Гандиді жеісі мен трагедиясы
Екінші дниежзілік соыс басталан тста, Ганди зіні кшолданбау туралы іліміне сйене отырып Англияны соыста кшеюін аламады, алайда, фашизмге тбегейлі трде арсы болды.1942 жылы Ганди ндістанны толы туелсіздігі шін шешуші уаыт келіп жеткенін млімдеді.Ол: «Мен ндістанны Англия рсауынан аыры азат болатынына таданудамын.Британияны тпкілікті трде ндістаннан шыа бастауы аыры шындыа айналды.Мен отаршыл стемдікті антгіссіз аяталып, жаа дуірді басталуын талап етемін» деді.
Осы тста Ганди ндістан лтты Конгресімен бірге жмысшылар комитетінде жасаан «ндістаннан тайып тр» лозунгын жариялады.1942 жылы тамызда бкіл нділік комитет (ндістан лтты Комитетіні палаталарыны бірі) ндістана туелсіздігін беру жніндегі ттенше резолюцияны малдап,Гандиді «ынтыматаспау» компаниясын негізгі ран етіп жариялады. ндістан лтты Конгресіні бкіл нділік комитеті абылдаан ндістанны туелсіздігін талап еті жніндегі резолюциясына байланысты М.Ганди: «рекет жаса лде рбан бол» деген тарихи сзін айтты.
Конгресс занан тыс жарияланды, жаппай наразылы толуларын тотату ммкін емес болып алды.Бкіл ел революциялы жалынмен шерулерге шыты.Ганди есімі туелсіздік жолындаы рбанды пен жеттілікті символына айналды.Алайда, кп жерлерде революциялы крестер сатьяграха мен кшолданбаушылы рандарымен жрмеді, біра Ганди жаппай барамен байланысын збеді.Ол 1946 жылы апандаы теізшілерді ктерілісін олдаумен шектеліп оймай, басктерушілер мен аылшын кіметі арасындаы араайындыа тсті.
ндістанны туелсіздігін жариялауа дайынды кезінде конгресс мшелері мен Пакистанды жатаушылар арасындаы дау-дамайлар шырау шегіне жетті.
Ганди барлы кшін нді-мсылман бауырластарыны бірін-бірі ыру рекеттерін тотатуа жмылдырды.1946 жылы тамызда ол анды асап трт кнге созылан Калькутта аласына келді.з басын бйгеге тігіп, шеткі айматар мен Бихар ауылдарына бітімгершілік саясатын жасады, йткені, мнда да нді-мсылман ырыны орын алып жатан еді.Ганди соысты бар кш-жігерін сала отырып тотата білді, біра мсылмандарды басым блігін зіне арата алмады, олар Джинні соынан еріп кетіп алды, тіпті олар Пакистан шін жандарын беруге зір топтар болатын.
Ганди шін оны нді-мсылман бірлігі идеясыны кйрегені крініс бергендей болды.ндістанны жадан сайланан вице-королі Лорд Маунтбэттенні сынысымен Дели аласына ндістанны туелсіздігі жайындаы мселеге орай Ганди осы алада біраз тратады.Келіссздер барысында Ганди мемлекетті блінуіне тбегейлі трде арсы боланына арамастан, жадайды айта алпына келтіру ммкін емес болатын.
Гандиді саяси реализімі ндістанны ттастыы туралы мселеде ерекше крінді.Конгресті бкілнділік сессиясында ол кпшілік конгресшілерге осылуа мжбр болды, осылайша, Маунтбэтенні жоспарымен жасалан туелсіз екі мемлекет ру бадарламасы абылданды.ндістанны Солтстігінде туелсіз Пакистан ислам республикасы жарияланды.
ндістанны алашы кіметін Гандиді кмегімен, Джавахарлал Неру басарды.ндістан лтты Конгессіні сол кездегі траасы Ачарма Крипалани Гандиді «бізді лтымызды кесі» деп, ал Джавахарлал Неруді «лта жіберілген елші» деп атады.
Ол 1947 жылы 15 тамызда ндістанны туелсіздігі жарияланан кезінде Ганди туралы: «Біз бл кні е алдымен азаттыты рушысы (архитекторы) жне Ежелгі ндістанны рухын жамылан лтымызды кесіне арады.Ол бостанды алауын ктеріп, бізді айналамызды оршаан араы лемді жары нра бледі.Біз кейде оны сиеттерін жиі бзып, сенбедік те.Біра, енді келешек рпа ндістанны ардаты лы Гандиді сиеттерін здеріні жрегінде мгі сатайды, біз ендігі жерде ол жаып берген бостанды алауын андай алай-длей желдер мен борандар соса да шірмейміз.
Ганди 1947 жылы 15 тамызда Калькутта аласында болып,туелсіздікті жариялануына орай да жасап, ндістанны блшектенгеніне, рбан боландарды айысына кініш білдірді.
Ол туелсіздік мерекесіні ресми трде тетін салтанатты жиынына атыса алмайтындыын млімдейді.Себебі, Ганди мнда лі жаласып жатан нді-мсылман ырысына тотау салу шін Калькуттада алуа мжбр болан еді.Бл Ганди шін жеіл миссия болмады.Ол туелсіз ндістанны туелсіздігіні алашы кезеінде екі халы арасындаы ырын-соыса орай жоарыда айтып ткеніміздей 15 кндік ашты жариялады.Ол бл акциясын тек екі жа келісімге келіп, ант абылдасаннан кейін ана тотатты.Шынында да осы кннен бастап Бенгалияда кп айа дейін тынышты орнап, Пенджабта да дл осындай мамыражай уаыт орнап, жергілікті жерлерде нді-мсылман жерлеу рсімдері тіп жатты.
Калькуттада тынышты орнаан со М.Ганди 1947 жылы ыркйекте Дели аласы діни соыстарды ошаына айналды деген апаратты естіп, сонда жол тартып кетті.
Алайда, Ганди мнда келгенде халытар арасындаы бден ушыан шиеленісті тотата алмайтындыына бден кзі жеткен со, айтадан ашты жариялау акциясына оралды.Оны бесінші кнінде, Ганди міріне ауіп тне бастааны байалды.нді,сикх,мсылман,христиан,иудей ауымдары, сондай-а, ндіні шовенистік Раштрия Севак Сангх йымы жне де ндістанны траты жиналысыны траасы – Прасад, кімет басшысы – Джавахарлал Неру, нді лтты Конгесіндегі мсылман жетекшісі – Абул Калам Азад аштытан бден лсіреген М.Гандиге келіп, ант берісті.Ол ант бойынша нділерге мсылмандардан тартып алынан мешіттер айтарылып берілетін болды.Ганди де ашты жариялауын тотатты.Алайда, бл ндістанда жік салушыларды жадайды айта ушытыруа баытталан рекеттерінен айта крінді.Блінушіліктер нді тарихында тере із алдырды.Ганди билігі олара ауарсыз екенін крсетті.Осыан арамастан, адамдар Гандиді йіне жиналып, здеріні стаздарыны сиеттері мен кеестіктерін тыдады.Ал ол болса олара мір мен тіршілік шін, сіресе, ндістан шін е алдымен саналы аыл-ой жеуі керек.Туелсіз ндістан бірін-бірі жек кретін, біріншісі екіншісінен ана ан ранымен кек алу сияты діни айшылытардан сонда ана тазарады» деді.Бл тере ойлармен безендірілген пайамбарлы идеялар секілді болатын.Оны идеялары ХХI асыра дейін жетті, алайда, Ганди бл кнге дейін жете алмады.
Мемлекет шін иын кезде Ганди 1947 жылды соы мен 1948 жылды басында кптеген атерлі ауіптерге рына бастады.Ганди 1948 жылы 30 атарда деттегідей, кешкі да оу рсіміне аттанды.Оны мнда 500 сиынушылар ктіп алды.Ол рашан осы жерге келгенде отыратын кішкене стеліне тізе бгіп, да оып болып кліп отырды.Дл осы кезде Рамтрия атты террористік йымны мшесі Натурам Годсе тап беріп, оан ш рет тапаншамен о атты.Бет-жзіндегі клкісі сейіліп, «О, дай» деген сзімен лай берді.Гандиді салтанатты трде жерлеу рсімі Делиге жаын мыдаан Раджгат аласындаы асиетті Джамна зеніні жаасында тті.Оны жерлеу кезінде миллионнан астам адам атысып, оны басыны солтстікке аратылып ойан лі бейнесіне ку болды.
Саат 16/ 40 та тстен кейін М.Гандиді баласы – Рамдас мйітті ртейтін алауды жаты.Аз ана уаыт ішінде Гандиді денесі клге айналды.Бл оны ндістанны туелсіздігі мен бостандыы шін альтара жасаан соы рбандыы еді.
Гандиді лімі туралы апарат бкіл лемде зор сілкініс тудырды.Ол з отаныны барлы марапаттарынан, титулдарынан,ресми орындарынан з еркімен бас тартан айратты лы болатын.Соан арамастан, барлы мемлекеттерді басшылары (Сталиндік КСРО-а ана жо), рим папасы,
Кентерберий архипескопы, Тибет далай-ламасы т.б. жздеген діни жне саяси айраткерлер здеріні кіл айту хабарларын жолдады.Оны есімі Б-да еске алынып, Б- жалаулары тсірілді.
Гандиді денесіні клі Раджкоттаы мемориалда сатаулы.Жыл сайын оны туан кніне орай 2 азанда мемориал алаына мыдаан оны отандастары, соны ішінде – нді лтты Конгресіні мшелері, ескі достары, жастар,ресми тлалар, президент, примьер-министр т.с.с. айраткерлер жиналып, Махатма Гандиді еске алады.
Гандиді мірі оны лы жеісі мен яни ндістанны егемендігін жеіп алумен жне оны айылы азасымен аяталды.
ОРЫТЫНДЫ
Мохандас Карамчанд Ганди адамзат тарихында брын соды болып крмеген, азаматты шін крес тжірибелерінде млдем олданылмаан жаа кресу тактикасы – кшолданбай арсыласу (пацифизм) дісін ойлап тапты.Гандиді ілімі – жаа лемдегі ндістанны саяси мдениетінде айрыша орынды алады.Махатманы жз жылды мерейтойында радио,теледидар арылы ндеу жолдаан сол кездегі ндістанны премьер-министрі Индира Ганди былай деді: «нді халы Махатма Гандиді пайамбар жне революционер ретінде мгі жадында сатайды.азір, жарты асырды арта тастап біз Гандиді жеке тлалы асиеттері мен іліміні (гандизм) адірін жете тсініп трмыз.Таы да он жыл ткеннен кейін ндістан шін Махатма Гандиді те жоары дрежеде бааланатындыына мен кміл сенімдімін.Оны жасаан ізгі ызметтері тек нді халы шін ана жасалды деу ателік болар, оны шынды пен кшолданбау принциптері жер шарындаы рбір жеке адамны мірін баалауа, оны орауа баытталандыына азір кзіміз жетіп отыр».
ндістан туелсіздігін жеіп аланнан кейін бл жерде Гандиді бастамасымен кптеген леуметтік жне саяси озалыстар жзеге асырылды.Ол озалыстарды негізгі рнадары – сарводайя (згелерді мдделерін де ойлау) жне кшолданбаушылы (пацифизм) болды.
50 жылдары бл саяси озалыстарды Махатма Гандиді е жаын жатастарыны бірі – В.Бхаве жргізді.Ол касталара, ртрлі тапты бліністерге, коммунизмге арсы компанияа басшылы жасап, меншігі жо шаруалара жер беру туралы рандарды ктерді.
Ал,70жылдарды ортасынан бастап, сарводайя жне кшолданбаушылы озалылстарына – Дж.Нараян басшылы етті.Нараян гандизм мен социализмді біріктіру мселесін озап, кшолданбаушылы ранына негізделген «тотальды революция» лозунгын сынды.Гуджарат жне Бихар штаттарындаы Нараянны басшылыындаы озалыстара билік Ганди ілімі мен рекетін брмалааны шін сына алуына трткі болды.йткені, кзі ашы, ккірегі ояу кейбір нділіктер гандизмні социализммен жаындасуын жатамады.
80 жылдары ндістанда гандизм лозунгын ту ететін озалыстар табылмай алды.Осы уаытта ел ішіндегі билік шін крескен Раджив Ганди (Индира Гандиді лы) мен баса да ндістан лтты Конгресіні мшелері Гандиді кшолданбаушылы раныны наыз мрагерлері здері екенін млімдеп, сайлауалды пай жинауа крескен болатын.
азіргі тада кшолданбау,пацифистік раволюциялар туралы жне саясатта, халыаралы,мемлекетаралы,леуметтік атынастарда осы идеяны шыу тарихы жнінде сз бола алса,зге саяси айраткерлер мен публицист алымдарды есімдері аталады.Бір тааларлы жйт бл жерде Махатма Гандиді ардаты есімі еске де алынбайды.Ммкін бізді Ганди ілімі мен міріне атысты білім орымызды аздыы мен жете назар аударылмауынан да болар.
ндістан лтты Конгресіні жз жылды мерейтойында Ганди ілімі мен ызметі еске алынып, сол жерде нді ойшылы, саяси айраткер, ндістанны президенттеріні бірі – С.Радхаркишнан былай деді: «Ганди бізді халымызды айта рлеуіні яни, нді ренессансыны бастаушысы болды, ол мірден ткелі бір рпа ауысса да, оны лтты туелсіздікті, ндістанны егемендігін алыптастырудаы ауыз толтырып айтарлы лестері брімізді жрегімізде мгі саталып траны аны».Радхаркришнанны ойы бойынша Махатма Гандиді пацифистік кзарастары жалпыадамзатты е басты ндылыы болып табылады.
Бір айта кететін жйт, М.Ганди кзі тірісінде-а халы тарапынан аса лкен рметке ие болды, оан нділіктер «Махатма» («лы рух иесі») деген ата та бергені белгілі.Сол кезден лі кнге дейін кпшілік нді ауымдары Гандиді жоарыдаы дай тарапынан ндістана туелсіздік алып беру шін келген деген сенімдері з маызын жойан емес, кім біледі, Махатма Ганди де байыры заманда езгідегі халытарды азат етуге кктен жіберілген – Сидарта Гаутама (Будда); Иисус Христос, Мхаммед Абдуллалы секілді «азат етушілерді» келесі бір кілі емес екендігіне кім кепіл? йтсе де тарихи кзарас трысынан баа берер болса, Махатма Ганди з мырын антгістерді тотау, езгідегі халын азат ету сияты «лы миссияа» арнады.Мохандас Карамчанд Гандиді адамзат баласы жрегіне «ізгілік рыыны днін сепкен игі істері тек нді халыны ана емес лем жртшылыыны жадында мгілікке саталма»!
«Бл лемде ан мен сйектен жаратылан Махатма Ганди сияты лы адамны мір сргеніне келешек рпа сенбейтін шыар»!
Альберт Эйнштейн