ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5 страница

 

сіресе аын поэзиясында адал ебек, а пейіл, мейірім концепциясы осы леінде шешімді роль атарып траны аны.

Шкрімні Меккеге ажылы сапарынан кейінгі жазылан ледерінде згеше бір сипат крініс тапан. Бл сіресе, «Иманым» атты жинаындаы ледеріні сыры мен мазмнынан, аынды шеберлігінен танылады.

Сопылы ым, тсініктерді ой орында орытып лтты туынды ретінде тудырып, деби поэзиялы, поэтикалы ле рнегін салады.

Бл таырыпта ой-танымды штайтын тере маыналы ледері арылы жаратушы, махаббат, имандылы, ізгілік, т.б. мселелерін жырлайды.

 

мір сырын кздесе,

Жара шоын, жаннан без.

Сыр аласын іздесе,

Сырлы слу тамнан без, [52, 229 б.]

– деген тере мнді ледерінде астарлы да, бейнелі маыналы ой мен сзді сабатастыы крінеді.

Ол ізгілік жолындаы таза ниетті, жаратушысын сйетін, мейірім мен тубшіл, анаат иесі ретіндегі бейнесін аын «шын таза жан» деген кейіпкері дрежесінде береді. Ал енді злымды пен айланы, нпсі мен байлыа мартан, тірікші, кншіл адам кейіпіне «а жрек пен таза аыл», адал ебекті иесін арсы ояды.

Жалпы, «махаббат дертіне» шалдыу, «аріптік кй» кешу, санаа салма тсіріп, жрегіне м мен зар шектіру жан леміді байлап, матап з кеістігіне арай йіріп жететін аламат бір кшке те былыс. Шкрім жырлаан Мжнн бейнесінде бл фниден рахат таба алмаан жмба жан бейнесінде сомдалып, осы халге тсуіне себеп – Лйліге ысты ыылас пен діретті сезімні серінен пендеуи тіршілік рахатын трк еткен, мгілік махаббат дертіне бленген баытты жан образы крінеді.

Бл трыда Шкрімні сопылы дниетанымы, сопылы поэзияны рнегі аны крінеді. ос ашыты ішкі дерттеріні кштілігі соншалы, олар нпсілік марлытан жан лззатын жоары ояды; андайда пенделіктен ада, биік бір рухани тазалы ана оларды махаббат штарлыын тояттатып, баыта кенелтеді. Адамгершілікті, руханилыты, сопылыты дріптеуде Шкрім теізден маржан сзгендей небір астарлы сздерді тамаша пайдаланып, з шеберлігін айын таныта білген. Сондай-а, Шкрім аын бл асиетті «іштегі от», «іштегі жалын», «іштегі дерт» сздері арылы да крсете білген: «Іштегі ашытыты ызуы тіп, Лйліні бара жатыр сті жанып». «Лйлі-Мжнн» дастаны – он бір буынмен жазылан поэтикалы олданыстар мен бейнелі оралымдара бай туынды.

ле рнегіндегі слу да, серлі олданыстар, ле неріні сыр, сымбатын, айшыы мен мазмнын бірлікте стап кркемдеуде аынны «Сырлы сзім сырды ашты» деген ойлы да, уезді де мазмнды оралымы аынны поэтикалы ерекшелігін танытады. рбір жеке сздерді маыналы рылымын кеейте отырып, аын жаа сз тіркестерімен жаа ымдар жасайды. «Шын асы», «шын нр», «таза ой», «таза жан», «ттті тіл», «от жрек», т.б. сз тіркестерін жеке сздер маынасынан ке ымдар бейнелілік пен жаа поэтикалы образдар жасайды.

Поэмалар сюжеті кейіпкерлерді ішкі психологиясына, жан бостандыы, махаббат, адалды, ділеттілік іздеуге рылан. Поэмаларында трмысты, кйіні белгілері аз крініс береді, тіптен жоа тн. Адамдар арым-атынастары трмысты дегейде емес, кейіпкерлерді рухани дниесін, еркіндігін ашуа бетбрыс жасаан туындылар. Кейіпкерлер іс-рекетінен адами ішкі алыпты сапалы тстарын айындайды. Аын ай таырыпты алса да махаббат мселесін алы кезекке шыарып, махаббат мнін ашуда Аллаа, адама, елге, жалпы адамзата, жерге, елге, деген аын жрегіні ысты ыыласы мен ізгілігін танытады.

Оны бірде-бір басты кейіпкері оам аымыны, оршаан ортаны ыпалына кіріптар емес. Себебі, олар рухани жан дниені дегейімен ана іс-рекетке баратын, мірлік кзарастары адам сюге, жаратушыа деген ыыласа ден ойан жандар. йткені аынны дниетанымымен кзарастары, аынды принциптері мен кркемдік лемі суреткерді зіндік даралы дниесін аартады. Аынны олтабасы згеше.

Аын бірде-бір кейіпкеріні сырты портретін за суреттемейді. ыса ана суреттеп, келте айырып отырады. Себебі, аын кейіпкерлеріні ішкі жан дниесіне тере мн береді. Ішкі дниені суреттегенде ой дниеге, ішкі таныма, оны небір алтарыстары мен сырларына іледі. Аынны шеберлік леміні небір ой образдар мен тсілдерді демі олдана білгеніне тнті боласыз.

Шкрім поэмаларында кейіпкерлеріні рухани лемін, оны жан кйзелісін, психологиясын, тере сезімдерін, оамды былыстармен салыстырып крсете білген. Адамны даму, жетілу, рухани лемі, зін-зі тану дегейінде аын поэма сюжетінде жаты берген. Себебі, аын адамны крделі де, былмалы жан лемінде махаббатты, ізгілікті рухани тазалыты, оам, заман ауымынан биіктігін длелдей крсеткен.

А да, с та, жел де, ай да, жлдыз да Мжнн дертіне осылып жабырайды, маяды. Мжнн ішіндегі дертінен зі айрылысы келмейді. Ол осы кйіп-жанан, зарланан, есі ауан кйінен, бейнетінен лззат алып, баыта кенелді. зі бар ішкі болмысымен, бар жан-тнімен осы кйді алайды. «Жолдасым – бейнет болсын, жауым – рахат» деген Мжнн махаббат кйіндегі халінен, зіне ана аян жан лззаты мен рахатынан жбаныш табады. Сонымен, Мжнн бейнесінен жаратанны махаббат сипатынан нр алан, адамны е бір сби кезеіндегі алпын, жан тазалыын, пктігін сатауды да белгісін круге болады. Мндаы «Ішкі от», «іштегі дерт» «іштегі жалын», «ішкі айы», т.б. тіркестер адамны ашыты кейпін суреттеуде кейіпкерді жан дниесін, сезім кйін аша тскен.

Иассауиді Аллаа ашы болуды жолдарын иыншылыын, мехнатын суреттейтін «іштегі от,» «ашы дерті», «ашы оты» т.б. сияты тіркестер де поэмада ашыты сезімні мнін ашуда лтты олданыс табады. «арыппін», «дерттімін» дейтін сопылара тн бейнелі сзді Лйлі мен Мжнн монологында жиі олданылса «аріп» сзі бірде кейіпкер сзі ретінде, енді бірде автор сзі ретінде пайдаланып отырады. Бл сзді кімні аузына салса да аын сол кейіпкерлерді жай-кйін білдіріп отырады. ашытарды «аріп» кйге тскенін жырлаан Шкрім аын зін де «арып» санайды. Дастанда адам сезімін жеткізуде табиат крінісі маызды орын алады. Кейіпкерлерді ішкі иірімдерін кркем игеруді тетігі ретінде табиатпен тілдестіру ерекше ызмет атарып табиатпен кейіпкерлерді жан толыныстары арасында ерекше байланыс крінеді.

Сондай-а аын бір-біріне кереар ымдарды параллел олдануа шебер. Дос пен жау, жасы мен жаман, ащы мен тщы, ыс пен жаз, т.б. кереар ымдарды бірін-бірі толытыру шін атар пайдаланып отырады да «Жасы» сзіні мнін арттырады. Адамны ішкі сезімін суреттегенде адамшылы пен арлылы, ізгілік, махаббат, сабырлылыты, осылара айшы келетін нпсі, марлы, ашу, еріншектік сияты адами сапаны кері кетіретін ымдармен немі теке-тірестіріп, салыстырып, сатандырып отырады. Бл – аын поэзиясына ана тн рнек пен наыш.

Аын поэзиясыны кркемдік дрежесін арттыратын адамны ішкі лемі мен сырты дниені демілік, нзіктік пен ізгілік, злымды пен ділетсіздіктер атар тзіліп, салыстырылып, осыларды толы картинасын ашу масатында аын шеберлігі мен дниетаным кеістігі айын крініс береді. Оны шыармашылыы адам болмысыны жаратушымен жарасымдылы табуды, табиатпен йлесімділік табуды кздерін крсететін лкен арнаны бірі екенін аарамыз. Аын поэзиясы мен философиясы жаратушыны сю арылы адам мінін тзеуді йретеді.

«Шкрім поэзиясындаы рухани ндылытарды бейнеленуі»деп аталатын шінші блімде аын туралы ты деректер ылыми айналыса енгізіліп, Шкрімні балаларыны тадыры жайлы соы жылдарда табылан малматтар сарапталады.

Сондай-а баласы Ахатты Шкрім аынны мол мрасын рпаа алдырудаы сіірген ебегі сз болды. Оны кеестік жйе кезінде-а Шкрім ебектерін лтты кітапхана жне лтты академияны кітапханаларына з олымен тапсыраны аны.

Аын «Мтыланны мірі» деген шыармасы – аза поэзиясыны ары-бергі тарихындаы адамны жас ерекшелігі туралы жырларды дстрлі жаласы. Мнда бала жасынан артайана дейінгі мір белестерін кркем бейнелей білген ол аза оамыны баладан білім емес, билік кткен мінезін де ашы крсетеді. Болыстыты з еркімен аламаанын, оны елді алауымен жасаландыын ашып айтан аын сол болыстыты салан залалын да жасырмайды. Ел ішіндегі берекесіздіктер аынды бей-жай алдыра алмайды. Оны аынны «Жрекке тгіп анды ірі», «Аызды ірі жарадан», «Жарылды жрек кргенде», «ан аызса мртымнан», т.б. сынды бейнелі тіркестерінен креміз.

Аынны «Екінші тні аланда» леіні кркемдік ерекшелігі – дстрлі эпикалы дстрді жаластыруында. Жеке тадыры арау болан толауда кейіпкер мен оыр атты диалогы арылы кейіпкерді жай-кйі сипатталады. Брын соды аын ледерінде кездеспеген бл сарын дстрлі тл дебиетімізді аынды талантпен, жаа рнекпен айта жаыран трі.

Шкрімні ел бірлігін сатау, халыны білімді, ылымды болуын асаудан туан ледерінде ел бірлігін сатау жауапкершілігін ала тартады. Билік масаты елді игілігі емес, керісінше оны жаныштау, орыту мен тонау екендігін сездіреді. Аын ледері арылы осы былыстара арсылы білдірді. Адам баыты білімде, ебекте, арда жне отбасы ынтымаында деген идеяны уаыздады.

Екіншіден, аын аза жртына тн бойкйездік пен еріншектіктік, оратыты халы болмысына тигізетін зиянын баса айтты. Сол себепті згеріп жатан дниеге жааша арауа жне дрыстыа ілесе алмай, артта алып ою проблемасы туындауы ммкін екенін кре білді жне одан сатандырды. шіншіден, аза халыны діншілдігіні осалдыынан. Жаратушыны тану, аиатты жне жаашылдыты білуде, оларды мірлік принципке айналдыруда абілетсіздік крсететін тстары кп деп крсетеді. Тртіншіден, кемшіліктерді бірі – руа бліну, татулыты аздыы. Блар отаншылдыа, ел сйгіштікке кері серін тигізуде, – деп білді. Бесіншіден, халыты басарып отыран тбе топты, халы ебегін жеп, алдап, сатып отыратындыына атты ынжылып, мндай кертартпа былыстар аза болмысына кері серін тигізеді, – деп орытынды жасайды.

Кезінде Шкрімні аза баспасз беттерінде оны ішінде «Айап», «аза» газет-журналдарында кптеген маалалары жарияланып тран. «Білімділерден бес трлі сзді шешуін сраймын» маалалары жарияланан.

«Би м билік туралы», «азата ай аты жо», «Ашы хат», «Семей обылысына араан барша аза аайындарына ашы хат», «Сын м сынауды сынау», «Сз таласы», т.б. ебектерінде аза оамыны дамуыны леуметтік-саяси мселелерін озайды. Аын елді жндеуді басты жолы билікті жндеу деп біледі. ділетті билік ана ел мддесін кздейтін бір шараларды жзеге асырады. Сондытан билікке шын таза жандарды, білімділерді отыраны абзал деген ранды уаыздайды.

Би мен билік жнінде билеуші мен билікті ара атынасын ашып, азаа тиімді жолдарын крсетеді. аза халыны масат-мдделеріне сай келетін билікті маыздылыына мн береді. Халыты ккейкесті мселелерін шешуге абілетті, билікті тиімді жаына назар аударады.

Сондай-а сын мселесі, сын мдениеті, сынны сауаттылыы жніндегі ойлары да бгінгі кні де маынасын жойма емес.

Шкрімні шыармашылыында ерекше ден оятын таырыбы – ылым. міріні соына дейін оу мен ізденіске, дниені тере тылсымына мн беріп, ой жгірткен аын ылымны маыздылыына айрыша мн берген.

Сондытан Шкрім ылым жнінде адама е керегі жан тазалыы, ар тазалыы деп есептейді.

Сондай-а осы блімде аынны «Жар», «Жаратушы» ымдары талданады. Ен далада Саятораны тра еткен кезеіндегі Шкрім шыармаларыны табиаты блек. Ошаулану, айнала дниеден безіп тек Жаратушыдан ана медет табу – биік рухани дамуды з ортасымен айшылыынан, сйкестік таппай дадарыса шыруынан туатыны белгілі.

Шкрімні зіне дейінгі бкіл рухани дстрді сііре отырып, зінше блек кркемдік лем жасаандыыны кусі – Жаратушы, Жар ымдарын кркем бейнелеу.

аламны небір тылсымды кштерін, жан мен тн, лем жайлы аламат ойларын адамзат баласына сыр етіп, айтып, жазып кеткен Шкрім мрасыны дені Саяторада жазыланы белгілі.

Кп шін тілек тілеу Алладан ізгілік пен махаббат асап, ел санасын жасартатын руахани нрды, сулені срау Шкрім ледеріні маыналы да, мазмнды блек бітімін райды. Халыны рсаулы амыттан ктеріле алмай жатан езілген есесіне демеу боларлы кшті жаратушыдан тілеу оны толысан, рухани кемелденген шаындаы тжырымдарын танытады. Бл кезедегі Шкрімні ле рнегіні блектігі мен ой слулыы философиялы ымдарды суретті де, бейнелі іші мен сырты жымдасан туындылара айналдыра білгендігімен нды.

Аынны «Жара жетсем боланы» дейтін ой тйініне ілсек, жаратушы образын бейнелеудегі аса та биік те ізігілікті зор махаббатты сезінесіз. Жаратушыны з танымы арылы оырман жрегіне жеткізу – Шкрім поэзиясыны лейтмотиві. Сонымен оса, адамны жаратушысына деген ашытыы арылы ізгілікке штарлы сезімі мен дние тазалыыны шыы махаббат екеніне кз жеткізіледі.

Мндай ледерде аза ауыз дебиетіні дстрлері, шыыс дебиетіні желісі, ран Крімдегі адам сю, алла сю сарындары атарласа йлесімділік тауып жатыр.

Барлы діндердегі адамгершілік, мораль таырыбына тере мн бере отырып, барлы діндерді орта діреті – «Жаратушы – дай» мселесін биік ояды. Бл трыда аын дниежзілік жалпы адамзатты даму тарихын білгенін круге болады. Адамны жан-дниесі, кіл-кйі, ниет-масаты жаратушыны cюге баытталса, сонда ана адам шын лззатты, шын махаббатты шуаына шомылады.

Шкрiм танымындаы «жаратушы», «жар», «хаиат», «шын» деген сздер – «дай» ымын бередi. Оны шыармашылыында осы сздер жиiоданылады.

Крем десе жарымды,

Мас бол, жрек тазала.

ртеп жiбер барыды

арсы мтыл азаа [52, 238 б.].

Немесе:

Жара ашы боланыма

Таданатын тк те жо,

Жер жаралмай транында

Менде асыты нры бар, [52, 253 б.].

– деген лені алашы шумаындаы «мас бол, жрек тазала» деген тiркестегi «мас» сзi «ойа шому» ымын бередi. Шкрiмнi жаратушы жайындаы сырлы ойлары поэзия тiлiмен демi сурет болып кркемделген.

Аын ледерiнде «шын» сзi жиi олданылады. Адам бойындаы асиеттердi «шынын», «шын таза жан», «шын сю», «шын сыр» сздерi арылы рнектеп, оны оамны жылдамдыымен астастырып, «шын дiн», «шын асы», «шын нр», «шын хаиат» деген ымдара ластырады.

зiнi ерекше жаратылысымен, iшкi кiл кздерiмен аын – дайды танып бiлуге мтылан «шын асы», жоары сезiм иесi. Оны танымындаы «нр» сзіні мнісі тереде. ле сздеріне демілік пен ізгілікті, жаратушы мен адам арасындаы нзік байланысты сездіретін «нр» сзіні олданысы аын шыармашылыыны рухани кркем дегейін ашуда ерекше береді. «Нр» – сзі Алладан келер мейірімділік, шынды, слулы, ізгілік ымдарыны мнін жинатап, кркемдік жк ктеріп тр.

Сонымен Шкрім шыармашылыындаы адам болмысыны Жаратушымен жарасымдылы табуын уаыздауды мні: Адам аллаа, ынсап пен ебекке мтылса ана жнделмек. Жаратушыны, алланы, тiрдi сю арылы рухани тазаруа жетуді уаыздау – Шкрiм поэзиясыны негізгі зегі. Осыны жеткізудегі аын аламынан туан ты сз суреттері мен ой образдары оны поэтикалы ерекшелігін айындайды.

орытындыдазерттеужмысыны барысында алынан ылыми нтижелер мен тжырымдар жинаталып тйінделді. Е басты тжырым з дуірінен озып ой айтан аын шыармашылыыны поэтикасы сан трлі кркемдік амал-тсілдермен бай екендігі сипатталды. аламгерлік масатыны негізгі арауы – тзу адам трбиелеу жолын іздеу. Сырты орта болып жатан трлі оиалар ыпалында емес, адамны ішкі дниесінде тетін сапалы згерістерді мнін айындау арылы кркемдік лем жасау – Шкрім шыармашылыыны негізгі ерекшелігі. Сол арылы лтын, жерін сйген, жалпы адамзатты сйген адам тласыны дамуына сер ету шін ле сзді кркемдік ару ету міндетін кздеген. Сондытан да аын лені мні мен маынасына, бкіл кркемдік сапасына аса лкен талап ойан, зі де солталап дегейінен табыла білген.

Шкрім мрасыны ндылыы – оны рухани бастау кздеріні крделілігінде. Е алдымен ол зі сіп нген аза жртыны халыты мрасын тере мегеріп, асылын бойына жинатаан. Сондытан да рухани жетілу жолындаы алан зге сер ыпалдарыны ізгі рдісін халыны ажетіне жарата алан. Шкрім адамны ізгі асиеттерін дамыту жолдарын айындап, бл трыда адамзатты игі дстрлерге сйенеді. Мысалы, барлы діндерді мнін дрыс баалай отырып, аза жртшылыы шін мсылманды жол ран ілімі дейтін тжырымды станан. Сол арылы «Жар», «Жаратушы» ымдарын жаыртып, оны бкіл дние тіршлікті тп негізі етіп крсетуге дейін кркемдеген. Аын поэтикасына сер еткен орыс дебиетіні игі сері Пушкин шыармашылыын аударып жалпы адами ндылытарды баалаудаы орта ойларыны йлесім тапандыынан крінеді. Аынны клемді эпикалы туындыларындаы ты ізденістер мен згеше рнектер кркемдік амал-тсілдер аынны ртрлі поэзиялы жанрлардаы кркемдік ізденістерін айатайды. Жинатай келгенде, зерттеу нтижелері крсеткендей Шкрім поэтикасы – сан-алуан суретке толы, мір былыстарын кркем айшытаан крделі сала. Оны сырларына іліп, философиялы, психологиялы, тарихи себептерін ашу лі талайіргелі зерттеулерге негіз болары аны. Біз з мастамыз трысынан ана ой тжырымдар тйіндедік.