ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 1 страница

Бгінгідей трлі мдениеттер тоысындаы жаандану рдісіне баыт бран заманда лтымызды рухани ресін биіктеткен тлаларды алдыран мрасына айта ілу оны таылымды мнін айта зерделеу – заман тудырып отыран ажеттілік. ткен асырды крделі кезеінде мір срсе де аламды ой таным дрежесіне ктерілген Шкрім дайберділыны деби мрасыны тп азыы – «а жрек», «таза аыл», «адал ебек» иесі тзу адамды алыптастыру, сол арылы оамды тзеу. Ар ілімін адамды сапаны алдына шыарып бкіл поэзиялы туындыларына зек еткен Шкрім таылымы бгінгі кн шін де аса ажетті рі ккейкесті мселе болып отыр. лы Абайды ізбасары бола отырып, стазы жеткен дегейде алып оймай згеше рнек тауып, айталанбас олтаба алдыруыны зі – Шкрім лылыын айатайтын басты белгі. Бгінгі кнні басты мселесіні бірі – дін таырыбына атысты аынны тжырым, тйіндерін танып білуді маыздылыы да дау тудырмайды. Себебі, лама суреткер дін мселесін шын аыл мен салын сана арылы сараптап, негізгі зегін мір игілігіне айналдыра білген. Жаратылыса деген сенім мен сйіспеншілікті махаббат пен мейірімні, жасылыты кзі ретінде баалау арылы алы жртын мірді сюге, адамды аялауа ндеген. Крделі болмыс иесіні шыармашылы мрасын р трлі аспектіде тередей, кешенді трде арастыруды ажеттілігі де осыдан туындайды.

Зерттеуді зектілігі. Шкрім поэтикасындаы крделі таырыптарды дниетанымды трыдан кркем бейнелеу лгісін ылыми саралау – бгінгі аза поэзиясыны бастау кзедерін анытауа негіз болады. Соны ізденістер арылы Шкрім ле сздерін жетілдіріп, рухани лемімізді жаа діс- тсілдермен, бейнелік оралымдармен, жаа сз тіркестерімен образды лгілермен толытыран. Шкрімні поэтикалы леміндегі бейнелі суретті образдарды мні азаты ана емес, жалпы адамзатты аыл-ой дниесімен астасып жататындыымен нды. андай да бір мселені тілге тиек етсе де аынны ерекшелігі оны ке ауымда алып, ле лшеміне рісті оймен сыйдыра білген. Бл асиет сз зергеріні шаын ледерінде де, клемді туындыларында да блекше бітімге, серлі айшыа ласан. Аын поэмаларыны таырыпты жйесі, жанрлы трі, идеялы жне мазмнды негіздері аза поэзиясындаы ты рдісті танытады. Онда дстрлі шыысты сз саптау лгісі мен батысты дамыан дебиетіні ыпалы зара йлесім тапан. Шкрім дайберділыны кп ырлы шыармашылыы таырыпты мазмны, кркемдік болмысы алуан трлі, рі крделі. Оны негізі ай оамны да ккейкесті мселесі болып келген адам тласы мселесін ктеруде жатыр. Аын шыармашылыыны тп тірегін жне шешуші мнін райтын адам мен оамны, адам мен тылсымны (жар- жаратушы) мселелеріні мнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлы зекті мселе. Шкрім дниетанымы зі сіп нген жртты ауымынан асып, бкіл адамзатты мазмндаы ойлармен сабатасып жататындытан оны кркемдік леміндегі рбір сз олданысы мен ой образыны мні тере. Сз арылы адам тзетпек болан сз зергері шыармашылыыны кркемдік поэтикасын ылыми саралауды аса маызды ажеттілігі де осыдан туындайды. йткені барлы замандара тн мгілік таырыптарды (жан мен тн, мір мен лім, адам мен жаратылыс) бейнелеудегі поэтикалы лгілер кнеден кні бгінге дейін трлі даму сатыларын басынан ткерді. Бл жадай Шкрім мір кешкен аумалы-ткпелі трагедияа толы заманда ана емес оан дейін де, бгінгі кні де адамзат шін аса маызды таырып. Аын алам тербеген аса елеулі таырыптарда оам, леумет мселелері тере ойшылдыпен кркемделіп аын поэзиясы философиялы жне тере леуметтік мазмна ие болады. Сонымен бірге руханиятымызды згеше сипатты поэтикалы кркемдік болмысын алыптастырып, аясын кеейтеді. дебиетті ежелден бергі обьектісі адам болмысы, адамды трбиелеу, жетілдіру болса Шкрім бл тарапта аза оамыны азаматын трбиелеуді ркениетті лгісін лдеешан-а сомдаан, жеке адамды тзету арылы оамды тзету, адам баласыны мір сру барысындаы здіксіз іздену, зін-зі жетілдіру мселесіне ден ойанда ана тіршілікте йлесім болатындыын аынды шеберлікпен кркем бейнелеген.

Демек адам болмысы, адамны жан дниесіндегі трлі сапалы згерістерді поэзия тілімен рнектеуді згеше діс-тсілін тапан аын азаты тл дебиетімен ана шектелмей тбі бір тркі руханиятыны мазмнды туындыларынан сусындап, рі лемдік аыл-ой жетістіктерінен йренген.

деби туындыны кркемдік лемі аламгерді ой-иялы жне дниетанымы мен сз саптасына келіп тіреледі десек, аза леіні кеістігінде Абайдан соы ойлы лені рнегін салан суреткер – Шкрім дайберділы. Оны шырамашылыыны поэтикалы жйесіндегі зіне тн ерекшеліктерді былайша сипаттауа болады:

Біріншіден, аын леге нер ретінде арап, оны релі ой айтуды ралына айналдыран. Сондытан да ле жолдарында философиялы таным мен поэзиялы кркемдікті ттастыта жарасым тауып, нтижесінде аза поэзиясында жаа мазмндаы ледік рнектер мен келісті суреттеулер, ты тр мен мазмн пайда болып лтты рухани лемін жаа бір сатыа ктерген.

Екіншіден, Шкрімні лирикалы кейіпкерлерді сомдаудаы зіндік олтабасы шаын лирикалы ледері мен клемді туындыларында да сабатасты тауып, ой мен сзді мн маынасын, серін арттыра тсетін: «шын нр», «шын асы», «таза ой», «от жрек», «ттті тіл», «таза жан» т.б. кптеген эпитеттік олданыстарды трлендіре олдануы лтты поэзиямыздаы кркемдік ралдарды тынан тлетіп ана оймай, аынны аламгерлік олтабасын айындайтын айрыша белгіге айналан. Тек бейнелілік ана емес оны тере мазмнымен рілген згеше бітімі руханиятымыздаы жаа бір кркемдік дниені алыптастырды.

шіншіден, аын поэзиясындаы адам мселесі згеше рнекпен, блекше талап – тілекпен сомдалып, алдымен адам жан дниесіні сапалы жатарын дамыту баса крсетіліп, адам табии жаратылысты крделі нтижесі ана емес рухани жан лемі ерекше асиетке ие болан былыс екендігін длелдеу шін поэтикалы жйе жасалды. Осы мселені шешуде суреткер небір жаа метафоралар мен ауыстыруды трлендіре олданды. Дстрлі адам мен табиат бірлігін психологиялы трыдан сипаттауды ты лгісін танытан сз шебері шынайы болмыс суретінен асып, адам мен тылсым арасындаы нзік арым-атынасты сипатын танытуды жаа жолын алыптастырды.

Тртіншіден, аын поэтикасы аза поэзиясында брын соды олданылмаан фразеологиялы оралымдармен бейнелі суретті сздермен дараланады. Мысалы, «см жректі оянбауы», «жебір лы ылан іс», «лі жрек», «кілді абаы салбырады», «залым алым», «см аын», «тозан ой», «азат аыл», «кшіл мдар» сияты алуан сипатты адам психологиясыны суреттерін ашатын сз образдарымен халымызды ле рісінде ерекше стиль, мнер жне ле рау машыын алып келді. Осындай психологиялы оралымдар аын кейіпкеріні кіл кйімен оса оны рухани ой- дниесіні тере алтарыстарын тануа да ммкідік береді. Мндай ты талаптара ле йасындаы жаа тр мен ыра та сйкес келеді.

Бесіншіден, ойшыл аынны шыармашылы поэтикасындаы Алла, жар, жаратушыны жырлау лгілері дстрден ерекше сипатта крінеді. Алланы дріптеу, оны ділет пен тазалыты айнар кзі ретінде таныту рдісі арылы Шкрім жалпы адамзата орта оамды мні кшті мселелерді ктереді. Дниені пия сырларын танып білуді жолын жар, жаратушымен байланыста арастыру арылы «тзу адам» алыптастыруды жаа жолдарын сынады. Бл тарапта да жаа ымдар алыптастырады. Мысалы, тек ана «нр» сзіні маыналы рісін кеейту арылы лені кркемдік сапасын биіктетіп оймай жаратушыдан келген негізді мнін бкіл алама таратады.

Алтыншыдан, Шкрім шыармашылыыны поэтикасы жанрлы, мазмнды, стильдік крделілігіне арамастан аза халыны ымына сай, азаи ойлау жйесіне ыныты сипатта жазылды. Мны зі аса талантты тланы жалпы адамзатты ндылытарды творчестволыпен игере отырып, оны з жртыны игілігіне айналдыра білген ламалыын танытады.

Таырыпты зерттелу дегейі.Бан дейін де Шкрім дайберділы шыармашылыы р трлі ылым салалары тарапынан зерттеліп, соы жылдары Шкрімтану жеке ылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп, алыптаса бастааны белгілі. Шкрім болмысыны крделілігі мен оны алдыран мраларыны сан салалы сипаты р трлі ылым кілдеріні назарын аудартып ты ізденістер тудыруда. Яни аын шыармашылыыны поэзиямен ана шектелмейтіндігі философиялы тарихи дерек кздері мен аартушылы педагогикалы кзарастарыны жйесін кешенді трде зерттеуді енді ола алына бастауы заман рдісінен туан ажеттілік.

Сондытан азіргі кезеде Шкрім шыармашылыын белсенді зерттеумен дебиетшілермен оса, философтар, тарихшылар, педагогика жне психология ылымдарыны мамандары айналысуда.

рине Шкрімні философиялы, аартушылы, психологиялы ой тжырымдарын тануды негізі – поэзиялы туындылары. Шкрім шыармашылыын зерттеудегі осы ерекшелікті шкрімтанушыларды ай-айсысы да атап крсетеді.

аза дебиетінде шкрімтануды негізін салып, іргетасын алаан .Бкейханов [1], А.Байтрсынов [2] сияты ойшыл айраткерлері. Шкрімні Абайдан кейін аза поэзиясын жаа сатыа ктеруші екендігін жан-жаты длелдеп, аын поэзиясыны ерекшеліктерін, дниетанымыны крделігін анытады. лихан Бкейханов Шкрімні адам, оам, дін мселелеріне ерекше назар аударандыын алаш тілге тиек еткен. аза оамыны саяси-леуметтік мселелеріне атысты Шкрім пікірлерін уаттайтын .Бкейханов «Трік, ырыз, аза hм ханлар шежіресі», «аламан-Мамыр» поэмалары жнінде жазан сын маалаларында Шкрімні творчестволы лабараториясына жоары баа беретін ой- тжырымдарын шкрімтануды бастауы ретінде арастыруа болады.

деби процесті зерттеуде кейінгі алымдара лгі болан Ахмет Байтрсыновты Абай шыармашылыы жнінде жазылан «азаты бас аыны»мааласындаы: «Абай сздері дниеде аланы азаа зор ба. Бетін тзеп, жн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылапай тп-тура тапан адама да аза балалары талай алыс берер» [2, 301], – деген пікіріні шкрімтанушылара да тікелей атысты екендігі аиат. Себебі, Шкрім аын Абай дстрін бірден-бір жаластырушы рі жаластырып ана оймай, оны трлентіп тлету арылы жаа сапаа ктерген лы тла. Белгілі абайтанушы айым Мхаметанов бл жнінде: «азір дебиетімізді тарихында орны ойсырап тран, елге ежелден белгілі болан аын, жазушыларымызды еске аланда, е алдымен Шкрімді атауымыз орынды деп білемін. йткені, ол Абайды наыз мрагерлеріні бірі, бірі боланда бірегейі», – деп ой тйіндеген [3, 5 б.].

Шкрім поэзиясыны таырыпты ауымдылыын, идеялы тередігін, мазмныны кедігін, леуметтік ажеттілігін атап крсеткен М.уезов пен Ж.Аймауытовты аза дебиетіні даму процесіне арналан «Абайдан соы аындар» атты мааласында: «Осы кнгі аындарды ішіндегі Абайа леіні сыртымен болмаса да, ішкі маынасымен еліктеген кісі – Шкрім. Мінді, кемшілікті, айтанда жерлеп, шенеп, одырмайтын Шкрім леінде ащылы бар» [4], –деп, Шкрім поэзиясыны реалистік сипатына баа берілген. А.Байтрсынов та Шкрім поэзиясында тірік серлеу, утопизм жо екендігін тілге тиек етеді. Шкрім кейіпкерлері арапайым адамдар арасында жріп здеріні ерлігін, білімділігін, мдениетін крсете білген дара адамдар. Ахмет Байтрсынов мндай жырларды «уезе жыр» дей келіп: «уезе жырлар» тікелей тарихи оиа шеберін ата стамайды, жыр шыарушыны иялы еркін болады. Біра, жыр шыарушы адамды орынсыз кркейте, ктере бермейді», – дей келіп: «уезе жыр» мысалдары Мамбетжанны «Топжараны», Шкрімні «Жолсыз жазасы», «аламан-Мамыры», Мажанны «Батыр Баяны» сияты сздер» [2] –деп ой тйеді.

Мхтар уезов пен Жсіпбек Аймауытов маалаларында Шкрімні ебектеріне о баа беріліп, Шкрімді Абайды жолын уан бірден-бір шкірті жне ізбасары деп баалайды. Мселен, 1922 жылы «Лйлі-Мжнн» поэмасыны «Шолпан» журналыны бірнеше санына шыуына М.уезов кмектессе, кейін 1935 жылы оны жеке кітап болып шыуына С.Сейфуллинні сіірген ебегі зор. Ол «дебиет майданы» журналыны редакторы ызметін атаран кезеде Шкрімні Пушкиннен «Метель», «Боран» атты аудармасын бастырып шыарды. Пушкинні кркем сзбен жазан шыармасын аын поэзия тілімен аударан. Осы трыдан келгенде, С.Сейфуллин аынны осы ебегіне ерекше баа беріп «Лйлі-Мжнн» дастанына да зіндік кзарасын білдірді.

Шкрімтануа кн санап осылып жатан жаа деректерге сйенер болса, аын мрасы кеестік дуір тсында да біршама зерттелгені крінеді. Оан аын мрасы екінші рет ресми аталан со шыан М.Базарбаевты зерттеуі мысал [5, Б. 52-104]. М.Базарбаев аынны баласы Ахат дайберділымен хат алысып тран жне мрасыны аталуына кп септігін тигізгендігін, 1969 жылы жазылан докторлы диссертациясыны бір тарауын аын мрасын зерттеуге арнаандыын да зерттеушілерді деректерінен танып жрміз [6, Б. 366-371]. Осындай табылып жатан ты деректер аын мрасыны аншалыты зерттелген сайын толыа тсетінін крсетсе керек [7, Б. 49-53]. Зерттеушіні осы ойын жуырда жары крген белгілі шыыстанушы алым .Кмісбаевты мына сздері растай тседі: «Мсілім Базарбаев Шкрім туындыларыны жарыа шыу жолында кп бейнет кешкен крнекті дебиетшілерді, наыз жанашыр аморшыларды бірі болды. Шкрімні баласы Ахат аншама иынды кешті, соны брін Мсілім аа кз алдынан ткізді, тоырау заманыны кп тегеріштерін крді. Біра, шынды, ділеттілік жеіп шыты. Шкрім жеді. Мсілім мерейі сті» [8].

1975 жылы Ы.Дйсенбаевті ыпалымен «Краткая литературная энциклопедияны» 8-томына «Худайбердиев Шакарим» атты маала енгізілсе [9], 1978 жылы М.Маауин «Поэты Казахстана» деген жината аынны бірсыпыра ледерін жариялады [10]. Осындай іс-рекеттерді аын мрасына тыйым салып отыран кезде Кеестер Одаыны астанасы Мскеуде жасалуын сол тстаы кзсіз жасалан лкен ерлікке балауа болады. Себебі, бл кезде мндай рекетті аынны з елінде жасау ммкін емес еді. Кейін 1988 жылы Ж.Бектров «Аын мен жауыз» атты балладасын жазды.

Кеестік дуірде коммунистік идеология аынны деби мрасын жарамсыз етіп тапты. «Халы жауларыны» атарына енгізілген аын есімін Кеестік билік аза дебиетіні бетінен алып тастады. Алайда Кеес Одаыны ыдырауы аын мрасыны айта аралуына трткі болды Туелсіздікті бастапы жылдарында Шкрім мрасыны аза дебиетіндегі орнын анытауда белгілі абайтанушы айым Мхаметанов зор ебек сіірді. Оны 1988 [11] жне 1989 жылдары [12] «Семей таы» газетінде жне сол жылдары наурыз [13], суір [14], шілде [15] айларындаы «аза дебиетінде» жариялаан ебектерін шкрімтануды жаа кезеіні басталуы деп баалауа болады.

Осы жылдары Шкрім мрасын зерттеуде, оны поэзиясыны идеялы, мазмнды жне поэтикалы ерекшеліктеріне ілген мерзімді басылым беттеріндегі Ш.Елеукеновті [16], М.Базарбаевты [17], Ш.Стбаеваны аза ССР ылым академиясыны Хабаршысында [18], «Социалистік азастан» [19], М.Маауинні «Лениншіл жас» [20], «аза дебиеті» [21], «Білім жне ебек» [22], тамыз [23], азан [24] айларындаы «Жлдыз» журналдарында жне .Тжібаевті [25], М.Мырзахметовті [26], Р.Нралиевті «Арай» [27], «Заря» [28] журналдарындаы маалалары негіз болды.

80-жылдарды аяы мен 90-жылдарды басында аын шыармашылыын зерттеу ісі тередей тсті. Шкрімтанушылар ойшыл аынны рухани-философиялы мрасын р ырынан жан-жаты сараптап талдауа ден ойды. Шкрімтануды белсенді дамуына М.Базарбаевты [29], Ш.Елеукеновті [30], Р.Бердібаевты «азастан малімі» [31], «Лениншіл жас» [32] газеттеріндегі, Х.Сйіншалиевті [33], Т.Жртбаевты «Жлдыз» [34] журналындаы мааласы мен зерттеуі [35], .Кмісбаевты [36], А.ыраубаеваларды [37] ты зерттеулері оматы лес осты.

Шкрімні шыармашылыындаы философиялы толамдар туралы ебектерді белгілі абайтанушы арифолла Есім 1994 [38] жне 1996 [39] жылы зерттеулерінде, Абай журналыны 1994 [40], 1998 [41] жылы сандарында бірсыпыра маалалар жариялады. Ал, аын шыармашылыыны дстрлік жне кркемдік негіздеріні тамырларын 1989 [42], 1990 [43], 1992 [44], 1995 [45] жылдары жазан зерттеулері мен маалаларында жан-жаты арастыран Балтабай бдіазиев 2000 жылы аын шыармаларын ттас зерттеген монографиясын шыарса [46], 2001 жылы «Шкрім шыармаларыны дстрлік жне кркемдік негіздері» деген таырыпта докторлы диссертация орады [47].

Сонымен атар Шкрім шыармашылыы кптеген кандидатты диссертациаларда зерттеу негізіне алынды. Оларды атарында А.Тілеуханованы [48], А.Айтбаеваны [49], Г.бдірасылованы [50], Г.Аюпованы [51] жне т.б. кандидатты диссертацияларын атауа болады. Алайда бл аталан зерттеулер Шкрім мрасын р трлі аспектіде, белгілі бір таырып аясында арастырандытан, оны крделі болмысын тгел ашып бітті деуге болмайды. сіресе лама ойшылды дниетанымды іліміні поэзиядаы кркемдік іздерін ылыми саралау басы ашы тран мселе. мір сруді мні – адамны з болмысына, жан дниесіне ілу, сол арылы жаратушысын тану идеясы Шкрімні ешкімге самайтын аынды, рі азаматты ні. Осы даралыын поэзия тілімен андай кркемдік дегейде жеткізе білгендігі адам мен оам, адам мен жаратушы арым- атынастарыны ле рнегінде бедерленуіні жолдарын зерттеу – аза дебиетіні маызды мселелеріні бірі, рі Шкрімтану ылымын жаа малматтармен байытатын ажетті іс.

Шкрім дайбердиев шыармашылыын зерттеу мселелеріне шолу жасай отырып аынны адам, оам, дінтану мселесі жйелі трде жеке зерттелмегеніні кусі боламыз. Аын творчествосында Адам – оам – Дін мселелері е зекті таырыптар. Бл мселелер оны поэзиясыны дниетанымды жне идеялы кретамырлары болып табылады. Аын масаты адамды ждеу, оамды тзету жне Жаратушыны тану. Осы ндылытарды поэзиялы сипаттау, талдау, тсіндіру, уаыздау арылы аын аза халына дрыс мір сруді йретуге мтылады. Аын поэзиясыны осындай тере таырыпты, идеялы маызы оны бгінгі кн шін, азіргі халы шін ажеттілігін анытайды. Сол себепті, Шкрім шыармашылыындаы Адам – оам – Жар – Жаратушы, жне дінтану мселелеріні поэзиялы бейленелуін, кркемдік шешім табуын дара зерттеу аза дебиеті шін кезек кттірмейтін ажеттілік деп білеміз. аза дебиеттануында Шкрім мрасына байланысты бл мселелер жеке зерттелген жо.

Зерттеуді масаттары мен міндеттері.Шкрім дайберділы шыармаларыны поэтикалы ерекшеліктерін ашу шін оны дниетанымына бойлау, аыл-ойын алыптастыран негіздерді саралау, сол арылы азаты ле рнегіндегі зіндік наышын, даралы стилін сараптау міндет болып табылады.

- Сз зергеріні кркемдік жйесіні алыптасуындаы дстрді ролін лтты фольклор мен жыраулар поэзиясыны, сондай-а батыс пен шыыс мдениетіні сер ыпалын талдау арылы оны шыармашылы жолыны су, кркемдік поэтикасыны сапалы белгілеріні алыптасу баыттарын сараптау.

- Е алдымен аламгерді Абай шыармаларымен таырыпты жне поэтикалы ндестігін сараптау арылы лы стазынан йрене отырып, згеше кркемдік лем алыптастыран даралы сипатын анытау. Екі творчестволы тланы таырыпты, мазмнды, идеялы, станымды жне дниетанымды сабатастыынан туындайтын сз кестелері мен кркемдік амал-тсілдерінде, ле рнектерінде бедерленетін ерекше олтабаларын айындау.