ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 4 страница

Кн туды етегіне жабысарлы [53, 33 б.].

-деген жолдарда Абай халыты рухани лемін тзетуші, ой-санасына білім, ылым, аыл, ділдікті мрат етуші ретінде танылады. Шкрім аын Абай тласын болаша рпа санасына жеткізуде оны станан масатын, шыармашылы баытын, рухын тере тсіне отырып оны кркем бейнелей білген.

Абай шыармаларыны зегіндегі адам трбиесі, Алланы сю, халыты трбие болашаы, ел бостандыы, рухани дамуа ол жеткізу мселелерін де Шкрім аын зінше рбітеді:

 

Аыл жо бл азата ойа нарлы,

зін-зі тексеріп, бой сынарлы.

Білім іздеп білуге кесел болар,

Крсеызар, кзі ашы бос марлы [52, 33 б.].

 

Адам бойындаы имандылы асиеттерді туындауын адамгершілік аыл-ой, білім, ебек брі де ізгілікке ден ойан жастар бойынан табылса деген пайымдау да – Абай лгісі. Екі аын да адам бойындаы жаымсыз мінездерді жоюды жолы ретінде білімді, аылды, ебекті бірінші кезекке ояды. Крсеызарлы, арамды, залымды, тірік, сек, наданды – адамны ізгі асиетін тежейтін залалды іс. Бл тек ана жекені іс-рекеті ана емес, халы бойынан аула, сылып тастайтын зиянкес екендігін баса айтады. Ендеше, осылардан арылтатын ралды бірі – Абайды рухани дниесі, Абайды ізгілік жолымен жріп, талымын тану дейді Шкрім. Аыл, жрек, ажрек, ой ымдарыны дріптелуі – Абай кркемдеп, келістіре жырлаан рдісті зады жаласы. Шкрім шыармаларындаы философиялы кзарас, дниетаным мселесінде Алла, жан, лім, мір, адамгершілік туралы ойлары да Абай дстріні ыпалы екеніне дау жо. Абай кркемдеген «толы адам» бейнесi – алланы сйген, адамзатты сйген, дiлеттi ту еткен махаббат иесі ретінде сомдалан. Алайда «толы, тзу адам» дрежесiне улие, хакiмдер, пайамбарлар ана жеткен десек те адам баласына Аллаа лшылы ету, iшкi дниесін жетілдіру, анаат, рахым, мейiрiм, ынсаб асиеттерін стану – адами аидаларды негізі. Сондытан да аын «Аыл, айрат, жректi бiрдей ста, Сонда толы боласы елден блек» – деп тжырымдайды.

Шкрім ледері ащы шынды пен оптимистік нге толы. Аыл-ой, сезім дегейі ерекшеленіп, дербестік дрежеге жеткен, дараланан тла бейнесін, іслмдік діни плсапа мен оса ылыми тжырымдар, абстракциялы ойлау мен логикалы жйені біріктірген, рухани таза жанды дріптеген:

Айнымайтын а жрек пен

Таза аылды адамны,

Таппасы жо бл мірде.

Осынымды , балам! [52, 270 б.]

 

Екі лама кзарастарындаы орта желі – лім мен мір жайлы тлім. Адам мен болмысты Жаратушы бір дай, діндер анша кп болса да, адамзат ртрлі болса да, барлы шындыты бір себебі – Жаратушы. Жаратушы мейірімді жне жомарт деген ойларды сабатастыы аны аарылады.

Ал Шкрім жан мен тн жайында сз озаанда, жан мселесіне айрыша мн береді. Абай ымында «аыл мен жан – мен зім», Шкрім болса «Аылды жан, тн амы шін жмсап жр. Соан ызмет етеді» деген ым басым. мір жайындаы Абай толаныстары мен ойларын Шкрім згеше сипатта суреттейд. «Ойлай берсе, у екен» – дейтін Абай тжырымдары Шкрім толамында:

Кейбіреулер жазады: «у мір» – деп,

«Траы жо алдамшы су мір» – деп,

«Крген ызы, ылан іс-брі де мыт,

И, клеке, яки тс, у мір» - деп сипатталып, мірді тере тсінуге, адам баласына мінді з бойыннан іздеуге міндеттейді.

анша тілегіе жетсе де, баыта кенеліп шаттанса да мыр ыса барар жері – біреу. Адамны жалан дниеде мазмнды мір сруіні маыздылыын мірді ас-аым сттей тінішті екендігі жайында ой орытады:

Суынан да

Уынан да

тылармыз жо болып [53, 94 б.].

 

Осы мазмны тере леінде аын ыныты оймен оса, демі табиат крінісін бейнелейді. Бнда негізгі ой адам міріні ысалыы, алайда оны маыналы ткізу маызды екендігі айтылады.

Сондай-а Шкрімні «жан» ымына тереінен арап, Абай ара сздеріндегі лгіні парасаттылыпен, байыппен пайымдап, зерделеуі «Жан мен м кіл», «Тір мен жан», «Тіршілік, жан туралы», «Мен адамны таппадым аылдысын» т.б. ледерінде ой айын байалса Шкрімні «Тіршілік жан туралы», «Дін», «Матау мен сгіс», «Талап пен аыл», «мір», т.б. ледерінде Абай зерделеген шындытарды жааша пайымдай білді. Халыа ибрат сынан данышпандарды екеуі де тзу тіршілік жасауды жолы білім, біліктілік пен адалды, тазалы екендігін ала тартып, адам баласыны бір-біріне мейірімді, айырымды болуын тір алдындаы парызы деп есептейді. ашаннан да аза халыны берекесін алып, тын ашырып келе жатан кемшіліктер – кншілдік, іштарлы, баталасты жалаулы екенін айтуда да ойлары ндеседі.

Аынны мірлік аидалары, жалпы з мірі жайында малмат беретін «Мтыланны мірі» атты шыармасыны лирикалы кейіпкері – аынны зі. Мнда аынны мірі, оама, адама деген кзарастары мен аынны поэзиядаы зіне тн даралыы мен кркемдік лем жйесі ерекшеленген. Аынны з жрегіне ілуі, жандниесі арылы зін таныту, сонымен оса аынны тлалы сипаты дараланады. Адамны жас ерекшеліктерін, ондаы адам мірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, сонымен оса, аынны тыныс-тіршілігі суреттеледі. Балалы кезе бес жас пен он бес жас аралыында кндіз-тні ойына тоймаан, алып-шпа бала кіл мен бозбала жаса жеткенде кейіпкерді білім, ылымны маызына мн берген кезеін креміз. Одан рі Мтылан тадыры аза халыны леуметтік тарихыны ерекшеліктері жне адам мен оам атынасындаы маызды мселелері арылы кркем рнек тапан. Мнда кейіпкерді мір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау жне тере психологиялы сараптама маызды роль атарып тр. Шкрім авторлы баяндауды монолог трінде ран. Автор з идеясын Мтыланны монологы арылы шебер бейнелеген. Аынны кркемдік талабы жоары. Шеберлігі мен кркемдік таламы аынны Мтылан образын жааша ырынан аша отырып, аза поэзиясына адамны ішкі лемі мен оам, мір, заманны ттас картинасын енгізген.

Шкрім поэзиясыны негізгі арауы – адам болмысы. Ол адамды физиологиялы, психологиялы, этикалы, эстетикалы жне философиялы леуметтік былыс ретінде немі зерттеген. Аын адам болашаына, оны рухани ішкі леміне жне уатына сенеді.

Жаратушы, жан, табиат, оам мселелерін сз еткенде аын, ондаы адам орнын ізденіспен крсетеді. Осы мселеде аын зіні кп сратарына жауапты таба біледі.

Тiршiлiк, адам, жан, жаратушы, алам жайлы ой толаан Шкрiм аынны шыармашылыы зiнен кейiнгi алан рпаа бай азына болып ала бермек.

Шкрiм – аыл-ой, сезiм дегейi ерекшеленiп, дербестiк дрежеге жеткен, дараланан тлалы бейнесiмен, исламды дiни плсапа мен оса ылыми тжырымдар, абстракциялы ойлау мен логикалы жйенi бiрiктiрген, рухани таза жан.

Абай толы адам болу шiн керектi адами сабырлы аыл, ажырлы айрат, ысты жрек ажет дейді. Оны бiреуі кем болса, толы адам деп есептемейді. Ал Шкрiм бл таырыпты зiнше жаа ырыннан крсетуге мтылан:

«Мейiрiм», «Ынсап», «дiлет»,

«Шыдам», «Шыншыл», «Харакет»,

Тп азыы: «А ниет» –

Бл жетеуiн ел ылу [52, 237 б.].

 

Абай талап, шыдам, айрат, жрек, аыл сияты адами сапаларды атар болуын, адам бойынан бiрдей крiнуiн аласа, Шкрiмде, блармен атар мейiрiм, ынсап, дiлет, а ниет сияты сапалы асиеттердi уаыздау басым. Адами асиеттердi тп азыын ол адалды пен а ниетке келiп тiрейдi.

Адамны жан тазалыы, руханилыы оны болмыс кейпiнi тартымдылыына келетiндiгiн длелдейдi Шкрiм. Ал шын дiлет, шын махаббат адама жаратушыны сю арылы, халыты сю арылы келедi, – дейдi аын.

«А жрек» ымы да Шкрiм ледерiнде тере ойларды, идеяларды синтездеген ым. Бл ым аынны кптеген ледерiнде кездеседi. А жректiадам тек дiлет пен шындыты алайтын адам. А жректi адам ешкiмдi алдамайды, тiрiк айтпайды, сатынды жасамайды. дiлеттi а жолынан ауытымайды. Адамзатты жасылы пен ркениетке тек а жректi адамдар ана жетелейдi деп есептейдi аын.

«Арлы аыл» – жасылы пен дiлет жолына ызмет ететiн аыл. Шын аыл жаманшылытан аула болады. Арлы аылы бар азамат мiрiнi мнiн елiне, жерiне ызмет ету деп бiледi. Арлы аыл бiлiмдi, iскерлiктi, нердi жасампазды пен игiлiк жолына баыттайды. Арлы аыл иесi халыны бгiнi мен келешегi шiн ызмет етушi азамат деп бiледi.

Адал ебек, а жрек, арлы аыл бар жерде адам нпсiсiне ие болады, дiлетсiздiкке, арамдыа, тiрiкке, алдауа тосауыл ояды. Осы ш ндылы арылы адам тзу жола тседi. Адам жнделсе - оам мен мiр жнделедi, жаратушыны шын сю басталады деп тжырымдайды. Мына бiр леiнде аын:

Ескiден алан сз терiп,

з ойымнан берiп,

йретудi жн крiп,

Тзетпек едiм адамды [52, 105 б.]

 

– деп зiнi iзгiлiктi масатын ашып айтады.

 

Айла кш – айуандыты е жаманы,

Боты бопен жуанмен ел тзелмес

Ар тзейтiн бiр ылым табылмаса,

Злымдыты жаланда дiл жебес [52, 86 б.].

 

Мнда аын адамны бойында дiлет, мейiрiм, ынсап, а жрек, таза аыл болмайынша, злымды, дiлетсiздiктер, соыстар, зиянды ару-жаратар, мейiрімсiздiктер, озбырлыты жойылмайтынын длелдеп крсетедi.

Шкрiм адам мiрiн тзетерлiк дiлет, ынсап, мейiрiм сияты асиеттердi маыздылыы ияната жол бермейтiн бiрден-бiр рал деп есептейдi. Сонымен оса, iшкi дниенi мазмндылыын адамды нпсi сияты тн марлыын тиюа одан бойды алша стауа тиiмдi жолды бiрi деп, мына леiнде былай дейдi:

 

Адамны сырты дене жаралысы,

Нпсiсi айуанмен аны тедес,

Блектігi – жалыз-а таза аылда,

лi келсе, жол тап та осыны емдес! [52, 86 б.].

Шкрiм аыл ымына тере мн бере отырып, таза аыл ымын сынады.

Аын «кз» ымын да жандандырып, бейнелі образ жасайды: «Бас кзiмен араса, нпсi – жалан, Аны аыл кзiмен араанда, зiн берер алыа ол ызды алан [52, 50 б.] – дейдi.

Сондай-а аын деттегі «ынсап», «нпсі» ымдарына да жааша мн-маына стейді: «Нпсi йiнде байлаулы Ынсап жатыр, Мны емiн, тегiнде, сол аша алан [52, 50 б.]. Яни нпсiнi тсаулайтын – «ынсап». зiнi iшкi жаман рекеттерiне тосауыл оя алмаан адам нпсiсiне де тосауыл оя алмайды. Ынсап, ят, ар, сабыр, мейiрiм, талап сияты таылымды асиеттердi дамыту арылы нпсiге тежеу салады. Аынны дерексіз заттара жан бітіріп кейіптеуі – оны негізгі кркемдік жетістіктеріні бірі.

Шкрімні алдына ойан лкен масатыны бірі – «тзу адам» мселесі. Мны ашуды оай емес екенін аын жасы тсінген. Сондытан аын е бірінші зіне лкен талап ояды, онысы білімін арттыру, кп іздену, ебектену. Поэзиясындаы «тзу адам», «шын таза жан», «жасы адам» ымдарыны мнін ашып, олара немі баа беріп отырады. Осы ымдарды ашу аына оай тспеді. ле сзіне айрыша мн берген аын, шыыс шайырларыны ле лгісіне, азаты тл поэзиясына, орыс поэзиясыны озы лгісіне ден ойып, оны поэзиясында орнымен пайдалана білді. «Жасы адам», «таза жан», «тзу адам» образдарын жасауда небір демі сз олданыстарын пайдаланады. Мысалы: «Шын таза жан», «таза аыл», «таза ой», «шын сыр» сынды тіркестер бар.

Аын поэзиясындаы слу да, серлі олданыстар, логикалы длдік пен ойлау, тжырым жасауда аынды болмыс пен дниетаным ерекшелігі крінеді. ле неріні сыр, сымбатын, айшыы мен мазмнын бірлікте стап кркемдеуде аынны «сырлы сзім сырды ашты» деген ойлы да, уезді де, мазмнды оралымы аынны поэтикасыны ерекшелігін танытатын дниелер. Осы тараптан аынны поэма жанрында да аза дебиетіне, поэзиясына оматы туындылар келгені сзсіз. Оны «Елік-Кебек» поэмасы мазмн мен тр жаынан, жанрлы дегейімен сюжеті ызы, таырыбы мен идеясы зор туынды.

Шкрімні аза ымына жаты бай тілмен берілген демі сз олданыстарымен ойлы образдар мен сезімге толы ле рісіні бір ерекшелігі поэманы соында таырыпты орытындылап, з ойын айтып отырады. Мселен:

 

Жігіттер, ендігі сз – мені сзім,

Мжнннен аз-а кейін крген кнім.

Мен ондай ыза ашы болмасам да,

арыппы дерті алы, шын осыным [52, 396 б.].

 

Осындаы «арыппын» деген сз детте сопылы поэзияа тн сз саптау. Иассауиді «Диуани хикметінде» жиі олданылады. Аллаа ашыты, «дидар круге» мтылыс, міне, осы кезедегі тере толанысты крсететін сопылы поэзияны бейнелі де, астарлы сздерін аын орынды пайдалана білген. Осылайша «арыппын», «дерттімін» сздерін аын зіні халына деген махаббатын бейнелеуде те орынды олданан.

Мнда Мжннні бейнесін беруде ділеттілік пен мейірімділік, тазалы ымдары арылы идеалды, кіршіксіз таза жан бейнесін жасайды. Мжнн бейнесі – аын поэзиясыны, шыармашылыыны н бойында ктерілген «таза жан» ымыны толымды толы образа айналан лгісі. «Шын таза жан тазалыпен, Тірісіне барма ол» деген жолдар – аынны шаын лирикаларындаы ойды зады жаласы. Аын негізгі кейіпкерлер арылы мір, дние, болмыс, жан, махаббат, жаратушы жніндегі дниетанымын зіні мірлік масат мдделерін айындап крсетеді.

Шкрімні поэмалары – аза поэзиясында орны блек, ерекше туындылар. Оны аламынан туан «аламан-Мамыр», «Елік-Кебек», «Нартайла пен Айслу» поэмаларыны зіне дейінгі дастандардан згешелігі – мселені фольклорлы не таза романтикалы трде шешпей, жазба дебиетке тн крделі проблемаларды оюымен атар, оларды тарихи-леуметтік, деби-эстетикалы талаптара сйкес шешуінде. «аламан-Мамыр» мен «Елік-Кебек» – аза дебиеті тарихында брын болып крмеген былыс, жаа деби дуірді туызан шыармалар. Бл поэмалар дстрлі махаббат таырыбына арналанымен, таырып пен сюжетті мегеруі жнінде зіндік дниетанымын, аза оамына тн реалистік баытын байатты» [34, 11 б.].

Мысалы «Елік – Кебек» поэмасында жеке адамны жалпыны шешіміне арсылыы лімге келіп тірейді. лім кпшілік ауым олымен жасалады. Аынны таза ойшылды философиялы кзарасы, тжырымы поэманы прологы іспеттес. Осы шыармада дерексіз «аыл» сзін аын деректі зата балай отырып, бейнелі образ жасайды. Осындай бейнелі образдар мен айшытауларды рбір ле жолынан келтіруге болады. Мндай кркемдік компоненттерді орынды олдану – шыарманы кркемдік сапасын арттыра тскен. «Аылды» адам міріндегі маыздылыын, мнін айындау шін Шкрімде «таза аыл» деген тіркес жиі олданылады.

Шкрім дастандарындаы пролог пен эпилогты атарар міндетіне аын мрасын зерттеушілер де жетькілікті дрежеде мн берген болатын. Поэмадаы «бал аштыру» эпизоды Кебекті тадырына тікелей атысты. Болаша жайында болжау жасау, болатын оианы алдын-ала біліп отыру тсілі де ауыз дебиетінен келе жатан кркемдік діс. Аын осы тсілді дастанда тымды пайдаланан.

Р.Нралиевті: «аза дастанында «Елік-Кебек», «аламан-Мамырдан» кейін диалогты ке пайдалану дстрі алыптаса бастады», [41, 240 б.] – деп тжырымдаанындай поэмада диалогты орны ерекше. Екі кейіпкерді диалогы аза мірі мен дстр, рпын, екеуіні ішкі лемін айындауда маызды орын алып тр. Сонымен оса, кейіпкерлер диалогында небір бейнелі оралымдар авторды танымы мен кркемдік шеберлігін танытады.

«німсіз іс болмайды мірге сеп», «Жасы йел жаман ерді тзетпей ме?», «рекетсіз отырма дрыс болса», «Аз кндік арам жріс аужал емес», «Те крмесе телміртіп тентіретпе», «Келер істі жалыз-а алла білер», «Блт шыпай жауа ма ры желге», «Ындымен натса, бер олыды», «Аыл салып бармаын сау ылуа» т.б. деген оралымдар ыз бен жігіт диалогында кптеп кездеседі. Диалог-кейіпкерлерді адамгершілік пен адалды, ділет махаббат жолындаы иыншылытарын, адами, имандылы жніндегі ойларын авторды танымды дегейін танытуда зор ызмет атарып тр.

Адамны ішкі психологизмін кркем бейнелеуде дилога рылан кейіпкерлер схбаты, мы, оларды ішкі лемі, оршаан орта сері поэманы кркемдігін аша тседі. Аын адам жан-дниесіні алтарыстарын, ат-абат адам мінездеріні айшылыты сттерін, оам мен заман шындыын бірлестіріп, сан алуан трлі салыстырулар мен пайымдаулар арылы шынды картинасын тзеді. Негізгі оианы бастамас брын оан дейінгі уаыта шегініс жасау – аын аламына тн негізгі кркемдік ерекшелікті бірі. Осы тсіл арылы Нартайла пен Айслуды ары аталары арылы толы анды малмат береді. Алда болатын оианы бір сырын айта отырып, оушысын соны сырын білуге ынтытыру кркем шыарманы негізгі жетістігі болса, автор осы тсілді тымды пайдалана білген. Аын:

 

Мен бардым сол Атаса тлкі аып,

гірде ткенді ойлап трдым баып.

Тастаы ырау еріп кн нрымен,

Тастан да, кзімнен де жас кетті аып [52, 312 б.].

– дей отырып, оианы крделі де трагедиялы екендігін алдын-ала байатады.

Дастанны кркемдік кестесін толытыра тсетін дісті бірі – кейіпкер сзі мен автор сзін орын-орнымен пайдалану. Аын негізгі оиа желісін автор сзімен толытырып отырады.

Нартайла – лкен махаббат иесі. Автор оны бойындаы сйген жара деген адал сезімін, бойындаы адамгершілік асиеттерін жастара лгі етеді. Кейіпкер сзі мен диалогты дастандаы кркемдік ызметі кейіпкер жан-дниесін аша тседі. Оан Барана мен Кнслу арасындаы диалог мысал бола алады.

Сондай-а кейіпкерлер мінезін ашуда, азаты трмысын, мал шаруашылыымен айналысан тіршіліктен аз-маз белгілер, салт-дстрлерді аартатын сздер, бейнелі оралымдар эпитет, тееу, метафоралар жиі шырайды.

Дастандаы кейіпкер сзінен авторлы станым айын танылады. Аынны кейіпкері – ран негізін білетін, имандылыы кшті, тсінік-танымы тере адам. лім аузында жатан Мамыр бойындаы сабырлылы, лімді задылы деп абылдау, артында алан аламана мір тілеу, Ккенайа барар жеріні бір екенін ескерту, иманын йіру – оны бейнесін толытырар сурет. Дастандаы шымыр рылан диалог пен кейіпкер сзінен заман келбетін, адамдарды ішкі жан дниесіндегі ртрлі сезім кйлерін (психологизмін), оианы шиеліскен тартысын айындауа болады.

Осындаы «Аз аыл» тіркесі адамны ішкі сапасыны дрыстыы мен кері жатарын ашып, айындап крсетуде орынды олданылады. «Аыл» сзіні зін жасы сапада жне кері істерге братын баытта да болатынын крсетеді. Аын мазмнды бейнелі де, серлі тілмен ой мен тілді йлесімділігін сапалы дрежеде береді. рбір шуматы образдылылы пен беріп, ымны мнін, мазмнын серлілікпен жеткізеді. ледерді р шумаындаы сз бен ойды жымдасуын сз слулыымен мазмн тередігінен келісімділікті креміз.

Дастандарындаы эпилог та, пролог та негізгі оиаа ызмет жасайтындытан, оларды екеуі де негізгі оианы толытара тседі. Мндаы аыл, тадыр, нр, тн, жан деген рбір жеке ым тере маыналы, мазмнды ке шеберлі танымды дние демі поэтикалы бейнелі суретпен ле рнегін жасап тр.

Яни, аын поэзиясыны басты кейіпкері адамны ішкі жан дниесіні ндылытары ртрлі образды трге еніп, аын поэтикасыны кркемдік келбетіні ерекшелігін айындайды да, рбір ым, категория бір-бір образды поэтикалы кйге тседі. Мселен: аыл, жан, тн, нр, злымды, айла, тадыр бейнелі образа еніп райсысын жеке рекетпен сипата ие болады.

 

Сйтіп аыл бере алмай адал кмек,

Злымдыпен адамды адам жемек.

Адал ебек, а пейіл, мейірім жо –

Осы болар таза аыл лді демек.

 

Сондытан адам – залым, лемге жай

Ебін тапса, оймайды ешкімді сау [52, 156 б.].