axam zikrlrini yaddan çxarmsan? vvllr gündlik açb Quran oxuyardn. Vaxt var idi ki, gündüzlr duha namaz, iki, dörd v ya daha çox gec namaz qlardn. Sn bel n oldu? Gec namaz Ramazandan baqa yada dümür. O da gr qlsan. vvllr birinci v dördüncü günlri oruc tutardn, amma indi bir gün d bel olsun oruc tutmursan.
Hsnul-Basri bu yerd gözl buyurur: “Insan etdiyi günaha gör gec namazndan v gündüz tutduu oruclardan mhrum olur”.[21]
Allah Talni zikr etmk haradadr? Sn n oldu ki, bel dyidin? Bunlarn hams imann zifliyindndir. Amma sn bunlar hiss etmirsn. Ey insan! sni n dyidirdi? Dünyam, yoxsa qadnlarm?
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) Müslimin rvayt etdiyi bir hdisind bel buyurur:
“Bni sraili hr eydn vvl yolundan azdran qadnlar oldu. Dünyann v qadnlarn fitnsindn, rrindn qorxun. Özünüzü qoruyun.”[22]
Allah Tal buyurur:
“Ey iman gtirnlr! N mallarnz, n d övladlarnz sizi Allahn zikrindn yayndrmasn! Bunu ednlr ziyana urayanlardr.”[23]
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) bel buyurur: ”Ümmtindn el qövmlr olacaq ki, zinan, ipyi, içkini, musiqini halal görcklr”[24].
Yoxsa oturub durduun dostlarm sni bu qdr dyidirdi? n dorusunu Allah bilir.
Ey insan! Öz nfsini hesaba çkmyn onun ziyytini çkr. Nfs itatsizliyi, tnblliyi v rahatl çox sevir. Nfs itati sevmdiyin gör çox vaxt etdiyi ibadtd naqislik olur. Ona gör d gözün hmi onun üzrind olsun, onu hmi yoxla, soru-suala çk. gr bir naqislik tapsan, onda nfsin caiz olan bir kild drs ver ki, bir daha buraxd xtalara qaytmasn.
Ömr (Allah ondan raz olsun) buyurur: “Axirtd soru-suala çkilmzdn vvl nfslrinizi soru-suala çkin. Kim dünyada ikn öz nfsini hesaba çkrs, axirtd soru-sual azalar”.
Hmçinin imann ziflik lamtlrindndir ki, insan pis ilrl tez-tez rastlar. Amma bunlar ona heç tsir etmir, heç hal dyimir, sxlmr. Allah Tal insanlar günahlardan çkindirib onlara doru yol göstrnlr barsind buyurur:
“Siz insanlar arasnda üz çxarlm n xeyirli ümmtsiniz. Siz yax ilr görmyi mr edir, pis mllri qadaan edir v Allaha iman gtirirsiniz”.[25]
Pisliyi inkar etmk imandandr. Kim öz imannn miqdarn bilmk istyirs özündn v baqalarndan pis mllri uzaqladrb, özünü v baqalarn doru yola yönltmsinin drcsin baxsn. vvllr televizorda pisliklr görnd televizoru söndürrdi. Birini qeybt edn, ara vurduunu görnd onlara nsiht edrdi. gr bunu bacarmazdsa hmin mclisi trk edrdi. Amma indi onun özü harama baxr, ancaq fikir vermir. Pis mclislrd oturur, heç hal dyimir, htta bel mclislrdn durub çxb getmir. Çünki onun artq iman ziflyib.
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) imann n zifi bard bel buyurmudu:
“Sizdn kims bir münkr (pis ml, qadaa) görrs onu li il dyidirsin. gr gücü çatmazsa dili il, bunu da bacarmadqda qlbi il (dyidirsin). Bu is imann n zif mrtbsidir”[26].
Bilrsinizmi Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun)in bu sözü kim aiddir? O kimslr ki, onlar hr hanssa bir mclisd günah söhbtlr rast glrlr v bu günahlar li v ya dili il dyidir bilmyib, qlblrind olan sxntdan dolay bu mclisi trk ednlr. Budur imann n zifi. Yax, onda orada oturub münkr qulaq asan insana bs n deyk?! Öz aya il bel mclislr gednlr n deyk?! Bu ii özlri görnlr n deyk?! Öz nfslrin uyub, fitnlri qzdrb, sonra da bu mllrin Quran v Sünn donu geyindirnlr bs n deyk?! Allah danlan hr bir sözün, slinin ixlasa v ya nfs qulluq etdiyini bilir. Qiyamt günü glnd, Allah Tal buyurur:
“De: “Siz mllri baxmndan n çox ziyana urayanlar barsind xbr verimmi? O kslr haqqnda ki, onlarn dünya hyatndak sylri boa çxmdr. Çünki onlar özlüyünd yax ilr gördüklri gümannda idilr.”[27]
Slfilrdn bzilri Allah talnin bu aysini eidnd alayard.
“Lakin Allahdan onlara güman etmdiklri bir zab düçar olacaqdr.”[28]
Müslman bac v qardalarm, qlbimizdki iman nec dirild, v yaxud nec müalic ed bilrik? Birinci biz bilmliyik ki, bu hyat, bu ömür qsa, lzztlri keçici olan, lakin insan nfsin gözl görünn bir ömürdür. Nec ki, Allah Tala buyurur:
“Qadnlarn, uaqlarn, yn-yn qzl-gümüün, yax cins atlarn, mal-qarann v kin yerlrinin verdiyi zövqlr olan istk insanlarn gözün gözl göstrilmidir. Bunlar, dünya hyatnn keçici zövqüdür, gözl qayd yeri is Allah drgahndadr.”[29]
bu Drda (Allah ondan raz olsun) ölüm ayanda ikn alayaraq yanndaklara bel deyir:
“Bu an, bu saat, bu günü üçün ml edn bir kii varm?”
bu Hüreyr (Allah ondan raz olsun), o kims ki, günlrini Allaha ibadtd keçirrdi, elm tlbsi ölmzdn vvl alayard. Soruardlar: “Ey bu Hureyr! sni aladan ndir?” O da bel cavab verrdi: “Sfrin uzunluu, azuqnin azl, imann zifliyi v sirat üzrindn keçrkn ora dümk qorxusu”. O, ölümündn qabaq bu sözlri deyrk alayrd. Amma biz n deyirik? Biz ki, günlrimizi günahlarla keçiririk. gr bizdn biri o anlar lazmnca fikirls Vallahi gözü il harama baxa bilmz, televizoru aça bilmz. gr orada xlaqsz verililr varsa, Vallahi artq münkr mclislrin ged bilmz (gr o anlar lazmnca haqq il fikirlrs). Hr bir ks ölüm mhkumdur. Frqi yoxdur, str varl, kasb, gözl, çirkin, güclü, zif, böyük, kiçik, alim v cahil olsun. Ölüm hr bir brin sonudur. Allah Tal buyurur:
“Hr bir ks ölümü dadacaqdr. Lakin Qiyamt günü mükafatlarnz siz tam verilckdir. Kim Oddan uzaqladrlb, Cnnt daxil edilrs, o uur qazanm olar. Dünya hyat is aldadc lzztdn baqa bir ey deyildir.”[30]
gr Allah kims bdi hyat vermk istsydi, o da sevimli peymbri Mhmmd (ona Allahn salavat v salam olsun) olard. Amma o da öldü. Allah Tal buyurur:
“slind, sn d ölcksn, onlar da ölcklr!”[31]
ziz Müslman bac v qardalar! Hr bir insan ölüm hqiqti il üzlir v ölümdn qaçmaq mümükün deyil. Allah Tal hmin an bard buyurur:
“ Xeyr, o ruh körpücük sümüklrin yeticyi zaman; “Ovsunu kim oxuyacaq?”– deyilckdir. Can vern adam dünya hyatndan ayrldn yqin edcyi v baldr baldra dolaaca zaman – o gün hr ks Rbbinin hüzuruna gtirilckdir.”[32]
Ey insan, xyalna gtir ki, Allah Tal snin hmin haln barsind xbr verir. Ölüm yata ola bilsin ki, trafnda atan, anan, uaqlarn v zövcn duracaq. Snin bu halna alayacaqlar. Ola bilsin ki, kiçik olun v qzn sni qucaqlayaraq “Ey ata! sn n olub, sn n olub ki, cavab vermirsn? Ey ana! sn n olub ki, danmrsan?” deycklr. Sn is öz l-qoluna baxacaqsan, artq onlara n olub ki, onlar hrktdn düür, soyuyur. Ata soruacaq ki, kim mnim övladma fa ver bilr? Övlad deyck ki, kim mnim valideynlrimi saalda bilr? Qadn deyck ki, kim mnim rimi geri qaytara bilr? Allah Tal bu an vsf edrk bel buyurur:
“Can boaza yetidiyi zaman – hmin an siz can vern adama baxrsnz. Biz ona sizdn daha yaxn oluruq, siz is bunu görmürsünüz. Madam ki siz iddianza gör haqq-hesab olunmayacaqsnz v doru dananlarsnz, onda, o can geri qaytarn?”[33]
Bu anda Allah can vern kimsnin duyularn Qurani Krimd bel canlandrr:
"Can üst olan kims ayrlq dminin glib çatacan anlayacaq.”[34]
O, artq bilir ki, bu dünyadan ayrlr, amma indiy qdr arzularna çatmayb, oul uan boya baa çatdrmayb. Bu vaxta qdr hl evini tikib qurtarmayb, özün man almayb, v ya evlnmy hazrlard, v ya övlad gözlyirdi. Amma onun hyata keçirmk istdiyi arzular ölüml qarlad. Allah Tal buyurur:
“Can üst olan kims ayrlq dminin glib çatacan anlayacaq v ölüm qorxusundan ayaqlar bir-birin dolaacaq.”[35]
Allah Tal baqa ayd buyurur:
“And olsun kafirlrin cann zorla alanlara! And olsun möminlrin cann rahatlqla alanlara!”[36]
Ölüm mlyi is bu zaman ruhu çxarmaa balayr. Amma sn taprlan mantlri bu zamana qdr öz sahiblrin vermmisn. Bu vaxta qdr Allah v insanlarn snin üzrind haqqlar var v onlar qaytarmamsan. Namaz qlmamaqdan, oruc tutmamaqdan, zkat vermmkn, insanlara ziyyt vermkdn, sübh namazna yatb qalmaqdan v baqa günahlardan hl d tövb etmmisn. Mhz buna gör d sn sonra peman olacaqsan. Amma bu pemançlq sn fayda vermyck. Allah Tal ölüm annda peman olanlarn dilindn bel buyurur:
“Nhayt, onlardan birin ölüm gldiyi zaman deyr: “Ey Rbbim! Mni geri qaytar. Blk, trk etdiyim yax mllri indi edm”. Xeyr! Onun bu dediklri ancaq bo bir sözdür. Onlarn arxasnda dirilcklri gün qdr brzx vardr.”[37]
Ey insan, lakin artq çox gecdir. Çünki o gün aparlacan yer artq Allah Talnin hüzuru olacaq. Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) buyurur:
“Lzztlri parça-parça edn ölümü çox yada saln”[38].
Ölümü çox yada sal ey insan! Dünyann hr bzyi, ölümü xatrlamaqdansni yayndrmasn. Ey Allahn qulu, bil ki, bu dünya Allah yannda heç bir dyri yoxdur. Nec ki, Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) buyurur:
“gr dünyann Allah yannda acaqanadn qanad qdr qiymti olsayd, kafir bir qurtum bel su içirtmzdi”[39].
Snin milyonlarn Allahn raz qald yerlr xrclnmirs, axirtd sn heç bir fayda vermyck. Vallahi bütün mal –dövlt, oul-uaq hams mhv olub gedir. Bu dünyada hr bir ey fanidir. Amma sn qiyamt günü fayda vern is snin dünyada ikn etdiyin yax mllrin olacaq. Dünyaya aldanb, axirti unutmamaq üçün ölümün iddtini, qbrin zülmtini v tnhaln, Qiyamtin dhtini v Allah qarsnda soru – sual üçün duracan fikirl. nsann ruhu bdnindn ayrlqdan sonra dünya il onun laqlri ksilir. Artq insan qbir mnzilin yola düür. Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) Buxarinin rvayt etdiyi bir hdisd buyurur.
“nsanlar cnazni qbr basdrmaq üçün aparanda cnaz danr. Onun ssini insan v cindn baqa ham eidir .gr öln insan salehlrdndirs bel deyir: ”Mni basdrlacam qbr tez çatdrn”. Yox, gr bu insan pis ml sahiblrindndirs, özünü qsd edrk bel deyr: “Vay olsun onun halna! onu hara aparrsnz”. Cnaznin bu ssini insandan baqa ham eidir”.[40]
Ey insan! Qbir sni dünyadan Axirt keçmk üçün bir qapdr v bu qapnn n vaxtsa snin d üzün açlacan unutma. Bir gün bu dünyaya gldiyin kimi, bir gün d bu dünyadan gedcksn v qbr snin üçün mllrinin müqabilind ya Cnnt baçalarndan bir baça, ya da Chnnm quyularndan bir quyu olacaq. Unutma ki, Allahn insanlara vd etdiyi gün, Qiyamt günün kimi orada qalacaqsan.
Ey Allahn qulu! Yqin ki, Allahn biz vd etdiyi gün, Qiyamt günü sndn gizli deyil. Bu Allahn insanlara verdiyi bir vddir ki, Allah heç vaxt öz vdin xilaf çxmaz. O böyük günd Allah srafil surun çalmasn mr edck v qbirlrd olan insanlar soru–sual üçün qbirlrindn çxarlacaqlar. Allah Tal buyurur:
“Sur ikinci df üfürüln kimi onlar drhal qbirlrdn çxb Rbbin trf axacaqlar.”[41]
Allah bütün insanlar v heyvanlar öz ruhlarna qovuduracaq v bu zaman insan qbrindn çxanda trafna baxb görck ki, göylr parça-parça olub, ayann altnda yer silklnir, böyük dalar didilmi yun kimi olub, ulduzlar tökülür, dnizlr qaynayr v insan bütün bu dhtlri görüb srxo hala dückdir. Allah Tal Qiyamt gününü Qurani Krimd bel vsf edir.
“Gün sarnaca zaman, ulduzlar soluxub söncyi zaman, dalar hrkt gtirilcyi zaman, boaz dvlr bal-bana qalacaqlar zaman, vhi heyvanlar bir yer toplanlaca zaman, dnizlr alovlanaca zaman, hr ks öz tayna qovudurulaca zaman, diri-diri torpaa basdrlm qz ua soruulaca zaman –hans günaha gör öldürülmüdür; shiflr açlaca zaman, göy qopardlaca zaman, Chnnm alovlandrlaca zaman v Cnnt möminlr yaxnladrlaca zaman hr ks bu gün üçün özün n tdarük etdiyini bilckdir.”[42]
O gün insan qbirdn çxanda insanlarn ah-nalsi, fryad sslrini eidck. Kimlr deyck:
Onlar deycklr: “Vay halmza! Bizi yatdmz yerdn kim qaldrd? Bu, r-Rhmann vd etdiyi qiyamtdir. Elçilr doru deyirlrmi”[43].
Ey Allahn qulu! nsan o gün qbrindn çxanda özün fayda vermk üçün öz yaxnlarna, tanlarna, atasna, anasna, qadn öz rin, valideyn öz övladna müracit edck. Ana deyck: ”Ey övladm! Sni bir müddt qarnmda dadm, ziyytlr dözdüm, snin üçün geclri oyaq qaldm, sni böyütmk üçün hr bir ziyyt qatladm. Bunlarn müqabilind heç olmasa mn bir savab ver ki, onunla Allahn hüzuruna gedim”.
O gün insanlarn bütün yaxnlar, oul-ua, qarda-bacs, ata-anas v bütün zizlri onu li bo geri qaytarb deycklr: “Mndn uzaq ol. Mnim sndn buna daha çox ehtiyacm var”. Allah Tal bu yerd buyurur:
“O gün insan öz qardandan, anasndan, atasndan, arvadndan v övladlarndan qaçacaq! O gün onlardan hr birinin yetrinc ii olacaqdr.”[44]
Ey insan! O günün dhtindn analar öz südmr körplrini atacaqlar. Amma dünyada ikn o körpsi üçün hr eyini qurban verrdi. Allah Tal buyurur:
“Ey insanlar! Rbbinizdn qorxun! Hqiqtn, o Saatn sarsnts müdhi bir ey olacaqdr. Onu görcyiniz gün hr bir mzikli körpsi olan qadn mizdirdiyini unudacaq, hr bir hamil qadn btnindkini salacaqdr. nsanlar srxo görcksn, halbuki onlar srxo olmayacaqlar. Allahn zab hdsiz iddtlidir.”[45]
O gün insan alayaraq saa-sola çevrilib, trafna baxacaq v bdnlri çlpaq, ayaqlar yaln v O günün dhtindn saçlar aarm insanlar görck. Allah Tal bu bard buyurur:
“gr küfr etsniz, uaqlarn saçlarnn aaraca gündn nec yaxa qurtaracaqsnz? O gün göy parçalanacaq. Allahn vdi mütlq yerin yetckdir.”[46]
Ey insan! O gün günahkarlarn gözlri zlilcsin yer dikilrk qorxudan az qala ürklri azlarna glck v onlar gtirib bir yer toplayacaqlar. Gün d bir mil qdr onlarn balar üzrind olacaqdr. Sonra is soru-sual balayacaq. nsanlar o gün adbaad çarlacaq. Filanks olu filanks haradadr? Filanks qz filanks haradadr? Bunu eidnd insann l-qolu sck, az qalacaq ki, dizi üst yer çöksün.
Clil olan Allah Tal bel buyuracaq: ”Aparn qulumu Chnnm”
Heç o an barsind fikirldinmi? Allah Tal buyurur:
«O gün ki, hr ks etdiyi yax v pis mllri qarsnda hazr görck, özü il pis mllrinin arasnda çox böyük msaf olmasn arzulayacaqdr. Allah sizi Özündn çkindirir. Allah qullarna fqtlidir”. »[47]
Ey insan! o gün bütün günahlarn, valideynlrin asi olman xatrlayacaqsan. O an ki, anan, atan sn i buyurdu: Dedin “yox”. Hamsn Qiyamt günü xatrlayacaqsan v o zaman insan günahlar il özü arasnda uzaq bir msaf olmasn arzulayacaq. Ey insan! Hmin gün suallara cavab vermk üçün bu gün dünyada ikn nfsini hesaba çk. Allah Tal buyurur:
“Ey iman gtirnlr! Allahdan qorxun! Hr ks sabah üçün n etdiyin baxsn. Allahdan qorxun! Hqiqtn, Allah n etdiklrinizdn xbrdardr.”[48]
Ey Allahn qulu, ey insan! Yatmazdan vvl, v ya vitir namazn qlmazdan vvl, v ya dstmaz aldqdan sonra, v yaxud da yuxu zikrlrini etdikdn sonra fikirl gör ki, Allah üçün n etdin. Günahlarn bir lin qoy, savablarn da o biri lin. Sonra öz nfsini hesaba çk. Gör hans ar glir. Ey Allahn qulu! Qiyamt günü hesaba çkmzdn vvl öz nfsini hesaba çk. Yoxsa Qiyamt günü glnd Allah Tala o kimslr barsind buyurur:
“Almi Çulalayann xbri sn glib çatdm? O gün neç-neç üzlr zlil olub yer dikilck, üzülüb ldn dück, çox qzmar oda girck.”[49]
Allah Tal baqa bir ayd buyurur:
“Biz onlarn etdiklri mllr baxdqdan sonra onlar sovrulmu toz dnciklrin çevirrik!”[50]
Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) bn Macda rvayt olunan bir hdisd bel buyurur:
Qiyamt günü mllri dalar boyda olan qövmlr, camaatlar glcklr. Allah Tal onlarn mllrini heç bir ey edck”.
Souban (Allah ondan raz olsun) soruur: “Onlar kimlrdir, ya Rasulullah? Onlar biz vsf et ki, biz onlardan olmayaq”. Peymbr (ona Allahn salavat v salam olsun) bel buyurur: “Onlar sizin namaz qldnz kimi namaz qlarlar, oruc tutarlar, htta gec namazna da qalxarlar. Amma Allahn haramlar il tk tnha qaldqda bu haramlara yol verrlr, insanlarn gözü önünd özlrini saleh bir insan kimi apararlar. Amma özü evd tk qalanda, otaqda tk oturanda, artq onu heç kim görmynd Allaha asi olmaa balayar, v yaxud bazara gedrkn fikirlr ki, heç kims onu izlmir v n istyir onu da edr”[51].
Allah Tal buyurur:
“Mgr o bilmir ki, Alah Tal onu görür?”[52]
Allah Tal Qiyamt günü onun etdiyi mllrin hamsn ona göstrck. Chnnmi görnd o insan drindn bir ah çkck v etdiyi bütün mllri xatrlayacaq. Nec ki, Allah Tal buyurur:
«“Chnnm gtirilnd, mhz o gün, insan öz günahlarn xatrlayacaq, peman olacaq, artq o pemançl ona heç bir fayda vermyck v O gün insan bel deyck: “Ka ki, hyatm yax ilr hsr edydim”.»
Elmi olan kims deyck: “Ka ki, insanlara bu elmi çatdrardm. Ka ki, pis mllrdn onlar çkindirrdim, shlnkarlq etmyrdim”. Ey Allah yolunda dvt edn kims! Snn n olub? Sn Allah yoluna, Islama dvt etmy n mane olur? Utanmaqm? Allah utanlmaa daha layiqdir, yoxsa qorxumu? Allah qorxulmaa daha layiqdir. Ey insan, Allahn mr etdiyi yerd danmadn. O mclisd ki, Allaha qar, saleh insanlara, din qar xoaglmyn söhbtlr edirdilr. Amma sn o yerd elmin, ixtiyarn olduu halda sakit dururdun, htta o mclisi trk etmirdin v bu hrktini xatrlayb bel deycksn:
“Ka ki, hyatm yax ilr hsr edydim.”
Hmin xs Qiyamt günü öz günahlarna baxb bunlarn sbbkar olan pis dostlarn xatrlayacaq.
Allah Tal Qurani Krimd buyurur:
“Hmin gün zalm kims barmaqlarn dilyrk deyckdir: “Ka ki, mn Peymbrin yolunu tutub gedydim! Vay halma! Ka ki, filanksl dost olmayaydm! Çünki Zikr (Quran) mn çatdqdan sonra o, mni ondan uzaqladrd”. Hqiqtn, eytan insan tnha qoyub qaçandr.”[53]
Dünyada ikn yax v pis dostlarn xatrlayacaqsan, o dostlar ki, dünyada ikn sni mscidlr, dini elm mclislrin, xeyir yncaqlarna dvt edirdilr. Amma pis insanlar, pis dostlar is sn bel deyirdi: “ Cavansan, be günlük dünyadr, get kefini çk, bunlara qoulub özünü bdbxt etm. Avaralanmaq yox, içki içmk yox, gzmk yox, kef çkmk yox. Onlar hyatn itiriblr” übh yoxdur ki, bu anlar sn Qiyamt günü xatrlayacaqsan. O zaman pemançlqdan ninki bir barman, fsuslar olsun ki, iki lini azna salb çeynycksn. Mlklr glib hmin xsi Cabbar, Qabbar v dünyaya, yerlr, göylr sahib olan Allah Talnin hüzuruna aparacaqlar.
Qiyamt günü sxc anlar barsind Ai (Allah ondan raz olsun)dn bel rvayt olunur: “Bir gün chnnmi xatrlayb aladm v Peymbr(ona Allahn salavat v salam olsun)dan sorudum:“Ey Allahn rsulu Qiyamt günü bizi xatrlayacaqsanm?” Peymbr(ona Allahn salavat v salam olsun)buyurdu:“Üç an vardr ki, o zaman heç kim, heç kimi xatrlamaz: ml dftrlri verilnd, htta sa v ya sol lin çatana qdr; mllr trzid çkilmy balayandan qurtarana qdr v Sirata ayaq qoyandan, htta keçib qurtarana qdr”.[54]
Ey insan! Nhayt sn o sxc anlar yaamaq üçün, soru–suala çkilmy, Uca Allahn hüzuruna gtirilcksn. Allah, insan aralarnda heç bir trcümçi olmadan soruya çkck. gr bu insan Rbbin itat etmyn, zalmlardan, inadkarlardandrsa, Allah ona etdiyi günahlar xatrladacaq: “Ey qulum! Mn asi olub, günah ilmyini, sabah namazna yatb qalman, insanlar yri yola yönldib düz yoldan sapdrman, rüvt alman, ourluq etmyini, haram faiz yemyini xatrlayrsanm? Dünyada ikn faizin haram olduunu bilirdin, amma l çkmirdin. Bilirdin ki, öz ailnin bir günah etdiyini görnd, zövcn v ya qzn hicabi trk ednd buna gör snin üzrin msuliyyt düür. Amma bir ey demirdin”. O gün insan bu suallara hans üzl cavab verck?! Allah bilir. gr boynuna almayb deyrs ki, “mn demmim, mn etmmim” onda Allah mlklrdn v onu bu i üzrind görn insanlardan ahidlr gtirck. Dünyada ikn ona nsiht edn kimslr glib deyck: “Ya Rbbi! Dvt etdim, amma icabt etmdi, baa saldm, lakin tkbbürlük edib qbul etmdi, dünyaya olan mhbbtin güc gl bilmdi, nfsinin arzularna uydu”. Bu insan gr bu ahidlri d qbul etms, onda Allahn izni il onun azna möhür vurulacaq v öz zalar özün qar ahidlik edck. llri, ayaqlar v drilri danacaq.
Allah Tal buyurur:
“Bu gün onlarn azlarna möhür vurarq. Qazandqlar günahlar barsind onlarn llri Biziml danar, ayaqlar da hadt verr.”[55]
Bunlar görn insan dht glrk öz zalarna bel xitab edck:
«Onlar öz drilrin: “N üçün leyhimiz ahidlik edirsiniz?”– deycklr. Drilri deyck: “Hr eyi dandran Allah bizi dandrd. Sizi ilk df O yaratmdr v siz axrda Ona qaytarlacaqsnz”. »[56]
Bli, ey insan! O gün l ahidlik edrk deyck: ”Ya Rbbi! mn verdim, mn aldm, mn götürdüm”. Ayaq deyck: “Mn getdim”. Dil deyck: “Mn dandm”. Göz is deyck: “Mn baxdm”. O gün insann bütün zalar danacaq.
Soru-sualdan sonra onun ml dftri ona soldan verilck. Allah Tal Qurani Krimd bu bard bel xbr verir:
«Kitab sol lin veriln kims is deyckdir: “Ka kitabm mn verilmyydi! Hesabmdan da xbrim olmayayd! Ka ilk ölümüm hmilik olayd! Var-dövltim mni zabdan qurtarmad. Hökmranlm da mhv olub getdi”[57]».
Baqa bir ayd Allah Tal bel buyurur:
“ Hr ksin kitab qarsna qoyulacaq v sn günahkarlarn orada yazlm olanlardan qorxduqlarn görcksn. Onlar deycklr: “Vay halmza! Bu nec bir kitab imi! O n bir kiçik, n d bir böyük günah buraxmadan hamsn sayb yazmdr!” Onlar etdiklri mllri öz qarlarnda görcklr. Rbbin heç ks haqszlq etmz!”[58]
Amma indi o insan görsn n istyir? Allah Tal Scd sursind buyurur: