Махатма Гандиді саяси ызметі
ндістан – ежелден зіні ертегіге тн байлытарымен талай жаулаушыларды ызытыран мемлекет.Біра,оларды ішінде дл аылшындар секілді отарлауды жойын кшін ешкім жасай оймады.Британия империясы ндістанды тонап ана оймай ндістан жеріндегі барлы байлыты соратын жйе рды.Пайдалы азбалар, миллиондаан нділерді тегін жмыс кші аылшындарды судай аан алтынына айналып шыа келді.Жоары дегейдегі салытар мен аылшындарды арзан тауарларыны судай ауы жергілікті олнерді жойды.Отаршылар «ндістанды игере отырып біз оларды жаа заманы мдениетке жеткіздік» деп ойлады.Шын мнінде, олар нділіктерді айыршылыа ешандай тындырымды тірліктер атаран жо.
Индия рашанда елде орнаан ауыр кйзеліспен иыншылытардан шыуды жолдарын арастырумен болды.1885 жылы нді интеллегенциясы мен лтты буржуазиясыны кілдері туелсіздікке жету масатын алдарына ойан нді лтты Конгресін рді.Конгрестіктер азатты алуды екі-а жолы бар екенін жасы аарды.Бірі, бкіл халыты арулы креске шыарып, (1857-1859ж.ж) лы сипайлар ктерілісімен оамын руды жатаса, екінші біреулері ндістан европалы ркениетпен араласа отырып, реформалар, петициялар, келіссздер арылы азаттыын жеіп алады деген тжырымдарды жатады. Іс жзінде екі позиция да утопиялы сипатта болатын:Біріншіден, отаршылармен арулы креске шыатын бара халы лі дайын емес, екіншіден, колонизаторлармен келіссзге келу ммкін емес еді.
«Дл осы тста Ганди келіп, туелсіздік, бостанды атаулыны жылы лебін алып келді, халымызды кзін ашып, ккірегін оятты, Ганди жоары шенге ызыпады, ол миллиондаан нділер арасынан шыып, соларды тілінде сйледі» деп еске алады айнымас досы, ызу жатауышсы Джавахарлал Неру.
Ганди млдем жааша ойлауды келді, адамдарды да дл осыны кткендігі аарылып трды: «Мселе ндістанны саяси туелсіздігінде емес, нді халыны рухани ойлау туелсіздігінде.нді мдениетінде жасырынып жатан лкен рухани кш бізді тарихымызда з жолымызды табуа жне зге халытармен те рі ттас болуа жетелейді.ндістан халы алдымен з жрегіндегі туелсіздігін ынсын, сонда ана сырты кштер мен теріс рекеттер белсенсіз болып алады.аруды кшімен уаытша азатты алуа болады, біра, мылтыа сеніп зіе туелсіз бола алмайсы, згелерді азат ете алмайсы.Аылшындар ндістанды здеріні кштеріне сенгендіктен тран жо, біз стап трандытан тр» деп млімдеді.
Ганди «шінші жолды» сынды, яни ахимса-кшолданбау.Ахимса – бл адамны згелерді сйе отырып, мір ндылытарын мойындау.
Ганди нділіктерге отаршылармен ынтыматаспау бадарламасын сынды.
1915 жылы атарда Ганди 54 жасында нді топыраына Отстік Африкадан оралды.Ол зін пия полицияны агенттері адып жргеніне арамастан, бкіл елді аралап кріп алды.
Екі жылдан со Ганди ндістанда алашы сатьяграхасын ткізді.Бір жылдан со, Англия тарапында соысып аза тапан, мыдаан нді жауынгерлері кз жман Бірінші дниежзілік соыс аяталды.скери шыындар ндістан халыны ашу-ызасын туызды.Соыс жылдарында аштыпен эпидемиядан – 13 млн. жуы адам кз жмды.нділіктерді аылшындара соыста крсеткен орасан зор кмегіні темаысы ретінде «азатты береді» деген сенімдері жоа шыа бастады.Сонымен, еліне оралан Махатма ндістан лтты Конгресіні е озы жетекшісіне айналды.
1919-1947 жылдар аралыында М.Ганди басыншылыындаы нді лтты Конгресі бкіл халыты олдауына ие болан зор кшке айналды.лт-азатты озалысты басында жрген Мохандас Карамчанд Ганди бара-халы тарапынан «Махатма» (лы рух иесі) деген ата алуы да тегін емес еді.
1922 жылы апанда Чаури-Чаура ыстаындаы нді халытарыны наразылы шеруіне атысандарды аылшын кіметіні о жаудырып ырып тастауы, Гандиді де нді лтты Конгресі аясында кшолданбай кресу тактикасыны уаытша тотатылуына алып келді.1923-1928 жылдары Ганди зіні саяси баытын олнер мен тоыма ндірісін дамытуды насихаттау барысында пайдаланды.Антиаылшынды озалысты жаа кезеінде (1929-1933ж.ж.) Ганди тз монополиясы кіметіне («Тз жорыы») арсы баытталан азаматты баынбау озалысына басшылы жасады.1931 жылы М.Ганди вице-король Ирвинмен ымыраа келіп, келіссз жасауа барды, ол бойынша Ганди лтты Конгресті «Дгелек стел» конференциясында сынуа келісті.з кезегінде вице-король абатыа жабылан конгресс мшелерін босатып, нді лтты буржуазиясыны бірнеше талаптарын орындауа міндеттеме алды.1934 жылы Ганди лтты Конгресті атарынан шыатындыын млімдеді.Алайда, іс жзінде М.Ганди нді лтты Конгресіні жетекшісі болып міріні соы уаытына дейін ала берді.
1919-20 жылдары ндістанды басару туралы жаа задар да з кезегінде нділіктерді азаматты ытарын ескермеді.1919 жылы Роулет заы з кшіне енді, ол за бойынша билік барлы кіметке арсы айраткерлерді ттындап, оларды за стап, жабы есік аясында сот процестерін жргізуге ерік берді.Саяси ттындауды мерзімі тым зартылды.Ганди ндістанны вице-короліне бл за жобасын абылдауа келісім бермеуге тініш жасайды.Вице-король тарапынан берілген бас тарту Гандиді «Сатьяграхтар одаын» руа алышарт жасады.Сатьяграхтар Роулет заына баынбауа ант беріседі.Ганди лкен клемдегі компанияны зірлеп, 1919 жылы 6 суірде за кшіне енген кннен бастап жалпы нділік аралы кн – харталды жариялайды.Осы кні естілген Гандиді ндеуіне бкіл кштерін сезініп, та ылысты.Елде ірі клемдегі демонстрациялар лебі сезіле бастады.
кімет басындаылар орыныш пен рейге беріліп, демонстранттара арсы ару олдануа бйры берді, адамдарды аттармен таптап тті, найзамен тйреді, тіпті лгенше соыа жыты.Е айылы оиа – Амритсар аласында орын алды.атыыс барысында бірнеше солдаттар мен демонстанттар аза болды.алаа ктерілісті тншытыру шін генерал Дайер басшылыындаы мздай аруланан скер кірді.Аздаан кн ткеннен кейін 20 мы адам аланы орталы алаына бейбіт трдегі Митинг йымдастыру шін жиналды.Лозунгтарындаы е негізгі таырып – ндістанды азат ету идеясы болатын.Ктпеген жерден орталы ала баайшаына дейін аруланан аылшын скерлерімен оршалып,арусыз, бейбіт халыа о жаудырылды.Алада мыдаан ліктер мен жаралылар жан шырып жатты.О-дрісі таусылан шаш ал десе, бас алатын жазалаушы скерилер жаралыларды мылты найзасымен тйреп лтіре бастады.Аылшын солдаттары оу-жаттыу немесе скери сыната жргендей, нді халын еш аяусыз ынадай ырып, атігездікті е сораы лгісін крсетті.Дайерді жаналышты рекеттерінен кейін жергілікті трындара йінен бір адам аттап басуа тиым салынды.Адамдар аладаы бауырлары мен туыстарыны жаралы ндерін естісе де олара кмектесе алмады.Жазалау операциялары мнымен шектеліп оймай, таы он кнге созылды, р жерлерде жария трде демонстрациядан аман аландар сталып,халы алдында дара асылды, атылды.
Ганди болан іске те атты кйзелді.Билік басындаыларды атігездігі оны та алдырмады.Ол нділіктерге «баынбауды р сатысында іштей лімге дайын болу керек» деді.Ганди зі йымдастыран ке клемдегі баынбау компаниясы уаытынан брын боланын сезіп, оан халыты зір еместігін ынды.ганди жария трде «Гималай сияты кешірілмес ателік жібергенін мойындады.Ганди вице-корольге брын аылшын-бур соысы тсында санитарлы ызметтер атарып, аылшындарды жаралы жауынгерлерін лім аузынан аман алып аланда, аылшын кіметінен алан наградаларын айтарып берді.Егер ол бірнеше жыл брын британды билік системасы лі жетілмеген деп есептесе, бл оиадан кейін ол билік жйесін «шыдамды тауысан билік» деп тжырымдады.
1920 жылы ыркйекте Ганди ндістан лтты Конгресін отаршыл кімшілікпен ынтыматаспау жне млде арым-атынас жасамай бойкот жариялау туралы бадарламаны абылдауа кндірді.Конгресс нділіктерді бкіл аылшын тауарларына бойкот жариялауа, аылшын соттарына атысу мен сайлауа бармауа, армияа жазылмауа, барлы мемлекеттік ызметтерден бас тартуа шаырды.
Мны брі жаа бкіл нділік сатьяграхаа бастама болды, 1922 жылы кішігірім алашыта анды оиа орын алды.Полиция демонстрацияа атысушылара о жаудырып, алайда, шерушілерді арсылыына тап болып, казармаа бекінді.Казармаа ашу-ызаа ерік берген демонстанттар рт ойып, полицейлер тірідей ртеніп кетті.
Бл лкен апат болды.Ганди азаматты баынбау науанын тотатып, оиаа зін кіналап, барлы кінаны з мойнына алады.кінгендігіні белгісі ретінде бірнеше кндік ашты жариялайды.Осылайша Ганди бірнеше жыла абатыа жабылады.
1930 жылы кктемде Ганди трмеден босап шыаннан кейін таы да азаматты баынбау тактикасын жоспарлады.1932 жылы Ганди нді халыны арасындаы аса дстр – «згеге жаындай алмау» салтын біржола жойып, нділіктерге тедік пере отырып, туелсіздік жолындаы кресте бас біріктіруді масат етті.
1932 жылы Махатма Ганди сайлау заыны нділіктерді арасына жік салып, «згеге жаындай алмау» туралы дстрді айта оздыруына наразылы білдіреді.Ол зіні мірі мен денсаулыына ауіп тніп трандыына арамастан, кп уаыта дейінгі ашты жариялады.Адам сенбестей тарихи оиа орын алып, ндістандаы ш мы жыл бойы саталып келген «згеге жаындай алмау» салты біржола жоалды.Ендігі жерде нділер «згеге жаындай алмайтындарды» йлеріне барып, олдарынан асты пен таам алды. «згеге жаындай алмайтындарды» шатау-тазаруды символы, рухты азат етілуі ретінде тсіндіріле бастады.
Барлы елдерден келген хаттар мен телеграммаларды олдауына ара сйеген М.Ганди сайлау заыны згеруін ктті.Аыры,Лондон алан бетінен айтып, Гандиді талаптары орындалды.Елді уанышына орай, ол ашты жариялауын тотатты.
1922 жылы наурызда алашы жалпы нділік сатьяграха нтижесіндегі анды оиалардан кейін аылшын кіметі Гандиді стінен «крсеткішті сот» йымдастыруды астыртын жасады.Олар сол кездердегі мыдаан нділерді аны мен лімі шін Гандиді кінлі деп длелдегілері келді.Аылшындар ндістанды азат ету шін крескен азаматты баынбау тактикасыны жеуі ммкін еместігін, Гандиді ісі мен идеясыны у бастан-а, жйесіз екенін бкіл ндістана крсеткісі келді.
Біра, Гандиді мінез-лыны сырын олар аша алмады.(Ол кейбір политикандар (саясаткерсыматар шін сырын алдармас амал трізді болатын) арампиылды ойлар оны толы тазалыы мен зіне деген сенімділігіні алдында тізе бкті.
Сот алдында М.Ганди зін ораудан зілді-кесілді трде бас тартып, мыдаан адамны ліміне себепші болан демонстрацияны зі йымдастыранын млімдеп, зінен баса ешкімні атысы жо екенін баяндайды.Ол зіні ндеу алдында мны арты не боларын ойластырып алмаанына кйзелетінін айтты.Біра, Гандиде тек бір ана жол трды емес пе: шыдамды тауысан билікке баыну, лде туекелге бару.
Сот барысындаы Гандиді айтан сздерінен кптеген сот мшелеріні зі жректеріне бір ст болса да, шынайы трде ла труіне тура келді.Ганди айтты:«Мен з отанымызды е ардаты лдары осы статьямен сотталандарын білемін.Сондытан да, осы статьямен айыпталуды мен зіме матаныш санаймын.Бл жаза маан за ережелері бойынша асаана ылмыс йымдастырды деген айдармен таылма.Судья жне атысушылар сіздерге ылан жалыз жол мыналар: жамандыты бйрыын орындамай, з еріктеріізбен абыройлы трде отставкаа кету, лде, мені мойныма е атал жазаны тау, сіздер ызмет етіп отыран билік біле білсеіздер, осы елді халы шін злмат йымдастырып отыр» М.Гандиді турашылдыы мен алан беттен айтпайтын позициясы сот процесін аылшындытар ойлаандай нтижемен орытындыламады.
Сондай-а, Ганди индус-мсылманды діни сенімдерге де ерекше назар аударып, р дінге лкен рметпен, ізгілікпен арады.Ол барлы діндер аиатты, ал оларды арасындаы арама-айшылытарды шыуы оларды шыан ортасы мен мезгіліне байланысты екендігін айтады.
нді-мсылман мселесі Махатма Гандиді назарын Отстік Африкадан ндістана оралан кезінде аударды.Ол сол кезді зінде-а, келешек «мсылман лттарыны кесі» болан М.А.Джинмен алашы келіссздерін жргізді.
Алаш рет Ганди Джинмен 1914 жылы Лондонда жздескен болатын.1915 жылы ол таы да осындай нді лтты Конгресіні мшелерімен, мселен Анни Безантпен, Сароджани Найдумен мсылмандарды жетекшісі М.А.Джинні бастамасымен йымдастырылан Мсылман Лигасы мен нді лтты Конгресіні араатынасын ныайту, 1916 жылы Лакнаудаы пакт бойынша сварадж шін нді-мсылман бірлігін жаындастыру аясындаы келіссздеріне атысты.
Ганди нді мсылмандарыны халифатты озалысына белсенді трде атысты.Ол ешашан мсылман халифатистері йымдастыран митингілерде сз сйлемеді, біра 1918 жылы Делиде Мсылман Лигасыны сол анатыны жетекшісі Мхаммед Алимен, мсылман конгресшілеріні басшысы Абул Калам Азадпен бірлесіп, аылшын отарлау саясатына арсы бірнеше мрте ндеу тастады.
Гандиді сынысымен мсылман конгресшілері жалпы азаматты ынтыматаспау тактикасын абылдады.
1922 жылы бірінші азаматты мойынсынбау компаниясы тотатыланнан кейін Гандиден Халифатшылар мен радикалды мсылман жетекшісі – Мхаммед Али бастаан топтар кетіп алды.Ендігі жерде Гандиді сатьяграхтарына тек мсылман конгресшілеріні бір блігі атысты, олар 30 жылдары ндістан мсылмандарыны едуір блігін рады.
Ганди нді-мсылман бірлігі шін кресін тотатпады.Бл масат оны конструктивті программасыны негізгі блімі болып ала берді.Ол талай рет осы бірлікті мір сруі шін ашты жариялап, денсаулыыны нашар дегейдегі ахуалына арамады.Ол рашанда зіні ислама деген рметін млімдеп, мсылмандар міріне де ерекше кзараспен арады.Біра, Ганди бір нрсені тсіне алмады жне е бастысын абылдай алмады: мсылмандара оны ойлары мен философиясын тсіну иын болды,олар тыырытан шыу мен дамуды зіндік жолдарын іздестірді.Осылайша екі арама-айшылы баыт орнап оны соы- Пакистан мемлекетіні рылуымен аяталды.
Ганди зіні соы міріне дейін Пакистан мемлекетін ру ателік деп ал Джинді жалпы нділік свараджа атысуа бас тартаннан кейін – анішер деп есептеді.Сондай-а, ол сол кезде Пакистанды ру идеясыны астарында андай мдделер жасырынып жатанын тсінуге тырысты.Ол 1944 жылы Джинмен хат жазысан млімдемесінде ндістан мемлекетіні рамындаы Пакистанны «й ішінен тігуін» засыз деп млім етті.Ганди 40 жылдары мсылмандарды лкен блігі Джинні соынан еріп кеткенін де мойындамасына амалы алмады.Біра, М.Ганди оларды даму циклынан кенже аландары мен саяси мдениеттеріні тмендегі себепті Джинні соынан ілесіп кетті деп есептеді.Гандиді конструктивті бадарламасы оны ызметіні органикалы блімі болды.Ал оны барлы ызметі ндістанны азаттыы меен бостандыына баытталды.Ахимса идеясы (тірі жандара зиян келтірмеу) оны міріні алашы кезеінде, яни Махатма атананнан басталан болатын, ендігі жерде ахимса, Гандиді негізгі саяси жне леуметтік ранына айналып, оны ндістан халыны ксемі болуына алышарт жасады.
«Ахимса мен шін жай ана теория емес.Бл лкен тжірибеге негізделген шынды пен аиат» деп млімдеді М.Ганди.
1930 жылы «сварадж шін» сатьяграхасын бастар тста Ганди былай деп жазды: «Британ империясы аморалды кейіпке ене тсті, ол нді ресурстарын эксплуатациялауды кшейту шін ана келді.
1931 жылы М.Ганди Лондона сапар шегіп, «дгелек стел» конференциясына атысып,ндістанны саяси тадыры туралы жиынны рметті онаы болды.Мнда ол кптеген достарымен, соны ішінде аылшын публицисті – К.Ф.Эндрюспен, француз жазушысы- Р.Ролланмен т.с.с. айраткерлермен жздесті.1932 жылы Ганди трмеге тсіп,1933 жылы 21 кн ашты жариялаан тста оны саяси ызметін уаытша йелі – Кастурбай жаластырды.Ол да екі жыл ішінде алты мрте ттындалды.Ганди 1936 жылы зіні ашрамын Орталы ндістандаы Севаграм аласына кшіріп, сол жерде апталы газетті басып шыарып отырды.
1942 жылы ндістан лтты Конгресіні партиясы «ндістаннан кетідер» деген резолюция абылдап, Ганди соы жалпынділік сатьяграха Компаниясыны жетекшісі болып ала берді.
Ганди йелімен бірге таы да ттындалып, Пун аласындаы абатыа жабылды.1943 жылы апанда 21 кндік аштыты таы айталады, келесі жылы оны йелі трмеде айтыс болды.Гандиді де денсаулыы сыр беріп, крт нашарлап кетті.1944 жылы мамыр айында Ганди абатыдан босатылды.
1946 жылы Джавахарлал Неру аылшын кіметінен кімет жасатау сынысын алан тста, Мсылман Лигасыны жетекшісі – М.А.Джинмен де дл осындай рекетке барды.Бл з кезегінде нділер мен мсылмандар арасында лкен атыыстарды туызды.араша айында Ганди Шыыс Бенгалия мен Бихарды жаяу кезіп тіп, жергілікті жерлердегі тртіпсіздіктерді тотатуа шаырды.Біра, ндістанны блінуіне зілді-кесілді трде арсылы білдірді.
1947 жылы 15 тамызда Индиядан ресми трде Пакистан блініп, екі мемлекет те з туелсіздіктерін жариялаан тста, Ганди нділер, мсылмандар жне сикхтар арасындаы атыыстарды тотату масатында талай мрте ашты жариялады. 1948 жылы 12 атарда 78 жаса келген Ганди зіні бес кнге созылан ашты науанын бастады.Кн сайын Ганди Нью-Дели аласындаы Бирла Хаус дуалыны жанындаы башада жымдармен бірге лшылы ету рсіміне атысатын.1948 жылы 30 атарда лшылы етіп отыран Ганди нді фанатигіні олынан мерт болды.