Тарихнамадаы пнаралы байланыс

ылым мен техника дамыан азіргі ХХІ асырда белгілі бір ылымды жеке оып- йрену, зерттеу ммкін емес екендігіне кз жеткізіп келеміз. Дамуды интеграциясы жне жаандануды ыпалы оамны барлы салаларынан, соны ішінде білім беруден, ылымнан да крініс беруде. Жаандануды етек алуы, жаа технологиялардын рістеуі тере білімді мамандарды дайындауды талап етеді. Бсекеге абілетті, сапалы мамандар даярлауда оытуды азіргі замана сйкес технологияларын, оытудаы интерактивті діс-тсілдерін, пнаралыты кеінен пайдалану ажеттілігін тудырып отыр.[1]

Соы уаыттарда елімізде оытуды жаа технологияларына ден ойылып, оып-йренуді дербестігіне, з бетінше ізденістер жргізуге жіті мн берілуде. Сонымен атар кез- келген пнді, ылымды жеке дара емес зге де ылымдарды, пндерді кмегімен, пнаралы байланыста оыту мен оып- йрену заман талаптарына сйкес іске асырылуда. Осы орайда тарихнамадаы пн аралы жайлы айтып туді жн крдік.

Пнаралы байланыстар туралы пікірлер ертеректе туан. Оны тірегінде кптеген пікір - таластар рістеген. Нтижесінде алымдарды кпшілігі оны ажеттілігін длелдеп берген. Кез-келген ылымды тере рі жан-жаты тану шін оны зіне жаын, яни туыстас ылымдармен байланыстыра отырып жргізу ылыми жетістіктерге келеді.

Пнаралы байланыс ымы соы уаыттарда ке етек жайып, осы негізде ылыми зерттеулер жргізу зекті проблемаа айналуда.

Пнаралы - бл бізді заманымызды сипатты кріністеріні бірі, білімні леуметтік жне саяси интеграциясы. Кпжатылы ымда пнаралыты бірпнділіктен айырмашылыы оны ртрлі пндер, білім салалары арасында зара рекет етуі трінде тсіндіріледі. Оны дамуы барысында идеялар мен кзарастарды, терминдері жне зерттеу тжірибесіні интеграциясы, айырбасы жреді. Осындай зара ыпал етуді нтижесінде ылыми білімні зекті міндеттерін шешуді баыты алыптасып, аырында зерттеу объектсіні мазмны толыып, байи тседі.

Пнаралыа атысты таы да мынадай пікір орын алан:пнаралы бір білім саласы элементтеріні екінші салаа туімен сипатталады. Мнда ылыми теориялар мен жалпы методологиялы принциптер осындай элементтер ретінде саналады. Пнаралы зара рекет ететін жекелеген проблемаларды бір пндік дегейінде жан-жаты зерттеліп, нтижеге жеткен жерінде ана жреді.

Пнаралыты дамуы білімді белгілі бір ылым салаларынан екінші ылым салаларына жеткізуден крінеді. Мны зі жаа сапалы білімге ол жеткізу шін жасалады. ылымны пн аралы сипаты аралас жне зге де ылым кілдеріні бірігуін, оларды зерттеу аппараттарыны интеграциялануын талап етеді. Осындай баытта зерттеу пніні жаа ммкіндіктері ашылады. Бл баыт соы уаыттарда зіні алашы табыстарына ол жеткізуде. Мселен, отанды тарихшылар тарих ылымында соы уаыттарда математикалы тсілдерді олдануа кше бастады.

Пнаралыты пайда болуы алымны методологиялы жмыстарын кшейту, сапалы білім алуды жаа дегейінде зерттеу процесін рістету ажеттіліктеріне байланысты деген пайымдау бар.[2] Осылайша пнаралы феномені ылыми білімді дамытуды озаушы кштеріні біріне айналады. Алайда пнаралы зара рекет методологиялы талдауды алмастыра алмайды, алмастыруы тиіс те емес.

Пнаралыты тарихнамада олдану ммкіндігі оны теориялы жне гносеологиялы дстрлерімен, методологиялы жетілдіруді баыттарымен байланысты біратар фундаменталды негіздерінен шыады.

Пнаралы зара рекет тарихнамада бірнеше сатылар арылы аныталады; зертте упроблемасыны ойылымы, оны масаты мен міндеттерін айындау, материалды талдауда жалпы ылыми жне баса да ымдардытадау.

Тарихнамадаы пнаралы оны зіндік леуеті алып тасталанда зара рекет етуі ахуалыны орын аландыын білдірмейді. Бл зара рекет кшбасшылы дегейді орнына емес ол жеткізілген бір пнділікті методологиялы ммкіндіктерімен бірге мір среді. Методологияны пнаралы сипатындаы зерттеуді ерекше бір ндылыы теориялы орытуды негізінде ана емес, ылымны ртрлі саласында олданылатын тсілдерді жолымен синтезді кмегімен жаа нтижелерге ол жеткізеді. Бдан зге бкіл тарихнама ылымындаы зерттеуді айта рылыуы мен бір масатты дегейіні тура ммкіндіктері ашылады. Тарихнамадаы пнаралы зіні “жариялыыны” арасында методологиялы арсеналына білімні жетістіктерін енгізу, діснамалы дйектерді тарихнамадан алыс ылымдардан іздеу ммкіндіктерін тудырады.

Методологияны пнаралы ммкіндіктерінде таы бір маызды элемент - тарихнаманы адамзат оамы тарихыны задылытары туралы білім жйесінде зерттеу орын алан. Пнаралы трыда жинаталан тарихнамалы фактлерді рылымы жне мазмны, оларды талдау мен баа беруді критерийлері туралы мліметтер фактлерге тере еніп ана оймай, осымша тсілдер, соны ішінде жйелеп талдау дісі бойынша білімні жинаталу тенденцияларын, оларды одан ары дамуын жне жаа ылыми зерттеулерді болжауды айындауа жадай жасайды. Мндай жетістікке ол жеткізу пнаралыты эмпирикалы тсілдерін теориялы аидалармен біріктіре алатын абілетіні негізінде ммкін болады.

Пнаралыты мбебаптыы наты тарихнамалы материалдан крінеді. Мселен, тарихнаманы мнін маызды методологиялы міндетретінде тану ажеттілігі туралы мселені ойылымы оны ртрлі ылымдарды кмегімен іске асыруды талап етеді. Белгілі бір таырып бойынша даулы мселелерді шешімін проблеманы философиялы таным трысында, сондай-а оны мнін ашуа септесетін зге де оамды жне арнайы ылымдарды тарту арылы табуа болады.

Пнаралыты зерттеуді масатын, оны зектілігін зерделеудегі маызы зор. Тарихнамалы жмысты масаты мен міндеттері дрыс тадапалынан жне негізделген таырыпты мазмнын ашу ана емес, сонымен атар арастырылатын проблеманы тарихнама ылымыны задылытары мен ерекшеліктері, танымы оамды ылымдарды алдындаы зерттеулерді болашаын кре білудегі негізгі міндеттер болып табылады. Сонымен атар тарихнамалы проблеманы зектілігін анытауды баыты зерттеуді алдыы жне соы сатыларында, яни таырыпты тадауда, орытынды жасауда ана емес тарихнамалы фактлерді талдау процесінде аны крінеді. сіресе осы “орта” сатыда пнаралыты ажеттілігі айын сезіледі, себебі проблеманы леуметтік мні, оны тжірибелік міндеті згеде ылымдармен байланысты орнатуды талап етеді.

Тарихнамадаы пнаралыты ажеттілігі онда біратар баса ылымдарда біршама арастырылатын проблемалар шешіледі. Шешілуге тиіс проблемалар методологиялы арсеналды арастыруда жалпы методологиялы тарихилы, леуметтік принциптерді айындауда, жалпы ылыми жне т.б. дістерді олдануда пайда болады. Оны шешудегі орта проблема жне орта дістер - бл ылымдарды потенциясын біріктіруші ерекше биіктік. Ол ртрлі пндерді крінісін бір нктеге тоыстырады.

Тарихнамадаы методологиялы проблемаларды оып - йренудегі пнаралы процесті кп ырлылыы оамды ылымдарды мемлекеттегі саяси жйемен, билікпен, саясатпен байланысты, йткені тарих ылымындаы оиалар мен былыстарды зерттеуде ізденушілер здері мір срген оамдаы идеологияа, саяси биліккетуелді болады. Осыан орай тарихи саяси процестерді ыпалында дниеге келген ебектерді талдау да тарихнама ылымдаы згерістерді айын крсетіп отырары ха.

Пнаралы баыт жне зерттеу тсілдерін йымдастыру, жалпы ылыми, зге де дістерді пайдалану пндік генетикалы сйкестіктен туелсіз, алайда ол теоретикалы ойлау абілетін еселендіріп, наты жне синтездік ылыми білімге негізделген тарихнамалы зерттеу проблемасын барынша крделі рі маызды етеді. Осы трыда тарихнама білімні наты салаларына жаындай тседі.

Пнаралы зара рекет проблемаларын оып - йренуде баса ылымдарды мліметтерін пайдаланан зерттеуші тарихнамашыны зырлыы жнінде мселе туындайды. Осы орайда айта кетерлік бір жайт, жоары білікті тарихшы ана тарихнамашы бола алады. Ол азіргі заманы тарих ылымыны жадайын жан - жаты білуі, сонымен бірге аралас рі ртрлі пндерді білімдерін пайдалана алуы тиіс. Мны зі тарихнамашы ртрлі ылыми білім салаларыны негіздерін игеру шін немі жмыс жргізуі тиіс дегенді білдіреді.[3]

Тарихнаманы пнаралы білімі дниеге келтірген методологиялы аспектлеріні масатын стті шешу шін ылыми жетістіктерді, сіресе аралас немесе ылыми пндерден алыс ылымдарды тсіндіруші аппаратын пайдалану ажет.

Тарихнама шін тарихи оиалармен процестерді арастыран экономика, ы, философия,т.б. ылымдарыбойыншадайындаланебектердімаызы зор. Мндай зерттеулерді ажет жадайларда тарихшылар кеінен пайдаланады. Тарихнамашыны атаратын маызды міндеттеріні бірі жазушы, тілші, суретші, таы сол сияты нер айраткерлеріні тарихи кзарастарын зерттеу болып табылады. Осыан орай айта кетерлік жайт, тарихнаманы зерттеу нысаны те ке, соан сйкес оны ызмет шебері де ауымды.

Пнаралылыта тарихнама тарих ылымыны методологиясы мен тыыз байланыс орнатады, йткені ол аталмыш саланы аса маызды теориялы мселелерін ктереді. Тарихнаманы пні ылыми тарихи білімні пайда болуымен жинаталуын, тарихи ойды дамуын, тарих ылымыны алыптасуын, даму эволюциясын, тарихи таным мен ойды ртрлі сатыларыны задылытарын айындау боландытан тарихи білімні методологиясын тере зерттеу ылым шін аса маызды рл атарады.Сондытан да тарихнаманы тарих ылымыны методологиясынсыз арастыру ммкін емес.

Тарихнама мен деректану ылымы те тыыз байланысты, себебі тарихнамалы деректерден зге тарихнама тарихи зерттеулерді деректік негіздерін, тарихшыларды деректерді пайдалану сипатын зерттейді. Іргелі тарихнамалы зерттеулерде мселені деректік негіздерін талдауа жеке тарауды арналатындыы кездейсо былыс емес. Соы уаыттарда отанды тарих ылымында дайындалан кандидатты, сіресе докторлы диссертацияларда ізденушілер здері тадап алан таырып бойынша деректанулы талдаулар жргізген. Алайда оларды кпшілігі талдаудан грі сипаттауа кбірек сайды. Мны зі отанды ылымда деректану саласы бойынша ылыми мектепті алыптаспаандыын, зерттеушілерді біліктіліктеріні, білім дегейлеріні тмендігін байатады. Бл мселеге баса назар аударуды ажеттілігін уаытты зі дйектеп отыр. Деректанулы талдауларды ылыми дегейін ктеріп ана оймай, болашата деректауды тарихнамасынан іргелі зерттеулер дайындауымыз керек.

Тжірибе крсеткендей, соы уаыттарда тарихнама ылымы бойынша жарияланан, жазылан зерттеулер жатты жарияланымдарды талдауды назардан тыс алдыран. Ізденушілер тарихнамалы зерттеулерінде кбінесе тарихи ебектерді таразылаумен шектелген. жатты жарияланымдар туелсіздікке ол жеткізген тста да, кеестік кезеде де аз жары крмеген. Айта кетерлік жайт, тарихнамашы шін жатты жарияланыммен оса тарихшыны шыармашылыынан хабар беретін естеліктерді, кнделіктерді, хаттарды, т.б. деректерді маызы зор. Ал мраат жаттарын талдау ылыми тарихи мекемелерді, зерттеу институттарыны алыптасуы мен дамуын жйелі трде крсетуде айтарлытай рл атарады.

Келесі тарихнама ылымы мен тыыз байланыста болатын осалы тарихи пн - тарихи библиография, йткені библиографиялы ізденусіз тарихнамалы зерттеу жргізу ммкін емес. Тарихи библиография тарихшы - зерттеушіні библиографиялы апаратпен амтамасыз ететін ылыми тжірибелік ызмет. алыма библиографиялы ралдар трлі крсеткіштер, анытамалар, каталогтар, дебиеттерге шолулар, тізімдер аса ажет.

Тарихнамашы шін отан тарихы бойынша дуірлер мен кезедерге блініп жасалан кешенді библиографиялы крсеткіштерді тигізер кмегі орасан. Олара азастан тарихыны азан ткерісіне дейінгі кезедерінде жне кеестік, туелсіздік жылдары жарияланан, мерзімдемелік ретке ойылан барлы монографиялар, ылыми маалалар, жымды зерттеулер, туралы ысаша мліметтер енгізілген. Бл библиографиялы анытамаларды ерекшеліктері ізденушіге сол ебектерді катологтарда саталуы туралы мліметтер оса беріліп, шифрлары крсетілген.[4]

Ретроспективті библиография тарих ылымында орытындылаушы функция атарады, ылымны жай - кйі мен тжірибесін зерттеуге септеседі. Ал аымдаы мемлекеттік библиография бгінгі кнде тарих ылымында белгілі болан білімді куландырады.

Тарихи библиография мен тарихнаманы олара орта материал тарихи дебиет жаындастырады. Екеуіне де орта міндет - дебиеттерге сыни баыт, кзарас таныту. Олара материалды баяндауды трі - дебиеттерге шолу тн. Егер тарихнамалы шолу ылыми дебиеттерге сыни талдау беріп, оларда баяндалан тарихи тжырымдамаларды, задылытарды мнін ашып, дамуы озалысын, ауысымын крсетсе, библиографиялы шолу дебиетті таырыбын, мазмнды ндылыын жне оны басылымын айындайды. Библиографиялы ебектерге ылыми зерттеулерден баса танымал шыармалар, анытамалы басылымдар, тарихи жаттарды жарияланымдары жне тарихи дебиеттерді зге де трлері енгізіледі.

Тарихнамалы зерттеулер жргізуде тарихи географияныалар орны айтарлытай. Тарихи география тарихнамашыа тарихи оиалар мен процестерді географиялы ортасын айындауда ана емес, топонимикаа сйене отырып, жер су атауларын дл анытауда ажет. Тарихилы принципіне негізделген тарихнамашы тарихшыны келтірген жер-су атауларыны зерттеліп отыран кезеге сйкестігін, яни з заманында дрыс аталуын тексеруі тиіс. Берілген топонимикалы атауларды азіргі кездегі атауларын жашаны ішінде крсету трізді ылым талабыны бар екендігі естен шыарылмауа тиіс.

Тарихнамашыа тарихи зерттеулерді жатты негіздерін тсінуде дипломатиканы маызы елеулі. Дипломатикалы дісті олдана отырып, тарихнамашы тарихи зерттеулерді тарихи-саяси, тарихи-экономикалы, тарихи-зады, тарихи-географиялы трыдаы жатты негіздерін талдап, тарихшыны сйкесінше сол материалдарды пайдалану дрежесін анытай алады.

Тарихнамашыны шежіре таратудаы білімі мен біліктілігі ауызша тарих айтуды, яни дстрлі тарихи деректерін талдауда ажет болады. Себебі еліміз егемендік алалы бері ауызша тарих айтуды деректері ылыми айналыма тсіріліп, соларды негізінде ты тжырымдар жасалуда. Дегенмен за уаыт бойы тл деректерден ол зген зерттеушілер оларды пайдалануды ылыми діс-тсілдерін жетік мегерген деп айту иын. Десек те алашы ебектер жары кріп, дстрлі тарих айту деректеріні негізінде тарихи оиаларды шынайы мазмны ашылуда. йтсе де ауызша тарих айтуды деректеріне сын пікір білдірушілер де жо емес. Сыншылар шежіре мен таы сол сияты дстрлі деректерді деректік маызын жоа шыарып, оларды аыз-гімелер ретінде санап, ндылыына шек келтіруде. Ал аиатына келсек, тл тарихымыза атысты аыз-гімелер, жыр-дастандар, ертегілер, шежірелер, маал-мтелдер, таы баса сол трізді деректерді айталанбас ерекшеліктері бар екендігі ылымда айтылып, длелденуде. Расында да бл деректер з заманыны кугерлері ретінде бойларына нды мліметтерді жинатаан. Сонымен атар олар з бойларына баса деректерде кездеспейтін бірегей мліметтер мен апаратты сатаан.

Тарихнама археография, мрааттану ылымдарымен де тыыз байланыс орнатады. Археографиялы дісті пайдалану жатты басылымдардаы атадатарды, ателіктерді, олылытарды айындауа септеседі. Мрааттанулы нсаулар, ралдар тарихнамашыа тарихи зерттеулердегі жаа, ылыми айналыма тыш рет ендірілген материалдарды анытауа ммкіндік береді. Сонымен атар болашата зерделенуге тиіс мселелерге нсаулар беруде де елеулі рл атарады.

Тарихнама ылымы осалы тарихи пндермен, соны ішінде хронологиямен, тарихи метрологиямен, палеографиямен, нумизматикамен де тыыз байланысады. Мселен, хронологиямен танысу тарихнамашыа тарихтаы аса маызды проблемаларды бірі мерзімдемені крделі тстарын, яни тарихи дуірлеуді дрыс жргізуді, дуірлерге, замандара, кезедерге, сатылара блуді методологияллы станымдарын мегеруге жол ашады. Сондай - а талданып отыран дебиеттегі тарихи оиаларды мерзімдерін тарихшыны дл крсетуін анытауа кмектеседі рі ртрлі кезедердегі тарих ылымыны дамуы сатыларына баа беруде де елеулі рл атарады. Бдан зге кпшілік жадайда тарихнамалы ебекте жекелеген мселелерді ртрлі кезедерде зерттелуін ашып крсету міндеті туындайды. Міне, осы тста хронологияны тарихнамаа тигізер ыпалы зор.

Тарихнама философия ылымен де етене жаын арым - атынас орнатады. Тарихнамалы талдаулар жргізуде философиялы категорияларды пайдалануды маызы зор. сіресе логикалы, салыстырмалы, наты талдаулар жасауда философияны жалпы, жалы, т.б. категориялары басты рл атарады.

Сонымен атар тарихнама мдениеттану, саясаттану, леуметтану ылымдарымен пнаралы байланыстар орнатады.

Осылайша тарихнама зіні зерттеу ауымын кеейтіп, тередетуде біратар ылымдармен байланыс орнатады. Алайда барлы байланысатын ылымдарымен бірдей дрежеде арым - атынас орната алмайды. Олай болуы да ммкін емес, йткені ртрлі ылым салаларыны зіндік ерекшеліктері жне тарихнамалы зерттеулердегі алатын орны р алуан.

Соы уаыттарда тарихнамадаы пнаралы проблемаларын зерттеу міндеттерін шешу ккейкесті бола тсуде. Сондай міндеттерді атарына мыналар жатады; тарихнамаа біратар ылымдарды, мселен, тарих, философия, леметтану, саясаттану, психология жне т.б., рекетін, сондай - а жаратылыс тану ылымдарыны наты жне кпырлы зара байланысы мен зара серін оып - йрену. Мны ртрлі ылыми дегейлер мен баыттарда оамды білімні жалпы леуметтік жне идеологиялы функциялары, диалектикалы дамуды жетістіктері, жалпы ылыми ымдар мен тсініктер арылы шешуге болады. Тарихнамадаы пнаралы проблемаларды шешуге кмектесетін ылымны зіндік ымдарын, дістерін жне тсілдерін арастыру міндеті де зекті. Тарихнамаа атысты “методологиялы міндет”, “методологиялы талаптар”, “методологиялы дістер”, “методологиялы реттеу” трізді ымдарды ата ылыми анытамаларын шыару ажет.

Пнаралы байланыс кпжаты процесс. Ол бір ана тарихнаманы методологиялы негіздеріне, осы саланы біліміне пайдаланатын рала айнала алмайды. Пнаралы - барлы ылым салаларына тн ылыми зерттеу тсілі. Дегенмен оны тарихнамамен зара рекеті ылымтануды теориялы - методологиялы проблемаларын зерттейтін баса ылымдарды, соны ішінде е алдымен тарихнаманы зіні дамуына игі сер етеді.

––––––––––––––––––––––––

1. Болон дерісі аясында жоары білім беруді сапасын жетілдіру болмысы, мселелері жне келешегі. л-Фараби атындаы азУ-ды оытушы-профессорлар рамыны ХХХІХ ылыми-дістемелік конференция материалдары. – Алматы, 2009.

2. Глауберг Н.В., Юдин Э.Г. Становление и сущность системного подхода. – М., 1973.

3. Мхатова О.Х. Тарихнама ылымыны методологиялы станымдары. –Алматы, 2008.

4. азастанны ежелгі жне орта асырдардаы тарихы бойынша библиографиялы крсеткіш. – А., 2006; азастанны жаа замандаы тарихы бойынша библиографиялы крсеткіш. – А., 2007.