ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 2 страница

- Адам образын бейнелеуде Шкрім поэзиясындаы психологизм сипатын, адамны ішкі жан дние сапаларын тірілту, жандандыру арылы ерекше мнде суреттеу тсілін алыптастырандыы, сол арылы «адамды тзету» идеясын кздегені, ал жеке адамны ішкі сапасыны артуы бкіл оамны болмысын айындайтындыын шыармалары арылы баян еткендігі талданады.

- Мгілік таырып махаббатты жырлаудаы ой-сезімні поэтикалы бітімі мен тере сезімі, психологизм мен трагизмні згешелігін сопылы поэзия сарындарын шебер пайдалана білген аламгерлік ерекшеліктерін саралау арылы белгілі таырыпты толаудаы зіндік рнегін айшытау. Аын озаан махаббат мселесіні мні жеке адамдар арасындаы сезім сипатынан асып, адам мен жаратылыс арасындаы йлесім табиатымен бірлікте алынуы арылы мірді тпкі мн-маызын тыруа баытталатынын айындау.

- Шкрім поэзиясындаы оам мен леуметті зекті таырыптарын саралау арылы оны поэтикасындаы сыншылды пен реализм белгілеріні крінісін тауып, ле нерін оамды о баыта бру жолындаы аса маызды рал ретінде пайдаланандыын тжырымдау. Шкрім алыптастыран осы рдісті аза оамындаы аза дебиеті мен мдениетіндегі маызын сараптау.

- Аынны кркемдік жйесіндегі елеулі ерекшелік: оны ле жйесіне Жар, Жаратушы ымдарын енгізіп, жаратылыс сырын жыра осуымен сол арылы аламды дрежеде ой айта білгендігін дйектеу. Аын тсінігіндегі рухани бастау Алладан, жаратушыдан негіз алады, Алланы сйген, жаратушысын танып шын жрекпен сезінген адам жаа сапаа жетуге мтылады, сол арылы адам да, оам да тзеледі дейтін ой толамдары аза поэзиясыны мазмнды та таырыпты та кркемдік кестесінде де жаа бір тзіліс тудырды. Зерттеуде осы мселені анытауа назар аударылады.

Зерттеуді ылыми жаалыы. Зерттеуді ол жеткізген ылыми жаалыын былайша сипаттауа болады:

- Е алдымен Шкрім дайберділыны поэзиялы шыармаларыны поэтикасы кешенді трде алаш рет арастырылады.

- Аынны поэзиялы мрасы оны дниетанымымен сабатас алынып, адами трыдаы сіп-жетілу жолыны ле рнегіндегі іздері алаш сараланады.

- Шкрімні зіне дейінгі рухани айнардан йрену дісіні ерекшелігі ашылып, оларды аын болмысындаы кріністері поэзия мысалдары негізінде длелденеді. Мысалы, халы ауыз дебиетіні лгілері, шыыс пен батыс дебиетіні ыпалы.

- Абай мен Шкрімні рухани ндестігі алаш рет тере рі жан-жаты сарапталып, орта белгілерімен ерекшелік, даралы сипаттары: «тзу адам» алыптастыру, адамды тзеу, махаббатты жырлау, табиатпен, жаратылыспен йлесім, гуманизм мен сыншылды т.б. мселелер дегейінде айындалады.

- Аынны шаын клемді лирикалы ледері мен ке лашты эпикалы туындыларындаы таырып жаластыы, кркемдік амал- тсілдерді крделену жолдары алаш рет жйелі трде зерделенеді.

- Шкрімні «тзу адам» алыптастырудаы психологиялы ішкі сапаны дамытуды мн-маызын жоары ойандыы ледеріндегі кркем жйе арылы длелденеді. Аыл, жрек, сезім сипаттарын жеріне жеткізе сірелей суреттеу арылы райсысыны жеке-жеке жне ттас ызметіні адам міріндегі маызын тырудаы поэзиясыны кркемдік уаты алаш рет сарапталады.

- Аынды табиатындаы блекше болмысыны айын белгісі ретінде адам мен тылсымны араатынасына бойлау, сол арылы адамзатты кнеден бгінге дейінгі мгілік таырыптары: мір мен лім, жан мен тн мселелерін озау екендігі аныталады. Осы масаттаы «Жар», «Жаратушы» ымдарыны мнін ашып крсететін ледері кркемдік трыдан тыш рет зерттеу назарына алынады. Осы мселені ыпал серінен махаббат ымыны да аясы кеіп, ол адамзатты, жалпы мірді сю ымына ласатындыы дйектеледі.

- Ойшыл аынны крделі мселелерді алы жртшылыа ыныты, жаты тілде тыра білудегі кркемдік амал тсілдерді (диолог, монолог, автор сзі, кейіпкер сзі, баяндау, т.б.) шебер олданудаы рнегі айындалады. Аынны ты поэтикалы ізденістерінен туан «жрек кзі», «кіл кзі», «ішкі кз», «а жрек», «таза жрек», «кіршіксіз аыл», «шын аыл» секілді эпитеттік олданыстарды мні ашылып, оларды аза дебиетіні кркемдік келбетін кркейтудегі рлі аныталады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар: –Ш. дайберділыны шыармашылы поэтикасы зіндік ерекшелігі бар крделі кркем жйе.

- Аын туындыларыны кркемдік келбетін райтын компоненттер оны крделі дниетанымымен аламды сипаттаы ой-танымымен тамырлас. йткені лтты ндылытарды ана емес, адамзатты аыл-ой жетістіктерін еркін игерген лама ойшыл аза леіні кркемдік дегейін де биікке ктере білген.

- Шкрім поэтикасы азаты халы шыармашылыыны дстрінен, шыыс пен батыс мдениетіні озы лгісінен игере тра зіне ана тн айшыы аны кркемдік рылым ретінде баалы.

- Сз зергеріні даралы олтабасы рухани стазы Абай таылымымен рі сабатас, рі згеше. Шыармашылы ебегінде стазыны лаатын станан Ш.дайберділы оны ты тжырым, келісті кркемдік наыштармен толытыран, жетілдірген, трлендірген. Сол арылы рухани рдісті ткен асыр басына дейінгі даму жолын жаластыран.

- згеше поэтикалы болмысты туындылар иесіні брыны ымдарды зін крделендіріп, тередете толаандыы мір мен лім, жан мен тн, адам мен оам, адам мен жаратушы арым-атынасын ле сзбен зерделегенінен крінеді. Діни таным тсініктерді алыптасан аидаларына шыармашылыпен арауды нтижесінде бл ымдарды брін жаа мазмндаы адам тласын алыптастыруды жолы ретінде сынан. Мселен, «Иманым» атты ледер топтамасындаы кне замандардан келе жатан символды ымдарды кркемдік мнде жмсалуы осыны айатайды. Сондай а аын «тзу адам» алыптастырудаы жан кріністеріні ішкі сипатын жандандырып «ар», «аыл», «ынсап», «раым», «анаат», «ебек», «а жрек», «а ниет» ымдарыны поэтикалы образын тудыран. Сйтіп кркем дебиетті трбиелік- таылымды уатын жаа арнаа брып, биік белеске ктерген.

- Зерттеу нтижесіндегі негізгі тжырым тйіні – Шкрім шыармашылыында махаббат, сйіспеншілік сезімдеріні мн- мазмныны тередеп, жалпы аламды, адамзатты ауымда алынуы. Махаббат діретін адам жанын ізгілікке, мейірімге толтырып сол арылы оны бкіл болмысына сер ететін кш ретінде бейнелейтін сыршыл аын бл идеясын адам мен жаратушы арасындаы байланысты крсетуде одан рі биіктете тскен. Аынны жаратушы жайындаы ой-толамдары зіне дейінгі лемдік ілім аидаларды игеріп, з таным мен жрегінен ткізуді нтижесі. Мсылманды мифтегі Жаратушыны мейірім мен жасылыты айнар кзі, дниені нрлы сипатыны себепкері ретіндегі тласын з шыармашылыында шебер пайдаланан. Осы арылы «Жар, Жаратушы» секілді сз ымдарын тудырып жне соны тануа мтылу арылы жеке адамны сапалы згерістерге тсу жолдарын ле рнектері арылы талым еткен. Осы аталан крделі ой таным белгілері аынны шаын философиялы лирикалары мен ке тынысты эпикалы туындыларында жан-жаты крініс тапан.

- Аын ле рылысында (йас, буна, тарма) кркемдік амал- тсілдерді пайдалануда брыныны жаартушы, жаыртушы ретінде крінеді.

ылыми жмысты теориялы жне дістемелік негіздері.Диссертациялы жмысты теориялы жне дістемелік негізі ретінде аза дебиеттанушылары мен шетел алымдары сынан ылыми ебектер олданылды. Диссертацияны зерттеу объектілерін тсінуде, деби жне поэтикалы талдау жасауда біз белгілі дебиеттанушы-алымдар А.Байтрсынов, .Марлан, М.уезов, С.Манов, .Жмалиев, Х.Сйіншілиев, С.ирабаев, З.Ахметов, З.абдолов, Р.Нралиев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, .Нарымбетов, М.Жармхамедлы, М.Мырзахметлы, Ж.Ысмалов, Н.Келімбетов, А.Еспенбетов, .Кмісбаев, С.Дуітов, Б.Майтанов, А.ыраубаева, А.Ісімаова, Б.бдіазиев, И.Жеменей, т.б ебектері мен ой-тжырымдары дістемелік баыт-бадар ретінде пайдаланылды.

Зерттеуді теориялы жне тжірибелік маызы.аза дебиеті мен поэзиясындаы Шкрім шыармашылыыны алатын орнын крсету. Шкрім поэтикасы аза сз нерін, ле рнегін, кркем ойды жне кркем бейнелеуді жаа дегейге ктергені аиат. Шкрім поэзиясыны басты асиеті оны философиялы мазмндылыы. Аын аза ле нерінде плсапалы аидаларды сына біледі. Шкрім поэзиясынан аза дебиеттану ылымында дстрлі фольклорды, жыраулы дебиетті, Шыыс пен батыс поэзиясыны азаты ле неріні алыптасуы мен дамуына серлерін, ыпалын круге болады. Шкрім лемдік деби процестен тлім ала отырып, аынды нерді шыы Абай поэзиясынан лгі алды. Абай мен Шкрім аындыындаы таырыпты, жанрлы, стильдік жне мазмнды сабатасты аза поэзиясында айталанбас былыс. Бл былысты азіргі аза дебиетіні дамуындаы маызы те зор. Себебі, азаты ле неріні тек сапасын арттыруда Абай мен Шкрім лгісі бірінші орында трады.

Зерттеуді нысанасы, деректілік негізі.Шкрім дайберділы шыармаларыны поэтикалы ерекшеліктерін анытау. ледері мен дастандарыны кркемдік семдігін, тере ойшылдыын, сыншылдыы мен шыншылдыыны табиатын крсету болып табылады.

Зерттеуді дерек кзі ретінде Шкрім дайберділыны баспалардан жары крген шыармаларыны жинатары, азастан Республикасыны лтты мраат орларында саталан жаттары, Республика кітапханалары орларында саталан Шкрім шыармаларыны олжазбалары, Шкрім туралы оны туыстарыны жеке иелігінен алынан трлі олжазбалар, деректер жне естеліктер пайдаланылды.

Зерттеуді дістері.дебиеттану ылымына тн кешенділік, жйелілік, салыстырмалы, объективті-аналитикалы, тарихи трыдан жйелі талдау, жинатау, орыту діс-тсілдері басшылыа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында салыстырмалы дістер кбірек олданылды. Сонымен атар, отанды дебиеттану ылымыны тжырым байыптаулары, поэзияны табиатын, эпика жанрлары, дастан, поэмаларды жанрлы-стильдік, кркемдік-эстетикалы ерекшеліктерін арастыран ылыми ебектер диссертациялы жмысымызды негізгі методологиялы рі теориялы негізі ретінде арастырылады.

Зерттеу жмысыны жариялануы мен сарапталуы.Диссертация М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны абайтану жне жаа дебиет пен азіргі аза дебиеті блімдеріні біріккен мжілісінен жне осы институтты ылыми кеесі талылауынан тті. Зерттеу таырыбына байланысты маалалар азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестаттау комитеті бекіткен ылыми басылымдарда жарияланды. Жмысты негізгі мазмны Халыаралы жне республикалы ылыми-теориялы конференцияларда баяндалып, ылыми жинатара енді. Жмыс мазмны бойынша 30-дан аса маала, 1 оулы жне 2 монография жары крді.

Жмысты рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, орытындыдан жне ш блім мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

 

НЕГІЗГІ БЛІМ

Диссертациялы жмысты кіріспесінде зерттеу таырыбыны жалпы сипаттамасы, зектілігі, зерттеуді дерек кздері, масаты мен дерек кздері, зерттеуді негізгі нысаны, жмыста олданылан дістемелер негізі, зерттеуді ылыми жаалыы, орауа сынылатын негізгі тжырымдар, зерттеуді теориялы жне практикалы ндылыы, жмыс нтижелеріні талылануы мен жариялану туралы малмат беріледі.

«Шкрім поэзиясындаы жаашылды»атты бірінші блімде лтты ле дстріні лгісін жааша мазмндау мен кркемдеудегі, оны лшем ыратарын трлендірудегі сан илы діс-тсілдер аын поэзиясыны жааша ыры ретінде длелденді. Кркем сз шеберіні кркемдік ралдарды былта пайдалануа шеберлігі адамны ішкі леміні сапалы жатарын баса крсетіп, ле рнегімен жйелеуден крінді. Аынны ой елегінен ткізген пайымдаулары барлы оршаан орта, дін, діл, лім, мір, махаббат жайлы танымы шыармашылыыны негізгі арауына айналан. Бкіл жаратылыса махаббат кзімен арау, адамды сю, Алланы сю, оршаан ортаа деген рмет осылармен йлесімділікте мыр кешу – аынны басты принциптеріні бірі. аза поэзиясына жаа рнек берген аын шыармашылыыны бастау алар кзі, лтты дебиетімізді айнар блаы болан тркі леміні, шыыс поэзиясыны ыпалы да, аза ауыз дебиетіні озы дстрлері де аын поэзиясыны табысты ркендеп дамуына лкен сер еткен арналар. Шкрім Абай мектебінен таылым трбие ала отырып, аза поэзиясын мазмны мен тр жаынан кееюіне ыпал етті.

Яни, адамгершілік, гуманистік, аартушылы, демократиялы жне діни философиялы мселелерді Шкрім ледерінде синтезделініп крініс табуы – аза поэзиясына енгізілген ты жаалы. Аынны кптеген ледерін философиялы лирика ретінде баалауа болады. ледері мен дастандарында леуметтік шындыа адекватты, сол кезедегі тарихи дуірге саяси згерістерге сйкес келетін тере психологизм де бар. Шыармаларыны негізгі кейіпкерлері – сол тстаы оамды ортадан алынан шынайы образдар. Оларды сезімі, жандниесі, мір былыстарын тсінуі, адами кйзелісі мірде болып жатан шындытармен абаттасып жатады. Шкрім поэзиясыны таы бір ерекшелігі – кез-келген адам санасы абылдай бермейтін тере болмысты былыстарды тадауа баруы. Бл ретте аын поэзиясы Абайды философиялы поэзиясымен сабатасып жатыр.

Бл блімде аын шыармашылыыны кркемдік, дстрлік негіздеріні кзі аныталып, оны лемдік поэзияны озы лгілерін аза поэзиясына алып келуі жнінде ой орытылады.

Шкрімні кркемдік поэтикасы – аза дебиетінде жаа баыт пен жаа лгі ретінде длелденіп, ондаы оамды рухани мір туралы, руханиятты адамзатты трбиелеудегі орны туралы ерекше айталанбас формаларды мні сараланды.

Жеке тла танымын талдаудаы психологизм арылы Шкрім зіні сыншылды, рі реалистік поэзиясыны бітімін алыптастырып, зіндік дербес ойлары арылы лтты дегейден, аламды аыл- ой дегейіне ктеріледі.

Поэзиясыны жанрлы, сюжеттік, композициялы ерекшеліктері сіресе дастандарынан аны крінеді. Ондаы кейіпкерлеріні мінез-лы, дниетанымы, мірмен бірттас байланыста, тек ана зіні ішкі дниесін жаырту, дамыту арылы іске асатындыына ден ояды.

Шкрім поэзиясыны кркемдік поэтикасын сюжеттік-композициялы, стилдік, интонациялы, образды ерекшеліктерінен круге болады. Поэтикалы талдау Шкрім ледеріні рухани-эмоциялы энергиясын ана емес, оларды тлімдік жне танымды байлытарын, ммкіндіктерін ашуа жол ашады.

Аын адамны ішкі леміні крделілігі жне ндылыын ішкі сапа мселелерімен бірлестіре крсетеді:

 

Дрыс деме ры ойлап,

Аыла сынат, сабыр ыл.

Жыылмайтын длел тап,

Бірезу болма зімшіл.

 

Мініді тапса кім сынап,

Аяына бар, жыыл.

«ап, блем» деп кекті нап,

Сатай крме ойа зіл [52, Б. 92-93].

 

Осындаы «бірезу», «кекті» болу сынды жаымсыз ымдар арылы, аз сзге кп маына сыйыза білген. Адам мінезіне атысты ртрлі бейнелі образдарды аын шыармаларынан кптеп кездестіруге болады:

 

Сз, мінезі былса,

Ар, иманы жо деп біл.

Аулата жемтік сыдырса,

Оны ойымен айуан ыл.

 

Дспана да бол діл,

Тсірме ойа тат пен ніл.

мытпа болса бізді л,

Осы леді лаа іл [52, Б. 93].

 

Бірінші шумата сз бен мінезді былуын арсыздыпен, имансыздыа балаан аын, арсыз, имансыз жандарды айуана теейді. Досы тгіл, дспаныа діл болу керектігін лгі ттан аын оырманына з сиетін кркем жеткізе білген. Бл – аза поэзиясындаы сиет ледерді жааша трге енуі.

Шкрім шыармашылыында адамгершілік, ізгілік мселелері халымызды асырлар бойы келе жатан лтты ндылытарымызбен тамырластыта алынып, кркемдік-эстетикалы мні мен ле рнегіндегі зіндік ні айын айшыталады. рпа бойындаы ізгілікті, адамгершілікті жаыртуды кксеген аын «ар-ждан» мселесін е алдыы кезекке шыара отырып:

Ебекпенен,

рнекпенен,

нер ойа тоылса,

Жайнар кіл,

айнар мір,

Ар білімі оылса – [52, Б. 266 ].- деп тжырымдайды.

 

Аын осы леінде аза поэзиясына Абай алып келген тр жаалыын жаластыра отырып, оны трлендіре пайдаланан. Алашы екі тарматы йаса ран аын рбір шінші тарматы баса йаса тізген. лені алашы алты тармаындаы сз кестесі кейінгі жолдарда млде баса трге ие. 7-16 тарматарды кестесі млде баса болып келеді де, лені соы алты шумаы депкі айталауды сатайды. Міне, осындай бір лені ішінен тарма, буын, йас былуы да аза поэзиясын трі жаынан байытары даусыз.

Адамны ішкі жан-дниесі, рухани ндылытары жайындаы ледерінде де Абай алыптастыран идеялы-мазмнды жне кркемдік-стильдік дстрді жаластырып, аза поэзиясыны эстетикалы, танымды дегейін ктереді.

 

Ебекке шыда ебін тап та,

Сабырды тбі – сары алтын.

зімшіл болма, кпті ардата,

Адамны брі – з халы.

Нысап пен мейірім, ділетті

Жаныдай кріп жан сата,

Ол жолда лсек, неміз кетті

Маста жетпей алса та [52, 34 б.].

 

Аынны оырманын ойшылдыа шаыратын дниетанымды кзарастара рылан ледерінде аын тере сыршылдыпен атар лені уезді йасы мен ыраына аса талампаздыпен арайды.

Оны шыармаларындаы тере астармен ріліп отыратын тере ойды астарын тсіне білген жн. Бір араанда жаратылыс туралы айтыландай крінгенмен, мына жолдардан астарлы саясатты байауа болады:

 

Табылмас аны азат адам,

Жаралыс билер заманды.

Крсетер мтаж, азап саан,

Тартызар мір жазады.

 

лданар сені кшті кімет,

Нотасыз еркін ел таппай,

орлыта жылап, зарла да т,

Бостанды болар жер таппай [52, 32 б.].

 

Мнда патша кіметіні ол астындаы отар елдерін бауда стауы, яни кшті мемлекетті са лттар мен лсіз елдерді отарлау жйесіне аынны адам жне оам, оамды орта жайындаы кзарастары емеурін арылы беріледі.

 

кімет шсе, залымдар кп,

Арлыа мір сргізбес.

арулы асыр дайы боп,

Азатты жолмен жргізбес [52, 32 б.].

 

Шыыс, Батыс, орыс дебиетіні озы лгілерімен таныс болан аын, аза леіне жаа мазмн мен жаа рнек алып келіп поэзияа лкен талаптар оя білді. Осындаы «арулы асыр» – отарлаушыларды кркем образы. Оларды орау асырлар сынды ашаратыын аын осылайша бейнеледі. Бл да аын аламына тне бейнелі образ. аза еліні еркіндігін асаан аын шыармасыны негізгі идеясы – туелсіздік.

 

Жан деген не

Млде ле ме,