Шкрім ледеріндегі рухани-адамгершілік аидалары

ШКРІМ ЛЕДЕРІНДЕГІ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК АИДАЛАРЫ

Сен ылыма болса ынты, бл сзімді бден ,
Білгеніні жасысын ыл, білмегенді біле бер.
Білген ерді бол шкірті, білмегенді ыл шкірт,
йренуге ылма намыс, йретуге болма кер.
Шкрім дайберділы

аза халыны лтты мдениеті мен дебиетіні крнекті кілдеріні бірі, ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бас кезінде мір срген Шкрім дайберділы келер рпаына мол мра алдыран аын. Шкрім дайберділы 1858 жылы 11 шілдеде Шыыс тауы бктерінде азіргі Семей облысыны Абай ауданында дниеге келген. Шкрімні туып-скен шаыраына да азіргі біраз жрт аны. аны боланда нанбайды, Абайды оны рпатарын білу арылы таныс.

нанбайды бір йелінен – дайберді, екінші йелінен Абай туан. Шкрім – дайбердіні кенже лы, шешесі Дметкен. Яни Шкрім – Абайды жаын інісі. Абайдан 13 жас кіші. Абайды аын балалары Аылбай мен Маауиядан лкен. Жас шатарында блар бірге трбиеленген. сіресе Абай тлімін трбиесін атар мегерген. Болаша аындарды балалы бесігі, шан ясы – Абай мектебі. Сонымен атар ол ауыл мектебінде оып, білім алады. кесі жас шаында айтыс боланымен, жетімдік крмей, емін – еркін седі. нанбай шаыраыны болаша бір иесі есепті бетапай крмей седі. Оны стіне, Шкрім жас шаынан пысы, ымтал, алыр болан. Сондытан оан Абай ерекше кіл ойып, з жанына жаын стайды.

Ойшыл аын оаша толанып, ле жазып, мірдегі, айналасындаы болып жатан р илы былыстар мен згерістерді бадарлап, саралау шін 1909-1910 жылдары Шыыстау іріндегі Шапа деген жерден сая табады. Кптеген шыармаларын аын осы кезде жазады.

Сауатын ашып, жазу нерін игеру, кітап оу ммкіншілігі жетілген кезден бастап, кемегер Абай оны тере білім алуа баыттап отырады. з тарапынан Шкрім де білім салаларыны ілкі басыштарына тез жетіліп, ерекше лгеріп, ынта-жігер крсетеді. Бойына туа біткен талантын да ерте танытады. Есіткенін ескергіштік, айтанды тез ып алышты, ерекше ынта-жігерлілік байалмай, есті адамдарды назарына ілінбей алмайды. сіресе оыанын тез жаттап алыштыы. Абай аасыны шыармаларын оып, жадында стаыштыы ерекше кіл аудартан. Шкрімні мір жолын, шыармашылыын зерттеуші айым Маметхановты жазуы бойынша, Шкрім 7 жасында-а аындыынан белгі берген. Алашы леін кесіні ліміне байланысты шыаран. леге уестігі ерте оянаны аынны з сздерінен де байалады. уелі домбыра, гарьмона осып осып дадыланан. ол шеберлігімен, тр ою, сурет салу нерлерімен де ерте айналысыпты. Шкрімні аын болып айналасына танылуы 15-20 жас шамасы. Ал здігінен ізденіп ылыма берілуі де, нерге ден ойып, жазушылыа бел бууы одан кейінгі кезе еншісі. Содан рі арай ел аралап, ірі алаларда болып, кітапханаларда отырып, ткен-кеткен тариха нілу, тіл йрену, аылды, азаматты кемелдену баспалдатары биіктей берген.

20-30 жастар шамасында жазан ледеріні кпшілігін Абайа тікелей еліктеп шыарады.

Жасты, махаббат таырыптарына жазан шыармалары Абай ледеріне сіресе кбірек сайды. Рас ара – тра гауар, лаыл, пейіш, хор ызы, ай, жлдыз сияты халыты тедеулерді олданады. Біра ашы жара деген жрек сырын, а – адал ниетін, бойын билеген шын сезімдерін стазынша жырлайды.Шкрім міріні біраз жайы з шыармаларында, сіресе, «Мтыланны мірі» деген поэмада жазылан.

Жасынан – а ле жазуа машытанан Шкрімні алашы кезде жазан ледеріні таырыбы – жасты, махаббат, ауыл жастары міріні жасысын насихаттап, нашарын сыатап ледер жазады. Шкрімні алашы кітабы – 1912 жылы Семейде «Япдам» деп аталатын татар баспасынан шыан «аза айнасы» деп аталатын ледер жинаы. Аынны ледерінен айтайын деген ойын тура айтатын Абай гімесін мирас еткені байалады… Сондытан зі талай елдерді аралаан, ажы атанан аын, «Тір-дай» деген сздерді тура олданады, кейбір баспадан шыанда ондай сздерді алып тастап, баспа з ойларынан сздерді алып тастап, баспа з ойларынан сздер осан.

Шкрімні жан – жаты аламгер болып алыптасуына аза халыны бай ауыз дебиеті, Шыыс пен Батысты дебиеті, сонымен бірге замандасы рі аасы лы Абайды діретті де уатты поэзиясы тікелей сер етті. Шкрім аза дебиетінде Абай алыптастыран реалистік дстрді жаластырушыларды бірі болды. Сол дуірді оамды – саяси жне леуметтік айшылытарын кре білуде, халыыны амын жеп, жастара жол крсетуде ол лы Абайды талантты шкірті болды.

Шкрім мір срген дуір аза халы шін крделі кезе болатын. ХІХ асырды екінші жартысы азастанны оамды – саяси, леуметтік – экономикалы жне рухани мірінде маызды оиалара толы болды. Мыдаан орыс шаруаларыны аза жеріне оныстануы, аза даласын басаруда енген згеріс кшпелі елді міріне жаа экономикалы атынастар келді. Тарихи – леуметтік жадай азаты деби, мдени міріне де серін тигізбей алан жо.Шкрім шыармашылыы осы кезеге тспа-тс келді. Халыны мын жырлап, адам бойындаы игі асиеттерді астерлеп, ледеріні зегі ету- Шкрім лирикасыны басты мраты еді. Аын айналасындаы жайттарды тек жырлап ана ойан жо, ол барлы нрсеге тере бойлап, жамандыынан жирене біліп,жасылыа мтыла білді.

Шкрім – суреткер жазушы, ататы аын. Бай да маызды мра алдыран, зіндік творчестволы жолы айрап жатан сирек кездесер талантты бірі.

Шкрім – осы тарихи кезені талантты перзенті. Бл жаынан ол халымызды зиялы айреткерлері Ахмет Байтрсынов, Мажан Жмабаев, Жсіпбек Аймауытов, Омар арашев, Бернияз Клеев, Шгерей Бкеев, Слтанмахмт Торайыров, Мамеджан Сералин таы басаларымен тадырлас крескер болды. Туан халыны мдениеті, азат ел болып, еркін ебек етіп, бейбіт мір сруін армандады. Сол шін жан сала кресті, сол масаттан жазушылы арнасын тапты.

Шкрім тере ойа рылан, кмістей жарын жырлар жазуды масат ттан. ле сздері мыс араласпаан таза кмістей, теренен толап, жрек сырын шертерліктей болуын, йасы жаты болуын кздейді. Кейде ол Абай шыаран ле лшемдерін, шума трін, йастарын олданып жырлайды.

ыры жаса дейін Шкрім ел жмысымен айналысып дала, ара жайларын з кзімен кріп, ондаы р трлі тартыстар, айшылытар сырына іледі. Бтен жрт мірін, мдениетін білуге, ылым жетістіктерін тануа талап ылады. Білім мен мдениет, нер салаларыны жетістіктеріне назар аударады. аза оамындаы стемдер ктемдігіне, наданды кесепаттарына, улы – смдытара арсы шыады. ділдік, адамгершілік, мдениет, оу – білім рандарын жырлайды. Айтып, уаыздап ана оймай шамасы келгенінше, зіні ізгі ойларын іске асырып та жреді, Халыты жасылыа ндеп, ар – ят сатауа, жо – жітікке арасып, айырымдылы жасауа тырысады. Жиырма бес жасында болыстыа сайланан тсын еске діл басшылы, ізгі кім лгісін крсетем бе деп иялдаан кездері де болды. Біра ол ойларын іске асыра алмайды. Керісінше, зіні ырымен жмыс жргізу ммкін емес екеніне кз жеткізеді.Болыс болан кісі жоары лытар мірін орындап отыруа тиісті болады. Ал бл оны азаматты еркінен айырып, кімдер лына айналдырады. зі аласын – аламасын, баса болыстар сияты, жемтікке онан кшігіндей бл да алым алып, салы салуа мжбр.

Баса елдерде саяхат шегу ілімге, білімге зру, нерге сусап баран ойшыл дарына лкен сер етеді. Ол аздап орысша, трікше, арабша, парсыша білгені болмаса, батыс тілдерін білмейтін еді. йтсе де, зерек аын уелі тілмаш арылы,кейін аударма сздіктер арылы з бетімен оыандарын тсінетін дрежеге жетеді. Ол кзбен кріп, лапен естігендерін, оып білгендерін кіліне мытап тоиды.

нер – білім жолына белін бекем буады. айда білгір алым, нер рнектері бар десе, соны жнін тануа асыады. мір, нер, оам, жан, тн туралы жааша байыптай бастайды. з халыны болашаын ойлап, ткен-кеткеніне кз жібереді. Тарихына іледі. Шыыс, орыс, Батыс классик дебиетін шшия зерттей оиды. Абай мраларына айта іліп, оны тереіне бойлап, асыл сырына аныа тседі. Оыан шыармаларыны халына лгі болар дегендерін аза тіліне аударады.

Халы поэзиясы жасаан аарманды бейнелер мен лирикалы сюжеттер аынны кіліне онып, жрегіне берік ялайды. Нтижесінде: «Елік – Кебек», «аламан – Мамыр» лирико-эпикалы дастандарын жазады. Дастандарды оиалары сол заман дет – салтына негізделіп, сенімді баяндалады. Кейіпкерлеріні ішкі сезіміне рылан оиа рісі жинаы да серлі шыады.

Абай сияты Шкрім де: Гоголь, Пушкин, Лермонтов, Крылов, Тургенов, Толстой, Некрасов, Салтыков – Щедрин т.б. алыптарды оып, кзі ашылып, ккжиегі кеіген. Ол ар – ждан, жасылы, ділдік, кісілік жолын нсайтын шыармалар жазды. «Насихат», «Тойымсыз нсіп», «лген кіл – нысапсыз мір», «Талап пен аыл» жне т.б. ледері («аза айнасы» жинаы) мен «Бояулы суыр», «анішер мен бдене», «Аылшы торай», «асыр, тлкі, бдене» сияты мысалдары сондай туындылара жатады. Оларда р кез ар – ждан, адалды, шынды жолы жеіл, жымсызды, ділетсіздік шкере болып, мазаа айналады.

«Алмас ылыш жатпайды ын тбінде» демекші ара кш анша лыптап стаса да, ара лыпты а жарып, нер нры жар етті.

И, нерді апаста стауа, немесе млде жойып жіберуге болмайды деген осы. Шын кркем туынды мгі мір среді. Ол зіні иесіне – халына айта оралады екен. Кезінде жасампаз жасы жырларымен елге йгілі болан жазысыз аын аталады. Ататы аынымыз Шкрімні аса ні за жылдар бойы зін асап кткен аза даласын айта жаыртты. Жасылыты жаршысы, аыл – парасатты кемел иесі, адамгершіл аынны жарын жырлары халыны игілігіне айтарылады. Шкрім оу, нер – білімді уаыздай отырып, оан да сын кзбен арау керектігін айтады. Шын ылым, наыз алым болады, соны тап та, содан айрылма, ал дниені бзатын жалан алымнан, залым оымыстыдан аула бол деп кеес береді.

Шкрім лирик аын ретінде адамгершілік, нер – білім, болаша мір, жасты пен махаббат туралы жазан ледерімен дебиет лемінде шпестей із алдырды. Аын алдыран асыл азынаны таырыпты ауымын, жанрлы кедігін кркемдік ерекшеліктері мен зіндік тілдік шеберлігін алымдарымыз жан – жаты зерттеп, дйекті тжырымдап, бгінгі рухани азыына айналдырып отыр. Жас рпаты рухани – адамгершілікке трбиелеуде брыны ата – бабаларымызды асыл мраларын, сиетті сздерін, ибраттарын алдымыза жайып саламыз. йткені адамгершілікті а туын жоары стаан бабаларымызды тлім – тжірибесіні, стаан аидаларыны жас рпаа берері мол. Сонау атадан келе жатан лтты ндылыымыз. Рухани – адамгершілік байлыымыз. Абай, Шкрім аталарымызды шыармаларыны тныы осы рухани трбие. асырлар бойы Абай тлімі адамзатты адастырмай алдына жары салар шыраданы болды. Абай ізін жаластырушы адамды жолын айнытпай танытан Шкрім жырлары бгінгі рпаты бойтмары болма. Шкрім ледеріні таырып ауымы те ке. Соны ішінде ойып орын алар таырып – рухани адамгершілік мселесіне атысты ойлары. Ол адамгергершілік ар-яттты жоары ояды. Оны ле жолдарынан кісілікті келбетін танытар асыл аситтерімен сусындауа тту, бауырыа тарту бл да адамгершілікті жоары трі. Осы Шкрім ледерінде алай крініс тапан?

Бл трыда Шкрім атамыз: «Ойланса, барша адамзат – туан бауыр»- дейді. Ол ледерінде азаым, лтым, алашым деп з жртын бйрегіне брса, барша адамзатты бауыр ттады. «Анадан алаш туанымда….» леінде:

Ебекке шыда, ебін тап та,

«Сабырды тбі – сары алтын».

зімшіл болма, кпті ардата,

Адамны брі – з халыты.

 

Ынсап пен мейірім, ділетті,

Жаныдай кріп, жан сата.

Ол жолда лсек неміз кетті,

Маста жетпей алса та. - деп туан жртына нерге сынады. « Аын кірсіз аыл, мінсіз сз, адал ебек аны ба» деп білді. Оны зі де «Жолама улар маайа» леінде:

Адамды борыш ар шін,

Барша адазат амы шін

Серт бергем ебек етем деп,

Алдаы атар та шін – деп з міріні бкіл мнісі ебекте жатанын айтады. Ал, «Адамды борышы» леінде бл идеяны тиянатай тседі.

Шкрім шыармашылыын оыанда Абайды тере ойлы маржан сздерін еріксіз тсіреді. Ол – задылы. Абай атамызды «Раымдылы, мейірбанды, р трлі істе адам баласына з баласына з бауырым деп, зіне ойлаандай олара да болса игі еді демек, блар – жрек ісі» деген афоризм боп алыптасып кеткені. Осы згеге жасылы жасау, мейірімді болу идеясы Шкрім поэзиясынан алайша орын алады? Бл ой, сіресе, аын леінде айын білінеді. Ол су, от, жел секілді ымдарды екі жаын, екі трлі асиетін салыстырмалы трде жырлайды да, соны айналаа пайдасы болар жаын ала дегенді айтады.

 

Сусаанны сусыны бол су сыылды сп-сйы

Біра ондай болма салын ел кілін алдырып.

От сыылды жылы болсын сзііз бен жзііз.

Біра ондай махаббатсыз болма ртеп жандырып.

 

Жел сыылды желпі жртты шаршаанын таланын

Жыпа йін, болма йын, ылма жаман аманын

Жер сыылды пайдалы бол, пайдаласын ел сенен

Тасты жердей болма атты, тілме жртты табанын, – деп насихат айтады.

 

Шкрімні «ш аны» атты ебегінде ынсап, ділет, мейірім шеуі осылып, ждан, ар, аыл сздері жиі кездеседі.

 

Аыл білім осындай ар жатарлы

Айласыз, тіріксіз жан сатарлы

зіп – жлып ятсыз атанбай – а,

Аылмен жол табалы ел бастарлы, немесе

…ылымсыз болса аыл тл

…Аыл деген лшеусіз бір жары нр.

…Дрыс деме р сйлеп

Аыла санат, сабыр ыл, десе ар туралы

А жолдан айнымас

Ар сата, оны біл,

немесе

Ары сатпа, теріді сат, адалды ізде

ибадат пен адалды ар шін жи,- деп адамды нрландыратын аылы, не нрсені де аыла жедірсе адаспассы, біра ылымсыз аыл кем десе, ар-жданны а жолдан айнытпас серігі болатынына сенім білдіреді. «Аылды болса арыды сата, ар-ят керек р уаытта» деп ар- ожданды астерлеп, оны адамгершілікті туы санайды.

Шкрім лирикасын уаттандырып ,нрландырып тран кркемдегіш ралдарды тлері кптеп кездеседі.

Шкрім лирикасында бейнелеу ралдарыны бірі-тееу мол олданылан.Мысалы:

Гауардай кзі,

Блблдай сзі,

Жаннан асан бір пері.

Жзі бар айдай,

Мінезі майдай ,

згеден арты сол жері. (Жасты туралы)

Сондай –а тееуді «сыылды» сзіні кмегемен жасалан трі бар.

Сусаанны сусыны бол.

Су сыылды сп –сйы

….От сыылды жылы болсын

Жзііз бен сзііз……….

Аын поэзиясыны кркемдік уатыны бір жаы эпитетті шебер олдануында.

Мысалы: Шын асиет соларда

Дегенім кн болар ма

былма мінез, тайа ой

Екі сз болмас оларда (Аны асы улие)

немесе …..Саналы шерлі жректі

Сары алтына малан кн (Аылдан ойа сыр тарап) деп кптеп келтіре беруге болады.Шкрім эпитетті олдану арылы ыма,нрсеге бейнелілік натылы сипат беріп тр.

Шкрім жырларын оып отыранда азаты маал –мтелдері, наыл сздері, траты тіркестер ,ле сздерімен йасын тауып,леді нрлендіре тседі. Мысалы, «есі барда еліді тап», «лімнен ят кшті», «Сабырлы тбі сары алтын», «Ит иесін аппайды», «А ісіе адам жа», «Жетім бала иесіз, зі кесер кіндігін», «Шел басыпты кзімді», «Иіс білер мрын жо», т.б.

Адам шін-ебегім

мірден барлы тергенім

алааны арап ал,

Мрам сол, жастар, бергенім,-деп Шкрімні зі айтандай, аын рпаына рухани азы боларлы мол мра алдырды. Оны арымды аламынан кптеген ледер, дастандар, мысалдар, наыл сз, гіме, проза, ара сздер, аудармалар туды.

 

Адамды борышы-

Халыа ебек ыл.

А жолдан айнымай

Ар сата, оны біл.

Талаптан да, білім мен нер йрен:

Білімсіз,

нерсіз

Болады аыл тл.

Матана салынба,

Мансапты таы шін,

Нпсіе билетпе

Басыны баы шін.

міріді сарп ып лгеніше,

Жоба тап,

Жол крсет,

Келешек амы шін.

айтадан айырылып

ауыма келмейсі,

Барыды,

Нріді тірлікте бергейсі,

ибрат алар артыда із алдырса,

Шын баыт,

Осыны ,

Мгілік лмейсі!

Аын ледеріндегі оны сз олданысын, ле рылысын ашып, айындап крсетуде де, жыр жолдарыны сындарлыын ажарландырып, оны сан ырландыра тседі.. Аынны ледері-зерттеп талдауды, талдай беруді саынып тран р сипатынын аша беруге тоймайтын бай материал.

Егер р халыты оны аынынан танитын болса, аынды танытатын поэзиясы екені айын. Ал ле болса, барлы поэзияны жаны, имыл-озалысы дер едік. Ол-айыптан пайда боландай, сз слейіні сырлы аыны, жректі жандырып, жан-жйеді тербеп, кілдегі табиат рухыны бейнелі елесі. Міне ,осы сипатты брін мірдегі шынайы бейнесі, жан дниесі, кеудесі шала, аса пенде, з дуіріні асыл лы, ткерісшіл, дебиетті негізін алаушыларды бірі Шкрім атамыз.

Шкрім ледеріні негізгі объектісі – адам.Ол адамды жасылыа жетелеп, жасы асиеттерді алыптастыруа мтылды. Адам мінез – лындаы салаты, еріншектік, бойкйездікті сынады. Бл тста оны «Снойлар», «ылжапас», «Еріншек» деген ледерін жазды.

Мысалы:«Еріншек» леінде:

Еріншектен – салаты,

Салатытан – наданды…

Бірінен-бірі туады,

Жоалар содан адамды, – деп надандыты, еріншектікті сынап, адам деген атыа алам десе, кн-тн демей ылым ізде дейді.

Шкрім адамны мірін ш кезеге бледі, мірді басы – бала, ортасы – жасты, содан со – артты ша. Осыны ішінде е уатты шаты ылыма арнауды насихаттайды.

 

Е керекті дегені ортаншы мір

Тгел олы жетпейтін бір жанталас.

апы ткізбес сол кезді бір саатын

кініші алмайды кетсе аатты

 

Кні – тні дей крме ылым ізде

алсын десе артыда адам аты – дейді

 

ай ылымды білсеіз де

азір оны елге жай.

р ішінде кеткеніше

Пайдалансын згелер, – деп Шкрім атамыз жас рпаа алан білім,ылымыды келешекте халыа ызмет етуге жмсау адамды борышы екенін баса айтады.Аынны адамгершілік туралы ойларыны ай- айсысы да сиет,лгі ретінде келеді.Абай айтан:

Талап ,ебек,тере ой,

анаат ,раым ойлап ой,-дегендегі талапты Шкрім орынсыз жерге

мтылмайтын алты трлі нотасы бар екенін айтып,оларды ызметін жайып салады.

 

…….Ынсап,раым,ар,ят,сабыр,саты

Талапа алты трлі нота таты.

 

Ынсап деген аспайды,кем алмайды,

Орнын таппай ол,сір,озалмайды.

Раым жасы креді аяанды,

Адама аттылыты ойа алмайды.

 

Ар демек –адамшылы,намыс деген,

Ары кетпес жаыа арыс деген.

Теріс ып жрмесін мны біреу,

Сз емес кншіл болып,алыс деген.

 

Сабыр деген-р іске шыдамдылы ,

атты керек адама бл бір ылы

ол жетпей талай жан ізденеді,

Осыдан кп шыады адамшылды.

 

Саты деген-рашан байап жрмек,

Пайда ма, не залал ма,ескерілмек.

ргенін,естігенін есепке алса,

Сонда оай рбір істі ойлап білмек.

Шкрім ледері уаыз,насихат аыл-кеес трінде келеді.Кбіне бйры райлы формасында кп кездеседі.Мысалы: «ебекке шыда», «ебін тап», «зімшіл болма», «кпті ардата», «сусыны бол», «ары сатпа» таы басалар.

Еркіндік асап шын сю,

Жирену ,масат,ой тю,

уаныш,айы,клкі ашу,

Денесі сау боп,жанып-кю

Жансыздан блар шыар ма?-деп адамны барлы демі жне уатты асиеттері оны жанын да орналасандыын,ол адамны барлы сырлы сезімдеріні асыл асиеттері мен абілеттеріні айнар кзі екендігін длелдейді.«Адам немене?» леінде Шкрім былайша ой сабатайды.Білімі кемелденген,ылымы зымырап ала кеткен Еуропа жртын азынды билеп,ділетсіздік ршіп айуандытан зай алмай трандыын клдене тартады алдыа

Ар тзейтін бір ылым табылмаса,

Злымдыты жаланда діл жебес,-деп тйеді.

мір жне аынды тжірибесі толыан кезде Шкрімні ерекше тоталатын таырыптарыны бастысы – адам тадыры,адам міріні мні. Бл таырып «Адамшылы», «Адамнан арты жндік жаралмаан», «Адам немене?» деген ледерінде крініс тапан.

«Адамшылы»леінде:

…Мейірім – жасы,злымды жаман дейсі,

асырлыа айтесі р дгелеп?

Жаны ашып жрдем ылмай ткен адам -

сіп, шіп лаан бір бйтерек,- деп тйін жасайды.

Аынны «айсадай жан беретін таны желі», «Дние мен мір»ледерінде дниені зіндік ерекшеліктері,адам дниетанымыны зіндік даралыы крінеді.

айсадай жан беретін таны желі,

айымды желге шырып,тірілт мені!

Аылым крілікке жабырама,

Талпынып таы да атар дниені, – дейді ол.Бл леінде зіні мірге деген пікірін, кзарасын айналадаы ортамен,табиатпен байланыстыра отырып суреттейді. Таы желге айысын жоалтуды,аылына крілікке жабырамауды,айратына р нрсеге арсы труды,тіліне барша жана пайдалыны айтуды тапсыра отырып,аын замана н атады.

Не кімет, немесе ауымды алдап,

Арсыздыпен не болар алан шені?! – деп аятай келіп,оама да,адама да ажетті сауалды жолдай келіп,заманындаы улы смды,бетперделік кріністерді жария етіп,оны шешуді жолы – адамгершілік пен ділеттілікте деп мезейді.

Кнделікті мірде кездесіп алатын мейірімсіздіктен, атыгездіктен, дрекіліктен таратын киелі кітап Абай,Шкрім жырлары болма.

Аталарымызды асыл сздерін ая асты етпей,ардатай біліп,мір станымы етсек толыанды азамат боларымыза еш кмн жо.Олай болса,айтсек адам болмапыз? Бл сраа Шкрімні тмендегі ле жолдарымен жауап беруге болады:

Жаман дет тастауа насалы!

Мына мінез алай деп сынасалы!

Тп-тура бетімізге айтысалы!

Ашуланбай,аылмен шыдасалы!

 

Кейде бірге жрелік,кейде ойналы!

Ойнап,кліп кешікпей ой ойлалы!

Ойынымыз аз болсын ойымыз кп!

Ойдан талап етпеген іс оймалы!

 

Білімді неге ойа кп крелік!

Атан тауып несіпті жеп крелік!

Арты жолыды таба алса,

Біз даы алушыа тек берелік!

 

Демек, келешек жас рпа идеялы да берік, ебек сйгіш те ажарын, крескер де батыл, абзал жанды имандылы, адамгершілігі мол мрагер етіп, тлім-трбие беру ісінде аын ледеріні діреттілігі рал ретінде олданыла береді.

И, орыта келгенде аын ледеріні басым кпшілігі рухани адамгершілік аидалара толы десек арты айтпаан болар едім Шкрім мрасы жан-жаты зерделеуді тілейтін асылдарымызды санатында

Адамгершілікті а туын жоары стаан Шкрім атамызды тлім – трбиесіні, стаан аидаларыны жас рпаа берері мол. Сонау атадан келе жатан лтты ндылыымыз рухани – адамгершілік байлыымыз.

Міне, осы сипатты брін мірдегі шынайы бейнесі, жан дниесі, кеудесі шала, аса пенде,мейірімді,діл,адамгершілігі мол жас рпаты бойында алыптасанын тілеген Шкрім ледеріні тныы-рухани трбие

Жоспары:

Кіріспе блімі:

Шкрім –суреткер жазушы,ататы аын.

Негізгі блім:

а) Шкрім ледеріндегі рухани-адамгершілік аидалары.

)Шкрім ледеріндегі кркемдегіш ралдар

б)Шкрім ледеріні негізгі объектісі – адам.

орытынды блім

Шкрім ледеріні тныы-рухани трбие

Атырау аласы Исатай ауданы Нарын орта мектебіні 9-сынып оушысы аденов Данабекті «Шкрім ледеріндегі рухани-адамгершілік аидалары» таырыбына жазылан ылыми жмысына

Адаухат

Зерттеу масаты: Шкрім дайберділыны ледеріндегі

рухани-адамгершілік аидаларымен

танысу,ледеріне талдау жасау

Гипотеза: Шкрім ледеріндегі рухани – адамгершілік

аидаларын жастара лгі ету.

Шкрім жырларыны бгінгі тада трбиелік

маызы зор екендігін длелдеу.

Зерттеу кезедері: - таырыпппен танысу;

- таырыпты талдау;

- ылыми жетекшімен пікірлесу.

Зерттеу дістемесі Сараптама

Зерттеу жаалыы: Мектеп бадарламасына енгізілмеген деректер,мысалдар

 

Зерттеу нтижесі: Зерттеуші Шкрім ледеріні трбиелік маызы зор екендігін талдап,крсеткен.

Теориялы жне практикалы маыздылыы: -студентттерге,

-мектеп малімдеріне

пайдалануа болады

-зерттеуді жаластыру

Тйін:

1.Шкрім ледеріні тныы- рухани трбие.

2.Шкрім дайберділыны ледеріндегі рухани-адамгершілік

аидалары аламгерді р иял дниесіне жемісі емес, дебиет-

тегі шынайы трбие крінісі.

3.Аынны пайдаланып отыран оиалары-мір шындыы,оны не-

гізі айтар ойына,идеясына ызмет етеді.

сыныс

Аын Шкрім дайберділыны «Анадан алаш туанымда» «Снойлар»,«Жасты туралы», «Адам немене?» ледері оу бадарламаларына, оулыына енгізілсе