М.Гандиді жасты шаы мен мір жолы
КІРІСПЕ
XX асырды алашы жартысы ндістан мемлекетіні аласапыраны мол, асау аыстара толы кезеі болатын. Араа за уаыт салып, лем тарихыны сахнасында ерекше орын алан нді топыраынан нр алып, сол мемлекетті азаттыы мен бостандыы жолында жанкештілікпен крескен саяси айраткер, аса лы плсафашы – Мохандас Карамчанд Гандиді тарихтаы алатын орны мен оны станан пацифистік кзарастары туралы маызды ебекті атауа ол жеткізе бастады.
ндістан тарихында зерттелу дегейі мардымды, алайда, толы шешімін таппаан Махатма Гандиді пацифистік кзарастары туралы таырыптар те кп. Сондай зерттелуі мол, йтсе де те аз зерттелген таырыптарды бірі – Махатма Гандиді пацифизмі. Махатма Ганди туралы те мол деректер, ебектер,ылыми жмыстар шаш етектен жетерлік. Мселен,осы кнге дейін тарихшы алымдар М.Гандиді бейбіт трдегі наразылыы, оны мірі мен саяси ызметтері туралы кптеген ылыми ебектер мен нды деректерді мірге келді. Алайда, М.Гандиді пацифизмі жнінде аракідік алымдар арасында крініс тауып жрсе де, толы, р оырмана ттастай жеткізуді сті тсе бермейді. Сондытан да, арастырып отыран жмысты е зекті аспектілері – М.Гандиді пацифистік кзарастары болып табылады.
Адамзат тарихында ізгілік жолды насихаттап, соыс атаулыа табанды трде арусыз наразылы танытан тарихи тлалар саусапен санарлытай. Мысал ретінде айтар болса, тарихта соыс пен злымдыа, антгіске пацифистік кіл-кйді алаш рет танытан Будда (Сидарта Гаутама), Конфуций, Мхаммед пайамбар (с.а.с.) т.с.с. айраткерлер Гандиге дейін-а, осы баыта негіз салан болатын. Сондытан, Махатма Ганди де сол тарихи тлаларды ізгі жолдарын жаластыран адамзат баласыны тадаулы бір келесі кілі болатын. Сз ылып отыран айраткерлерді мндай салматы да, салиалы кзарастары зерттеу жмысыны зекті аспектісі болып табылады. М.Гандиді пацифизмі хаында нді аын жазушылары (сіресе, Рабиндранд,Тагор) те нды рі субъективті трдегі ойларын білдірген. Тиісінше, осы кезеде ндістанды жасыл тозаа айналдыран Англияны саяси айраткерлері нді халыны лы ксемі туралы ндістанды жазушыларды ойларына млде сйкес келмейтін пікірлерімен ой бліскен. Соны ішінде, Англияны лейбористік партиясыны жетекшісі – Ллойд Джордж, кейінгі кезеде Англияны е озы примьер-министрі болан Уинстон Черчиль т.с.с. аылшын айраткері М.Ганди туралы здеріні нді ксеміні лылыы мен харизматикалы асиеттерін теріске шыарушылы ой- пікірлерімен бліседі. Сондытан да, сз ылып отыран екі жаты пікірлерді орта тжырыма келтіру е зекті нысандарыны бірі болып табылады.
Зерттеу жмысыны хронологиялы шегі
Зерттеу жмысы ресі биік азаматы Махатма Гандиді 1869 жылы дниге келген кезенен бастап 1948 жылы 30 атардаы нді фанатигінен олынан аза тапан мерзіміне дейінгі аралыты амтиды.
I - тарау. Махатма Гандиді мірі мен ызметі
М.Гандиді жасты шаы мен мір жолы
Мохандас Карамчанд Ганди 1869 жылы 2 азанда Батыс ндістан князьдыындаы Порбандар деген кішігірім ауылда дниеге келді.
Гандиді ежелгі ата-бабалары саудалыпен айналысып,жоары кастаа жатан.Алайда, оны атасы мен кесі кішігірім князьдыты бас министрлері ызметін атаран.Гандиді отбасында діни салт-дстрлер ата саталды, шешесі діни дстрге сіресе сенгіш еді.Ал кесі ділдігі мен табандылыы шін жне жоары ызметінде отыранына арамастан онша дулетті адамдар атарына жатпады.Ол діни ауымдар мен догматиктерді ас жауы болып, керісінше дінге жне кастаа жатпайтын адамдарды атты рметтеді.
Мохандас з отбасында е кенже л болып сті.Ол зіні балалы шаы туралы былай еске алады: «Мен те тйы болып стім, сондытан да, немі зге балалардан тысары немесе алшатау жретінмін, мені жалыз достарым бл – кітаптар мен сабатар болды, мен мектептен кітаптарымды оуа асыып йге ашып кететінмін,ешкіммен сйлесуді натпайтынмын, сондай-а, мен ора болдым, мен рылардан,елестер мен жыландардан атты оратынмын,араылы мені рей мен орыныша жетелейтін, мен кейде, марапаттар мен стипендиялар аланда да з-зіме та алатынмын»
я,рі тйы бола згеше ойлау асиеттерімен басалардан ерекшелене бастады.Ол 11 жаса толанда-а,ндіні аса аидаа негізделген салт-дстрімен келісе алмады.Бл тста ндістанда е лас жмыстарды атаратын, зге касталара жататын сословие мшелерімен араласа алмайтын, олармен бірге нді храмында бірлесіп лшылы ете алмайтын, бла-зеннен су іше алмайтын кемсітілген тап кілдері мір сріп жатты.Олар мойындарына здеріні келе жатанын сездіретін дыбыс беретін оырау іліп алуы шарт болды.зге жоары таптара жаындай алмау салты ата-анадан балаа беріліп отырды жне бл сословиені тастау ммкін болмады.Барлы нді балалары секілді,Мохандаса да «жаындауа болмайтын» таптармен атынасуа ата-
анасы тиым салды. «Мен шын мнінде ата-анама баындым, алайда,олара мндай салт дінде жо деп кліп ана арсылы таныттым, осылайша мен ата-анаммен осы таырыпта лкен таласа тсе бастадым» деп еске алады, М.Ганди нділіктерді дл мндай сораы дстрден бас тартуа кндірді.
Мохандасты жасты шаындаы е айтулы оиаларды бірі, ата-анасы оны ежелгі нді дстрі бойынша он ш жасында зімен тетелес ыз-Кастурбайа йлендірді.Балалар бірін-бірі сйіп осылды, сондытан да Кастурбай міріні соына дейін Гандиді сенімді серігі,кмекші жары болып ала берді.
1888 жылы Ганди отбасыны достары жне ата-анасыны кеесі бойынша Англияа барып, адвокатты ксібіне байланысты білім алып келуге шешім абылдады.Бл шешім оны кастасындаы асаалдар мен лкендерді арсылыын туызды.ндістан діні нді жерін тастап кетуге тиым салды, асаалдарды ойы бойынша Европада діни аидаларды бзбай мір сру мен тру ммкін емес болатын.Ганди оларды талаптарына баынудан бас тартты.Осы шін ол з кастасынан ажырап, оларды кмегінен, олдауынан айрылуына тура келді.
Англияда ол зін те бтен есебінде сезінді, айналасындаыларды брі оан бейтаныс болды.Біра, оны европалы мдениетпен арым-атынасы оны білім кеістігімен тсінігін одан рі кеейте тсті.Ол буддизммен танысып, жаа сиет (Новый Завет) кітабын оып та-тамаша болды.Ганди индуизм ілімін Будда жне Христос жолымен штастырып біріктіруді армандады.
1891 жылы жоары адвокат атаын алып, Ганди ндістана айтып оралды.алайда, ата-анасыны оан артан міті, оны жоары білімі мен ата-даы кп пайда келеді деген сенімдері аталмады.Гандиді адалдыы мен жауапкершілігі оны саяси карьерасыны суіне кедергі жасады.
Кп тпей, жас адвокат нді сауда фирмасыны Отстік Африкадаы жмыстарын жргізуге шаырылады.Ол жаа мемлекет кре жріп, мол
тжірибе жинауды масат етті.1893 жылы Отстік Африкаа аттанан Ганди алдындаы атал тадырды иын салматарына тап болды.
Отстік Африкаа келген алашы кннен бастап-а ол ашы трдегі нсілдік кемсітушілікке тап болды, оны ансілдер отыран дилижанса отыруа рсат бермей, вагондаы «бірінші сорттаы» адамдар отыран вагоннан кштеп тсірді.Ганди бл елдегі нділіктерді (барлы трлі-тстілерді) білімімен мртебесіне арамастан нсілдік кемсітушілікті рбандары бола беретіндігіне бден кзі жетті.
Ганди осы жерден бастап нсілшілділікпен кресуді трлі жлдарын растыра келіп, кемсітушілікке сыпайы трде арап, біра кш олданбау тактикасын алыптастырды.Кн ткен сайын Ганди Отстік Африкадаы нділерді жадайы тыырытан шыар жол жотыына арай баытталып бара жатандыын айын сезіне тсті.Отанына айтадан оралу ммкін болмады, йткені ндістанда да дл осындай жері жо шаруалар жыл сайын аштан ліп жатты.Мнда оларды кедейлік мірмен лас резервациялара, лды жмыстара таып ойды;оларды кн сайын кемсітті, жмыс істеуден бас тартандары шін абатыа жапты, кейде лгенше дре соты.Гандиді міріндегі е басты масаттарды біріне айналады.1894 жылы Ганди преторийде бкіл нділерді жиналыса шаырады.Ол з мірінде тыш рет бара алдында сз сйлеп,Трансвальдаы нділерді тадырлары туралы гімеледі.Ол нділіктерді араларындаы арама-айшылытармен касталы блінушіліктерді жойып, ы шін бірлесіп кресуге шаырды.
Отстік Африканы Наталь провинциясында рылан нді конгресі алдына нділіктерді ытарын европалытардікімен теестіру масаттарын ойды.
Ганди Отстік Африкада за алу масатында ндістана барып, з отбасын – Кастурбай мен екі баласын келуді жн деп табады.
ндістана келіп,Ганди Отстік Африкадаы нділерді жадай туралы «жасыл брошюра» ебегін жариялады.Оны Индияда,Англияда, Отстік
Африкада билік басындаылар талылап, Отстік Африка билігіндегілер «Ганди европалытарды орлайтын масат ойыпты,европалытарды кемсітуді жоспарлауда екен» деген ауесет таратып жібереді.
нді оныстанушыларды мінген екі параход (оны біреуінде Ганди отбасымен болды) Дурбан портына келгенде, а нсілділер тек бір идеямен: «Трлі-тстілерді теізге тастаймыз» деп жгіре шыты.Билік жолаушылара мірлері ымбат болса кері айтыдар деген талап ойды.нділер Гандиді айналасына топтанды, атыыс 23 кнге созылып, аыры ансілділер шегінуге мжбр болды.з отбасыны жне жолаушыларды ауіпсіз жерге оныстананына бден кзі жеткен.М.Ганди теіз жаалауына жалыз зі транда, оны ашынан ансілділерді тобыры оршап алды.Ол полицияны араласуына дейін ансілділер тарапынан айуанды трде соыа жыылып, бір лімнен аман алды.
Іс одан рі ктпегендей сер беріп, Лондон соыа жыушыларды жазалауды бйырды.Наталь кіметіні мшесі, нсілшілдік митингілер мен ауесеттерді таратушы кіл енді Гандиді зіне шаырып егер де оларды «тани алса жазаа тартатындыын»млімдеді.Ганди:«кешірііз мені,соыа жыушыларды емес, оларды басшылары мен дем берушілерін жазалааныыз дрыс болар еді» деп жауап берді.
Гандиді зін соыа жыушылара раымшылы жасау арылы жазадан алып алуы ансілділер мен нділерді арасында жаымды серлер алыптастыра тсті.Ол жергілікті халы арасында лкен рметке ие бола бастады.
Ганди адамдар шін тындырымды тірліктер атаранына арамастан сол ызметтері оны анааттандырып оймады.Ол р кні екі саат ауруханада бауырласты, мейірбандыпен ауру-науастара жрдемдесті.Оба эпидемиясы ке тараан тста ол кптеген еріктілер мен жатастар жинап зімен бірге ауруханада науастара жрдемдесуге алып барды.Осы жылдары Ганди лемдік дін мен философияны жааша сипатта ои отырып, зіне Лев Толстойды
табады.«Толстой бейнесіндегі Ресей маан зімні кш олданбай арсыласу баытыма нсау берген стазды берді» деп жазды кейін Ганди.
1906 жылы 22 тамызда Трансваль кіметі нділіктер «ара за» деп атап кеткен задар жйесін жариялады.Бл за бойынша барлы нді еркектерімен йелдері жне сегіз жаса толан барлы нді балалары полиция тіркеуіне трып, сауса іздерін алдырып жне ерекше кулік алуы тиіс болды.Бл заа баынысы келмегендер сотталды немесе жер аударылды.
Мндай тіркеулер нділіктерді ылмыс жасайтындармен бір дегейге ойды.Мнымен шектеліп оймай, полицейлер нділіктерді траына баса кктеп кіруге жне нді салты бойынша йелді денесіне ол тигізуге болмайтын дстрлерін аяа басты.Бл зады оыан Ганди: «Мндай замен келіскенше, лген арты деп» тжырым жасады.нділіктерді кпшілігі ашу-ызаа булыып, тіпті кейбіреулері йіне баса-кктеп кірген ансілдерді атып тастайтындарын млімдеді.Олара ндеу арнаан Ганди бл жолды арты жамандыа апаратынын айтып, арсыласуды жааша формасын сынды.
Ганди алаш рет кш олданбай арсыласу идеясын жариялап, оан беретін атау мен анытама іздеді.Аыры, ол зіні е кенжн лы Сатьграханы атын з идеясына атау етіп бекітеді.Бл сз адамгершілік жолмен арсыласуды білдірді, ана-ан рандарына млдем арама-айшы баытта болатын.
Ганди кіметке нділіктерді кемсітетін задарды абылдайтын болса, сатьяграханы жариялайтындыын млім етті.Алайда, мндай талапа ла аспаан жергілікті кімет зады абылдады.
1908 жылы 1 атарда сатьяграха Иоханнесбургте митингті бастап, тіркеуге шаырылатын ааздарын мыдаан нділіктер ота ртеп жіберді.Ганди ттындалып, абатыа жабылды, алайда озалыс одан рі ушыа тсті. «Трлі тстілер зады айыптады, абатылар адамдара толып кетті, біра, репрессия ешандай нтиже бере оймады.Билік те срия діс ойлап тапты:Гандиді трмеден босатып, тіке генерал Смитске алып
барды.Генерал егер нділіктер сатьяграханы доарса, «ара за» айтадан алынып тасталатындыын айтады, алайда, нділіктер бір рет здері туралы кіметке толы млімет береді, йткені, бл нділіктерді санын есептеп отыру шін ажет деп млімдейді.Ганди бл сыныса келісіп, сатьяграханы тотады.Бл барлы мітті тас-талан боланы сияты болды.нділер жеіліспен шектелді.Кптеген нділер Гандиді «сатын» деп ойлады.Ганди брін айтадан бастауды ойластырды.
Ганди азаматты баынбау тактикасын жариялайды да за мерзімге абатыа жабылады.Трмеден шыан Ганди сатьяграханы бкіл Отстік Африка аумаында жргізуді масат етіп,кресті масштабын кеейтуді ойластырды.1913 жылы Натальдаы тау кеншілеріні наразылыын Ганди йымдастырды.Наразылы шерулері бкіл елге тарай тсті.Кеншілерді шеруіне арсы кімет ару олданып, кптеген жмысшылар жмыстарын атарудан бас тартандары шін наатан-наа атылды.
Трмелер мыдаан адамдара, соны ішінде йелдер мен жастара да толып кетті.Антисанитарияны болмауы мен адами ндылытара жат трде арауды салдарынан мыдаан адамдар кз жмды.Гандиді зі де абатыа жабылып, сол жердегі адамдарды ертегі кнге деген сенімдері мен айы-уайымдарын жеілдету жолында жмыстар атарды.
озалыс бседеген тста билік Гандиді бостандыа оя берді, алайда ол апастан шыа сала, айтадан наразылы шерулерін йымдастыруа бел шеше кіріседі.
1913 жылы 6 арашада ол Наталь мен Трансваль арасындаы йгілі бейбіт шеруге басшылы жасайды.Бл зады бзушылыа жатты, йткені,рсатсыз демонстрация йымдастыртыру былай трсын,нділерге бір провинциядан екіншісіне кшуіне,баруына ата трде тиым салынан.
Ганди кн санап артып келе жатан мыдаан топты басында келе жатты.кімет шаыран жауынгерлер шерушілерге арсы о шыындауды арты санап, атпен басып туді ойластырды.Алайда, дл осындай тсілмен
тапберген жауынгерлер алдына ктерілісшілер жерге жата алды да, аттар жердегі адамдарды жаныштауа бір адым баспай ойды.
Отстік Африкадаы оиалар мен жаалытар мхитты ары жаындаы Америка мен Европа елдерін бей-жай алдырмады.нділіктерді олдау масатында кзі ашы, ккірегі ояу кптеген оам айраткерлері Альберт Эйнштейн,Бернард Шоу,Бертран Рассел т.с.с. аылшын басыншылыын ашы трде айыптады.
Билік з райынан айтуды жн деп тауып, аыры заа созылан келіссздер нтижесінде 1914 жылы 30 маусымда келісімге ол ойылды.нділіктерді кемсітетін жне масаралайтын барлы нсілдік типтегі задар кшін жойды.Гандиді Отстік Африкада жиырма жыла созылан кресі жеіспен аяталып, ол з отанына айтып оралады.