КІРІСПЕ коркемдик курылысы

Зерттеу жмысыны жалпы сипаттамасы. Абай мектебіні здік кілі, аын, жазушы, философ, тарихшы Шкрім дайберділыны шыармашылы мірбаяны жайында кптеген зерттеу ебектері мен маалалар жарияланды. Артына «ш аны» секілді тере философиялы толау, «Трік, ырыз м хандар шежіресі» атты тарихи мра алдыран ламаны шыармалары тедесі жо лтты игілік.
Аынны деби мрасы р ырынан арастырылып, зерттелу стінде. Бл орайда М.О.уезов, М.Бжеев, .Мхамедханов, Ш.Стбаева, Р.Нрали, З.Ахметов, Р.Бердібаев, Н.абдуллин, З.абдолов, .Есім, Ш.Елеукенов, М.Маауин т.б. зерттеушілер ебегі ерекше елеулі.
Шкрімні шыармашылы мірбаяны бгінде зерттеу ебектеріні нысанасына айналып, жаа кезені дстрлі рдісі ретінде крініс беріп отыр. Шкрім поэзиясыны оамды мір мен табиат былыстарын кркем оймен абылдаудаы жне жеткізудегі кркемдік танымы мен тарихилыы зара теренен тамырласып жатан таырыпты-идеялы, эстетикалы, философиялы ізденістері мен даму жолдары, стильдік, тілдік, бейнелеу амал-тсілдері, аынды рнектеріні алыптасуы жайында зерттеу жргізу – аза дебиеттану ылымындаы ккейкесті мселе.
Шкрім - зіні жарты асырдан астам уаыта созылан шыармашылы мірінде дебиетті барлы жанрында жемісті ебек еткен айраткер. Ткеріске дейін, яни 1912 жылы Семейдегі «Жрдем» баспасынан Шкрімні «аза айнасы», «аламан - Мамыр», «Жолсыз жаза, яки кез болан іс», «Елік - Кебек» атты кітаптары жарыа шыады. Аынны жекелеген шыармалары сол кездегі аза баспасзінде жарияланды. Шкрімні Физулиден аударан «Лйлі – Мжнн» дастаны Ташкенттегі «Шолпан» журналыны 1922-1923 жылы бірнеше санында басылды. Одан кейін бл поэма С.Сейфуллинні бастыруымен 1935 жылы Алматыда «Лйлі – Мжнн» деген атпен жарияланды. А.С.Пушкиннен аударан «Дубровский» гімесі жеке кітап болып басылды. Бл гіме 1935 жылы орыс аыныны аза тіліндегі тадамалы ледеріні жинаына енді. А.С.Пушкинні Шкрім аударан «Боранын» Б.Кенжебаев 1936 жылы «дебиет майданы» журналыны 2-ші санында жариялады. Аынны бір топ ледері 1978 жылы Ленинградта шыан М.Маауин растыран «Поэты Казахстана» жинаында жарияланды.
Осындай мол мра алдыран Ш.дайберділы шыармашылыы кркемдік ралдарды олдану амал-тсілдері жаынан талдауды ажет етеді.
«Аын ана тіліні образды, суретшілдік уатын сылалыпен сезініп, ішкі ммкіндіктерін, ішкі аыс-астарларын, ыртыс-абаттарын мейлінше молынан аша алан. Оны интеллектуалды мдениеті, нерпазды абілеті, мірлік, кркемдік тжірибесі, ересен ылыми ізденістері – поэзияда жаашылды руха, шпес рнектерге, сан илы сирек кестелерге бой руына, рі соншалыты пия, крделі тоылуа бейімдеді. Сондытан да ле-жырларында исынды логикалы сйлемдермен атар, деттен, дадыдан тыс маыналы жаынан тсінуге ауыр сйлемдер мен сздер, символикалар, жмба аллюзиялар мен метафоралы мні ала-бтен сз-образдар шаш етектен», - дейді С.Негимов [1, 272-б]. Сондытан Шкрімні сз олданысындаы кркемдік шеберлігін зерттеу жмысымызды басты нысанасы болма.
Таырыпты зектілігі. Шкрім дайберділыны лтты поэзия тарихындаы орны ерекше. Аынны деби мрасы соы жылдарда р ырынан талданып, зерделенуде. Дегенмен, Ш.дайберділыны поэзиялы шыармаларында кркемдегіш-суреттегіш ралдарды олданылуына, кркемдік шеберлігіне ажетті дегейде барынша назар аудару, зерттеу, тексеру – азіргі дебиеттану ылымыны зекті мселесі.
Диссертациялы зерттеуде Шкрім шыармаларындаы образды-метафоралы ерекшелік пен рылымын талдап тексеруді – негіз етіп алды. оамды, саяси-леуметтік жадайларды жырлауда Шкрім зіндік ерекшелік танытады. лы Абай бастаан топты бел ортасында тран аын – Абай дстрін жаластырушы рі жаыртушы, сондытан да шыармашылы жолдаы ізденіс стіндегі, ледеріндегі бейнелілік-кркемдік сонылы танытады. Диссертациялы жмыста Шкрім шыармаларындаы бейнелілік сырлары мен кркемдік тсілдері таразыланды.
Жмысты зектілігі мен зрулігі аынны шыармаларынан крінетін тілдегі кркемдегіш ралдарды, троптарды олданылуы мен шыарма табиатындаы кркемдік ерекшелікті айындаумен сабатас болады.
Зерттеу дегейі. Диссертациялы жмыса зерттеу нысаны ретінде алып отыран мселеніні зектілігі Ш.дайберділы поэзиясыны кркемдік рылымыны бгінгі кнге дейінгі зерттелу дегейіне арнайы тотала отырып, пайымдаланы крсетілді. Белгілі алымдар мен аламгерлерді ат салысуымен аынны мірі мен шыармашылы жолына, дебиеттану ылымында алатын орны туралы ауымды ебектер жазылды. Дегенмен аын поэзиясыны кркемдік рылымы негізінде сз олдану амал-тсілдері мен кркемдегіш ралдарды пайдалану дегейінде жйелі арастырылан зерттеу ебектері лі де кріне ойан жо.
Зерттеуді масаты мен міндеттері. Шкрім шыармаларында кездесетін тілімізді образды, суретшілдік, ле рнегіні трленіп былуы, аынны тілді кркемдегіш ралдар ызметін жете тсініп, кркемдеп, серлі, жетік, мнерлі олдана білуі жеке зерттеуді, кп ізденісті ажет етеді.
Осы жоарыда аталан мселелер аясында зерттеу жасай отырып, алдымыза оятын масатымыз: Шкрім шыармаларыны кркемдік ерекшелігі мен аын шыармаларында кркемдегіш ралдарды олданылу ерекшелігін саралау. Сол кркемдегіш ралдар арылы ле рнектеріні трленуінде зі мір срген орта мен оамны сипатын серлі бейнелей білуіне кз жеткізу. Шкрімні аынды даналыы мен даралыын белгілейтін, поэзиясыны кркемдігі мен суреттілік сырларыны тередігін, рухани байлыын, иялыны шырлыын, абылдау абілетіні жоары екендігін длелдейтін осынау крделі былыстарды шыармаларында керемет крініс тауып, зіндік баыт-бадар алуы мен кркемдік наыстар туызуына негіз боландыын байады. Сондытан зерттеу барысында алдымыза мынандай масат, міндеттер ойылды:
• дстрлі аынды шеберлікті аын шыармаларында крінуі, кне лгілерді жаарып, жаыруы;
• ле кестесіндегі кркемдегіш ралдарды, бейнелі сздерді ызметі, алатын орны. Метафора, тееу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік, образды, бейнелі сздерді олданудаы амал-тсілдері;
• образды-бейнелілік жйесіндегі жаалыты былыс, крделі абстракциялы тілі, сздерді сымбат-кркін ашуы;
• шыармаларыны стилистикасы, сздік рамы, фразеологизмдер, поэзиялы синтаксисі, уендік ерекшеліктері;
• шыармаларындаы кркемдік компоненттер йлесімі, оларды бір-бірімен зектес былыстар екендігі;
• аын шыармаларындаы кркемдік ерекшеліктерді, трлі сз олданыстарыны табиат, оам, жеке адам мірін сипаттауда алатын орны.
Зерттеуді ылыми жаалыы. Диссертациялы жмысты ылыми жаалыы болып Шкрім шыармаларындаы кркемдегіш ралдарды олданылуы. Тілді байытар, кркем шыарманы шырайландырар тсілдер шан-теіз. Сол амал-тсілдерді, тілдік-кркемдегіш ралдарды Шкрім шыармаларында олданылуы, аынны сз былту, трлендіру, суреткерлік шеберлігі алаш рет зерттеу нысанына алынып отыр.
Жмысты зерттелу кзі – аын шыармаларыны кркемдік ерекшелігін, сз рнектерін талдау болма.
Шкрім ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы аза халыны міріндегі оиалара, оамды былыстара ызу н осты.
рісі ке, ресі биік, толауы тере з замандастарынан озы тран Шкрім зі пайымдаан тарих таылымын келер рпаа азаы рух арылы жеткізуге саналы трде барады. Бл – аынны бір ерекшелігі болма. Осы ерекшелік оны кркемдік дниетанымыны дрыс алыптасуына кмектесті. Сондытан да Шкрім тере білім, кп оу-ізденіспен былыс пен болмысты барша сырын жан-жаты арастыру арылы біліктілік аясын кеейтті. Кеейтіп ана ойан жо, зінше пайымдау жасады, сол парасат-пайымды зінше саралады, кркемдеп, сірелеп айтуа тырысты. Шыармаларына згеше сипат, сем суреттеу, крнекті кркемдік берді. оамды былыстарды, леуметтік-саяси жадайларды шрайлы тілмен, кркем сзбен дрыс орытынды жасай алатын саналылыа жетті.
Зерттеу барысында Шкрім шыармалары бойынша 2145 (екі мы бір жз ыры бес) картотека жиналды. Мысалдарды барлыы дерлік аынны Алматыдаы «Жазушы» баспасынан 1988 жылы жары крген «Шкрім дайбердиев шыармалары» (ледер, дастандар, ара сздер) кітабынан алынды. «Жолсыз жаза», «аза айнасы» жинатарымен салыстырылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жмысыны негізгі нысанына «Шыармалар жинаы» (1988), «Жолсыз жаза» (1988), «аза айнасы» (2003), «Иманым» (2000), «ш аны» (1991) ебектері алынды.
Зерттеуді дереккздері ретінде аынны жоарыда аталан туындылары, сондай-а, азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі Орталы ылыми кітапханасыны, М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны олжазба орындаы, азастан Республикасы лтты ылым Академиясы Орталы ылыми кітапханасыны сирек олжазбалар орындаы, «Отырар кітапханасы» ылыми-зерттеу орталыы орындаы таы баса материалдар дерек кздері ретінде пайдаланылды.
Зерттеуді теориялы жне діснамалы негізі. Шкрім дайберділы шыармашылыы сан ырлы, крделі былыс, сондытан да жмысты е негізгі нысанасы аын поэзиясында кркемдегіш ралдарды (троптарды) олданылу ерекшеліктері мен лексико-грамматикалы байланысы арастырылады.
Жмысты методологиялы негізіне дебиеттану мен дебиет зерттеушілеріні ебектерін, .Бкейхан, А.Байтрсынов, М.уезов, С.Манов, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, Ш..Стбаева, Р.Бердібаев, М.Базарбаев, Н.абдуллин, З.абдолов, Р.Нрали, Ш.Елеукенов, .Есім, Б.бдіазиев, .П.Жсіп, У.алижан, М.Хамзин, т.б. оымыстыларды ебектерін негізге алды. Аталан ебектерде Шкрім дайберділыны шыармашылы жолы, мірі жайында айтылады. Зерттеу ебектерінде аынны оамды-леуметтік, рухани-мдени, деби мірге белсене араласып гуманистік, адамгершілік, демократты, аартушылы идеяларды уаыздаушы екендігі туралы баяндалады. сіресе, Шкрімні кеес дуіріне дейін де, одан кейін де жары крген ебектері пайдаланылды.
Осы диссертациялы ебекті негізіне Шкрім поэзиясыны кркемдік сыршылдыы, жаашылдыы, сз-образдары, сйлеу тіліндегі згерістер мен стильдік амал-тсілдері алынды.
Зерттеуді теориялы жне практикалы мні. Зерттеу нтижелері аза дебиетіні тарихы мен теориясына белгілі бір дрежеде лес осады. сіресе, дебиеттегі кркемдік тсіл мен кркемдегіш ралдарды сипатталуына, ле рылысындаы ерекшеліктерді берілуіне септігін тигізеді. Шкрім мрасыны зерттелмей жатан жатарын, жарияланбаан шыармаларын толытыруа жол ашады. Ебекті нтижесін Жоары оу орындарында жргізілетін аза дебиеті тарихы бойынша оылатын дрістер мен арнаулы курстарда пайдалануа болады.
Зерттеу дістері. Зерттеу жмысыны барысында талдау, тарихи-салыстырмалы, баяндау, жйелеу, жинатау жне салыстыру, тсіндірмелі дістер олданылды.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар. Зерттеу нтижесінде тмендегідей тжырымдар сынылды:
• Ш.дайберділы з шыармаларында зі мір срген орта мен оамны леуметтік-мдени мірін молынан амти отырып, сол оам келбетін суреттеуде сздік-образдарды жасауда кріктеуіш ралдарды кеінен пайдаланды;
• Ш.дайберділы шыармашылыыны сан ырлылыы – оны суретшілдік, сздерді кркемдеп, тапырлыпен олданылуынан крінеді. Аынны жаа мірге кзарасы мен тсінігі ледеріндегі сз-образдары, стиль ерекшелігі, сйлеу мнері, р трлі сйлесу лгісінде (диалог) рылан ледерінде берілген;
• Ш.дайберділы зі пайымдаан тарих таылымын, мірді трлі былыстары мен тылсым сырларын келер рпаа азаы алып, лтты рух арылы жеткізуге саналы трде баран;
• ежелгі дстрлі аынды шеберлікті аын поэзиясында крінуі ауыз дебиет лгілеріні жаарып, жаыруы негізге алынды;
• ле рнегіндегі кркемдегіш ралдарды, бейнелі сздерді ызметі, алатын орны крсетілді. Метафора, тееу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік, образды, бейнелі сздерді олданудаы амал-тсілдері крсетілді;
• кркемдік тсілдерді диалог арылы олдана отырып, ле рнегіндегі кркемдегіш ралдарды олданылу аясында адамны психологиялы сезім иірімдеріне теренен толаандыын круге болады;
• аын табиатты адам мірімен байланыстыра отырып табии суреттерді жандандыруда кркем сз олданыстарын шебер пайдаланан;
• Шкрім дайберділы поэзиясыны стилі, кркемдік рылымы, сз мнері, тілі, ле тарматарындаы йас пен йлесім мнері аынны зіндік ерекшелігін крсетеді.
Зерттеу жмысты сыннан туі жне жариялануы. Зерттеуді теориялы мселелері мен тжырымдары халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияларда, республикалы конференцияларда баяндама ретінде тыдалып, жинатарда жарияланды. Сондай-а, диссертацияны зерттеу нтижелері Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестаттау комитеті бекіткен республикалы ылыми басылымдарда жары крді. ылыми мааланы жалпы саны – 22. Жмыс Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті аза дебиеті кафедрасында талыланып, орауа сынылды.
Зерттеуді рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, екі тараудан жне орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Кіріспеде таырыпты зектілігі, жмысты масаты мен міндеті, дерек кздері, ылыми жаалыы, зерттеу дістері, теориялы жне практикалы мні, орауа сынылатын тжырымдар, жмысты жариялануы мен талылануы сз болады.
І ТАРАУ. «Шкрім поэзиясындаы бейнелі сздер ызметі» деп аталатын бірінші тарауда аынны сз олданыстарындаы метафора, тееу, сз-образдар мен сз-символдарды алатын орны, кркемдік ерекшеліктері, суреттілігі мен сз мнін ашудаы уаттылыы сз болады.
І.1 «Тееуді кркемдік ызметі» деп аталатын тараушада тееулерді жасалу тсілдері мен кркем сз ауыстыру маынасындаы орны мен лексикалы, стильдік ерекшеліктері тексеріледі.
Абайды реалистік дстрі Шкрім шыармашылыыны идеялы, кркемдік нысанасына айналды. зі нысанаа алып отыран кркемдік амал-тсілдер аын ледерінде зіндік рнек тауып, трлі пайымдаулара негіз болады. Осыдан барып аынны рухани лемі алыптасады. Аынны рухани лемі дегеніміз – кркем образдар дниесі. Кркем образдарды ле лкесінде кріктеуіш ралдар арылы, кркем де бейнелеуіш сздермен сомдалуы аын шыармашылыында ерекше орын алады. Сондытан, алдымен, Шкрімні табии суреткерлік абілеті, дниені образды абылдауы, кркемдік ассоциацияа сталыы крінеді. Суреткерлік абілет дегенде, ойымыза оралатыны аынны кркем сз оралымдарын орынды олдануы, трлі былтулар мен исынды сз табуы.
з заманыны суретшісі, табиат, оам, адам туралы кп толаныс тебіреністер, философиялы тжырымдар жасаан – Шкрім дайберділыны аынды лемі трлі бейнелі образдара, тілдік кркемдегіш сздерге толы. Шкрім Абайдан кейінгі аза аындарыны кпшілігі секілді азаты з дебиетіні шеберінде алып оймай Шыыс, Батыс, орыс дебиеті лгілеріне зер сала отырып, сз рнектерін р трлі бояумен рлеп, кркемдеп отырады.
Аын ледері исапсыз да ыруар кркемдік-бейнелеушілік ралдара бай. Гауардай кзі, блблдай сзі, жзі бар айдай, мінезі майдай, дариядай аыл мол еді [2, 26-б].
Негізгі тбір сздер зат есімнен сын есімге айналан. Гауардай, блблдай, айдай, майдай, дариядай. Келесі шуматардаы сынап+тай, тлкі+дей, ыран+дай, алмас+тай, ср жылан+дай, трымтай+дай, ршы+тай сздері де тееу жасайтын -дай, -дей, -тай, -тей жрнатары арылы жасалып тр.
Поэзия сзіні ерекше былыс екендігін, табиат, оам, адам міріндегі згерісті брін тере баалай алатындыын, ыры мен сырын толы сипаттайтынын алым Серік Негимов зіні «ле рімі» ебегінде (1980) кеінен талдаан. Ендеше, Шкрім поэзиясыны тілі мір былыстарын сан былта сырлауа, йылжыта жырлауа жетеді. Оны аынны:
Арыны болсын ле айнасындай,
Крікті кпті орта пайдасындай.
Жосылып жатсын артта жортан жолы,
Арынды аса зенні арнасындай [2, 140].
Шкрім сынды шебер аынны олындаы сз деттегісінен тыс соны мнге, жаа олданыстара, ішкі иірімдерге, нзік ишараа, дмді тспала, маыналы астара ие болады. Алдыы шуматаы арыны айнасындай, орта пайдасындай, зенні арнасындай тееулері тек бір затты екінші біреуіне тееу ана емес, алдыы ойды оралымына орайластырылан тере философиялы толамдар.
ле рнегіндегі кркемдік уата кемел айындау пен тееулер азаты ара леіні ай-айсысында болсын кездесе береді. Сондытан да халы дебиетінен тееулерді барлы трі табылады. Оны негізінде скен жне бір басыш жоары сатысы саналатын тарихи дебиетті кілдеріні айсысынан болсын тееуді тр-трін табасыз. Халы ауыз дебиетіндегі кркемдегіш ралдарды трлендіріп, зінше рлендіріп олдануда, бейнелі сздерді ызметін тсінуде стазы Абайдан кем тспейтін Шкрімні ледеріндегі тееулер де жаарып, згеше трленіп бейнеленеді.
Надандар трт аяты мала сайды,
аыран тама іздеп аа сайды.
з бетімен табатын нері жо,
Талапсыз лі сйек жана сайды [2, 36-б].
Трт аяты мала сау, тама іздеген аа сау – тееулер.
«Шын суреткерді зіне деген талам-талабыны рбір жаа шыарма тсында тлеп, згеріп баса алыпта крініп отыруы творчество табиатына етене, искусствоны зады былысы. Дниені алдымен з зердесіне тоып алып, содан кейін барып брын олданбаан тсіл-амалдарды байап кру, бір жаынан ызыты, мітті болып крінсе, екінші жаынан ауіпті де атерлі», - дейді академик Рымали Нрали [3, 63-б].
Аталмыш пікір Шкрім шыармаларыны мазмны мен кркемдік сипатыны трленуін, аын зердесіні сылалыы мен тередігін дп басады, рі натылап крсетеді.
Аын ледеріндегі кркем тееулерді кптігі кейде бірнешеуіні бір шумата іркес-тіркес атар келуі оырманды жалытырмайды. Ол тееулер бірін-бірі жай айталай бермейді, райсысы кркемдік масата рылып, айтыса тсіп, сз таластырып отыран аынны р илы асиетін айындап, оны бейнесін р ырынан танытуа себін тигізеді. Шкрім тееулерді кркемдік ызметін, гармониялы йлесімін шеберлікпен олданады.
«Салыстыру, теестіру дегеніміз ойлау, сезінуді нтижесі боландытан, оан негізделіп жасалан астарлы маынасы бар кркем бейне оушыны ой сезімін озап кшті сер етеді... Жне сол салыстыруды негізі болан ой нерлым ткір, тере болса, кркем сезім нерлым нзік, кшті, серлі болса, салыстырмалы бейнені, балама тспал бейнені оушыны жан-жйесін тебірентіп, ойын рістетіп, сезімін оятып, ттандырып, шындатып тратын уаты да соншалы зор болады», - дейді академик Зки Ахметов [4, 16-б]. «Жасты туралы» леіндегі:
Айласы жолдас аса алып,
А крген лашын бастанып.
Немесе:
уарып мрты,
Суалып рты,
Тздегі у бас жатанып, деген [2, 30-б]
ле шуматарындаы лашын бастанып, у бас жатанып тіркестеріндегі (етістікті тіркес) бастанып, жатанып сздері бас секілді, жа секілді болып деген маынада олданылып тр. «Орыс тіліндегі тееулер как, так, точно, будто, подобно, что сздері арылы жасалатыны трізді азата да кейбір тееулер секілді, сияты деген сздер арылы жасалады» дейді академик ажым Жмалиев [5, 204-б]. Аынны кркем сз олданысындаы тееу сздер ежелден ауыз дебиетінде, тарихи дебиетте кеінен олданылып келе жатан кркемдік амал-тсілдерді бірі.
Шкрімні сздік орында жаа тееулер мен жаа сздік олданыстар табиилыымен жарасым табады.
ызтеке еді ыз болан,
Бейне алдамшы сопылар [2, 145-б].
Бейне сзі арылы жасалан тееу.
Тееу шыармадаы (ледегі) сзге айырыша береді, стеме маына осады. Сол арылы деби шыарманы мазмнын тередетіп, ажарландырып, суретті крінісін трлендіреді. Тееу арылы затты бірнеше белгілерін, ерекшеліктерін натылап жатпай-а баса затпен салыстыра суреттесе боланы. Ол кезде оырман тсінігі сті-стіне тередейді, ойы айындалады. Эстетикалы сер береді.
асырша жемтік жеуден тартынбайды, Итше талап з елін жырып жемес [2, 173-б]. аырып Толстойша лер дейді, Мен болсам Толстойдай арманым жо [2, 177-б].
Аталан мысалдардаы тееу - -ша, -ше, -дай жрнатары арылы жасалып тр. Крсетілген шуматардаы ле жолдарында тек тееу ана емес, маынасы бір-біріне арама-арсы сздер тізбегі де бар. Ары зор, адам лы – адамшылы алмаан ар немесе итше таламау – асырша жемтік жеу секілді тіркестер антонимдік атар тізумен бірге сол заман адамдарыны, оамны бет-бейнесін ашуа олданылан аын ойыны айнасы іспетті. з заманы мен адамын тзетпек болан, Абайша толап, Абайша тебіренген аын сзі айын, масаты біреу, ол – з еліне зегі ртенер адам лын алыптастыру.
Сондытан да Шкрім ледерінде жеке адамны су кезедерінен бастап, ол мір срген орта, оам міріні згерістері, тарихи, саяси болмысы белгілі бір задылыпен суреттеледі. «андай аынны болсын поэзиясында зі мыр кешкен кезені сыр-сипаты, аыл-ойы мен болмыс-бітімі тжырым табады» - деп орытады шкрімтанушы Б.бдіазиев [6, 34-б].
Аын зі кріп жрген, есітіп білген нрсені бріне де лкен мн беріп, тере таламмен арап, поэзияда зіні нін, дстрін алыптастырды. Дстр демекші, осы орайда атап кететін бір пікір: дебиеттанушы С.Мапыровты «Дстр туралы» ойын ортаа салымыз келіп отыр. «нердегі лы тлалара атысты бір задылы бар, – дейді ол – бл санаттаы суреткерлер мірі мен оларды шыармаларына деген халы ыыласыны жылдар ткен сайын арта тсетіндігі, творчествосыны бгінгі деби процеспен, райсымызды мір-тіршілігімізбен тыыз байланысып, абысып жататындыында». «Дстр жайлы гіме шеберлікке келсе, шеберлікті тп-тркіні ескі срлеуді таптауда емес, жаашылдыта жатаны млім. деби дстр, таылым з кезіндегі жне кейінгі деби процесте жемісті жаласын таппаса таы да нсыз» [7, 198-б].
Демек, крген-білгенін ой елегінен ткізіп, трлі болжам мен баламаларды, рнекті, наышты сздерді суреттілігімен бейнелей білген Шкрім дайберділыны аындыыны уаттылыы осында болар.
І.2 «Ауыстыру тсілдері» атты екінші тараушада метафораларды кркем сз тізбегінде, аын поэзиясындаы сз былту кезіндегі зіндік кркемдік рнегі мен оамды мір мен скен ортаны бейнелеудегі ыпалы крінеді.
«Метафора – екі нрсені, былысты салыстыру жне жанастырып жаындату арылы астарлы ты маына беретін бейнелі сз немесе сз тіркесі»,- дейді академик З.Ахметов [8, 140-б]. Салыстыру мен былту, иыннан иыстырып жанастыру арылы пайда болатын сз рнегі Шкрім ледерінде мейлінше кркемдік сипат алады.
Шкрімде дние у, аын су, шп болу, ау, сандалу секілді тіркестер астарлы маынада берілген [2, 114-б]. Бларды алуан трлі семантикалы ректері бар.
Метафоралы тіркестер бейнелеп суреттеуге шеберлікті аартады. Айтайын деген ойды семдігі ана емес, серлігі шін де былту тсілі керек. «былту – сздерді тура маынасында емес, брма маынасында олдану, шындыты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды згертіп, кейде тіпті ойды ін айналдырып айту» - дейді академик З.абдолов зіні «Сз нері» ебегінде [9, 221-б]. Мен бір – тілсіз клікпін, текпілеме, лікпін [2, 89-б] мндаы клікпін, лікпін метафоралары жіктік жалауыны І жа формасында жасалан. Аынны бл жердегі айтайын деген ойы, адамдардан шеттеу, жалызды, оамнан аулатау. Тілсіз клікпін, лікпін метафораларыны адамны ішкі психологиялы дадарыстарын крсетуде ыпалы зор. Басында жас бала еді сен, Періштедей таза еді сен [2, 197-б]. Еді, едім, еді кмекші етістіктер арылы жасалып тран метафоралар.
Жан зі, берген сыйы [2, 107-б], анау – шыным, мынау – сырым [2, 168-б], аазым – жолдасым, аламым – сырласым [2, 171-б] туелдік жалаулары арылы жасалып тр. Блар бір-біріне баланып тран екі сзге, сйлемге біткен тс беріп, оларды метафоралы мнін толытыруда ерекше орын алады жне ауыз дебиетінде болсын, жазба дебиетінде болсын бл метафораларды кп кездесетін трі.
Метафораларды ендігі бір ешбір жалаусыз, жрнасыз бір нрсені екінші бір нрсеге балау арылы жасалатын трі Шкрімде кптеп кездеседі.
Сзі – адам, зі – с [2, 115-б], іші – у, сыртыды майла, сзі – жан, ні – тн [2, 209-б], жаны – сз, тні – аша [2, 212-б], тілім – блбл, сзім – бла, жзі – сиыр, шашы – тза [2, 212-б]. Аталан былту, сз ауыстырулар Шкрімні идеялы масатын айындап, суреткерлік шеберлігін арттыра тседі. «Жарымды жаным сйді, сйе алмай тнім кйді» деп аталатын леіндегі жар суретін эстетикалы таламмен, суретті сипаттаулармен бейнелей отырып, сз лшемі мен йасын срыптап, наты да наышты ете тседі. Абай айтан:
Жрегім мені ыры жамау,
иянатшыл дниеден,- деп [10, 232-б]
келетін жректі кейіптеу бейне – метафора арылы сипаттайтын тсы Шкрімде:
Жрегім дертті сау емес,
Сол себепті сзім – у,- [2, 91-б]
деп, халы мын мдаан екі аынны кініш-арманын, мырыны азабын, кйзелісті шатарын дп басады. Заманы бір заарларды шеккен зардабын суреттеу тсілдеріне сас болуы зады былыс.
Заманны тзелуін тілеген, оамды згерту арманы жзеге аспаан Абай мен Шкрім міттері зілген шатарында ішкі шер, сезім кйлерін айтанда Абай: жапыраы уаран ескі мітпен жріппін деп, оамны трлі былыстарына мн бермей, адамдара сене беріппін десе, Шкрім: мітті йін латты деп, біреулерді осылай мітін здіргенін, тілдіргенін мезейді. Біреуіні жапыраы уарып, біреуіні йіні лауы брі де серлі сз, бейнелі кріктеулер.
«Міндеу мен кндеу» леіндегі алдыылар мен артылар (кейінгілер), пленшені сзі, ркім, жасыны сзі, аылды кп жан ткен, соларды бар сзі деген ымдар жинаы асиет, типтік образдар тудырады.
Алдыыны сопаын арты тзер,
ылым деген нрсе емес кдер зер.
Мінін алып, міндіге мінсіз осып,
Брыныны жаартып жастар тзер,- деген [2, 66-б] шуматан крінеді.
Мндаы сопа жол – жртшылыты, халыты асырлы жолы. Ауыспалы маынада олданылып, тарихты, алдыы ата-бабаларды сопаын білдіретін метафора. Аын осы метафоралы (алдыыны сопаы) тіркес арылы ттасан кркем сурет жасайды. Осы ледегі жаралы жрек, ираан сйек тіркестері аынны жрек дертін, зар-мын айындайды.
Жанан жрек, жайнаан жрек [2, 174-б], а жрек [2, 97-б], дертті жрек [2, 91-б] секілді тіркестер бар. Аын жрегі метафора арылы сипатталан шаршаан, дерттенген, айла, алдаыштара сенген, алданан жрек, ткен мір - кініш, ой – жаралы, дерті алы делбемін тесік кпе [2, 96-б].
Бл жерде делбе сзі – тентек, жынды деген маынада олданылан (негізінде жпалы мал ауруы – делбе деп аталады) [11, 150-б]. Осы кезге дейін жаралы жрек туралы айтып келсек те, ой жаралы болуы алаш айтан Шкрім ойы бастапы маынасынан тере, млде ты мазмна ие болып трандыын креміз.
Шкрімдегі метафоралы рылымны бір лгісі: тн – терезе, ой ожасы, тн – терезе, жан иесі, жан – ожа, тн – жанны лы, ылымны атасы – таза аыл, сз – дайдан шыан бу секілді былтулар суреттеліп отыран тн мен жанны маынасын стеу, мазмнын тередету, серін кшейту шін олданылан. Енді бірде:
Сырты – сау, іші – науас елді дені,
Алдап айтан аын кп, тіл шешені,- деген [2, 163-б]
тарматардаы былту тсілдері де осы сірелеу, сз исынын табу, оамды дертті бейнелеу шін алынан. Сырта бірттас крінгенмен з-зімен алысан, ішкі саясатты лы, бірін-бірі жлып жеген би-болыстар бейнесі осы сау жне науас сзіні аясына сыйып кеткендей. Аынны зі мір срген ортаа деген кзарасы мен наразылыы сау жне науас сзіні астарында жатыр. з заманынан озып туан ойшыл екендігі, шешен екендігі, айшылыы кп, шиеленісі мол оамда мір сргендігіні бірден-бір длелі де осы.
Абай: «Аузымен ора оран кей ырты»,- десе, Шкрім: «Алдап айтан аын кп, тіл шешені»,- дейді.
былмалы сарай бл [2, 196-б]. Сарай іші шекейлі, сем салтанатты имарат деген маынаны береді [11, 338-б]. Сол сарай ымы Шкрімде мір маынасына немесе жалан дние сзіні орнына олданылан – метонимия.
Шкрім:
Жасыл кмбез ішінде,
Жан-тнімен кім азат,- десе [2, 196-б],
Абай:
лсем орным ара жер сыз болмай ма!- [10, 226-б] деп лген со тнні тыным алар орнына сипаттама жасайды. Шкрімде кмбез – кмбезден жасалан мола маынасында [11, 554-б].
Шкрім шыармаларында ерекше трленіп, ле айшытарын кріктендіріп тратын кркемдегіш ралдарды бірі – маал-мтелдер, анатты сздер. «Халы аз сзге кп маына сыйдыра отырып, зіні мірінде кргендерін, бастан кешірген кезедерін, алан тжірибелерін маал арылы айтып береді», - дейді фольклортанушы Млік абдуллин [12, 78-б]. Сондытан да халы даналыындаы маал-мтелдер негізгі мазмн, мн жаынан аланда тпкі маынасын сатап, поэзия тілінде трлі згерістерге шырайды. Трлі згерістер дегенде айтарымыз: аынны ле рнегіне жымдасып, кірігіп кетуі.
Аын шыармаларыны стилінде сзді рамы, фразеологизмдер поэзиялы синтаксистік рамымен, уендерімен ерекшеленеді. Шкрім шыармаларындаы фразеологиялы тлалас тіркестерді бір тобы ышамдалып алынан. Фразеологиялы тіркестерді ендігі бір атары толы беріледі. сіресе, маал-мтелдерге айналан тіркестер. йткені бл сз орамдарын «Кппен крген лы той», «Жыылан жан креске тоймас» (алдында айтанымыздай) мндай тіркестерді былтуды еш исыны жо. Шкрім мндай траты фразеологиялы тіркестерді кей кезде мазмнын ана сатап, з ойы, з сзіне жаындастырып алады. зі ран дарына асылу, байды малы бір боранды деген ой орамдары ежелгі халы маалдарыны лгісі. Сзді сырты пішіні тбегейлі згерген. Мазмн ана алан. Біреуге ор азба зі тсерсі, байлы бір жтты деген маал-мтелдер. Шкрімні сз олдануы, ле рнегін жасау амал-тсілінде арагідік кездесіп алатын диалект сздер де бар.
Фразеологиялы единицалар тілімізге образды, бейнелі жне мнерлі ре беруде тілімізді эмоционалды-экспрессивті болуын арттыруда зор мні бар.
Бетке айту – шындыты кзге айту, тура зіне айту. Кзге жылпы кріну – бояма бет, жаымсыз адамдар туралы, сырта ылпы. Траты сз тіркестері: апан ру, іштен тыну, кзі ашылу, анжар байлау, белді бекем буу. Ендігі бір фразеологиялы тіркестер алуан трлі маына, зат жне табиат былысы жайында ым береді. Іс-рекетті бейнелейді. Ондай сздерді Шкрім ттастай алып олданады. «Кппен крген лы той» [2, 38-б], «Жыылан жан креске тоймас» [2, 39-б], «ашан жаудан тылар» [2, 35-б], «Молданы ісін ылма» [2, 62-б], «Сыны ине, сыдырым таспа» [2, 76-б], «Арамнан жиан мал дулет емес» [2, 78-б], «Есі барда елі тап», «азаты жаманы болмас, жаманнан аманы болмас» [2, 36-б], «Блінгеннен блдіргі алма» [2, 95-б] осылайша жаласа береді.
Ауыз дебиеті халыты тек ана кркем нері емес, рі философиясы, рі ылымы, рі трбие ралы болады дедік. Ендеше, сол дебиетті трбие ралы етуді тілегі жртты мірді тануа, адамды мірдегі жасылыа йретіп, жамандытан ашыруа жетектейтін аыл, наыл сздерді ауыз дебиетінен лкен орын алуыны негізгі себебі болады, - дейді академик ажым Жмалиев [5, 316-б].
Шкрімні шыармашылы контексінде тілдік фактілер жйесі, кркем сз кестесі оны зіндік олтабасын белгілейді.
Аында ащы сзі тірлікті мол азабын, уайым-айысын, азапты мірді суретін береді де, у сзімен алмастырылады. мірді уы, кілді уы, жректі уы, сзді уы, араты уы, таматы уы, суды уы, жемісті уы, ойды уы, дріні уы болып бірнеше маынаа ие болады.
Ал, деби шыармаларда, аын тілінде алай олданылуын Шкрім ледеріндегі трлі трлендірулер арылы крсетсек: лені сырты ащы, іші ттті [2, 40-б], тілі ащы деп жігіттер мені скпе [2, 96-б], ащы сзім достыым маан нанса [2, 96-б], сзім ащы тиген со сізге таман [2, 97-б], ащы тілмен мен айттым ел мінезін [2, 97-б]. Аын айтайын деп отыран ащы сзі атар тран сздермен тіркесіп трлі маынаа ие болан. Ащы сз, ащы тіл, сырты ащы, ащы тию т.б.

Талдау

1Авторы: Ш. дайберділы
2. Таырыбы: «Жастара» леі - Шкрімні аартушылы. нысанасын жария еткен леі
3. Жанр трі: поэзия (ле)
4. Идеясы: Абай крсеткен адам болу, азамат болу. Ол з ортасынан білімді рі ойшыл аын, парасатты діл жан деп Абайды ана таниды. Содан йренді, зіне лгі етті. Жастарды адалдыты сюге, арамды улытан ашуа, лкенні аылын тыдауа шаырды.
5. ле 14 шуматан трады.
6. ле 56 тарматан трады.
7. 3 бунатан трады.
8. 11 - 12 буыннан трады
9. Тееу - затты басамен салыстырып айту.
Кнде кйлей бермелік ( уаытты боса ткізбеу)
Эпитет - былысты, затты бейнелеп айту шін олданылатын сздер. ( арам айла, шпес мір)
10. лені негізгі тйіні, трбиелік мні. Злымдытан, жамандытан, ділетсіздік пен иянат жасаудан аула болуа шаырады, халыты мддесін орай білуі болаша рпаына деген крсетер лкен трбие екенін аарамыз.

Адамды борышы – Халыа ебек ыл. А жолдан айнымай Ар сата, оны бiл. Талаптан да бiлiм мен нер йрен, Бiлiмсiз, нерсiз, Болады аыл тл. Матана салынба Мансапты таы шiн. Нпсiе билетпе Басыны баы шiн. мiрiдi сарп ыл лгенiше, Жоба тап, Жол крсет, Келешек амы шiн. айтадан айрыл
ып ауыма келмейсi. Барыды, Нрiдi Тiрлiкте бергейсi. ибрат алар артыа iз алдырса – Шын баыт‚ Осыны , Мгiлiк лмейсi!

Пайдаланылан дебиеттер:
1. Ш.дайберділы «Трік, аза, ырыз м хандар шежіресі» Алматы; 2004 жыл
2. Ж.Балабаев «Дос болып ас боланнан сата дай немесе Шкрім тадыры туралы» \\ Жлдыз - 1990 жылы, №1
3. М.бсеметов, А.Срсенбаев «шекерленбеген астанды» \\Арай - араша 1988 жыл
4. дайбердиев Шкрім «ш аны» Алматы;1991 жылы 76 бет
5. . . Маметанов «Шкрім шежіресі» \\аза дебиеті 1989 жылы
6. Г.бдірсілова «Шкрім: ждан - лаатты лгісі»\\ Жлдыз - 1995 жылы, №4
7. Т.Кішібеков «Шкрім философ» \\ Аиат - 1994 жылы, №7
8. Стбаева «Шкрім дайберділы»Алматы;1990 жылы
9. С.Маусымбаев «Шкрімні атомистикалы кзарастары»\\Абай -2005 жылы, №1
10. аза Свет Энциклопедиясы том 12 1978 жылы
11. . С.Ізтілеуова «Шкрімні сырлы сзі» Алматы; 2004 жылы 141 бет
12. Срур амаева «Шкрім шыармаларыны тарихи сипаты» \\Сарыара - 1998 жылы, №4
13.Шкрім дайберділы «Мсылманды шарты» Алматы;1993 жылы 77 б
14. А.Омаров «Шкрімні ыры жаса дейінгі шыармашылыы»\\ Абай - 2006 жылы, № 2
15. З.Жмаали «Шкрім-аудармашы»\\Азия транзит № 5 маусым 2004 жыл
16. Амантай Ккен «Аынны соы кзі»\\Астана ашамы Алматы;1999 жылы 16 араша
17. Шкрім дайбердиев. Шыармалары \ле, дастандар, ара сздері\. Алматы; 1988 жыл
18. Шкрім «Жолсыз жаза» ледер мен поэмалары Алматы;1988 ж 253 бет
19. Д.Сейсенлы «Шыыстау. Шкрім. Шыырау...» \\Егеменді азастан 1994 жылы маусым
20. Абай 2 томны шыармалар жинаы. 2 том Алматы;1986 ж
21.Халифа Алтай ран Крім. азаша маына жне тсінігі Мекке 1993 жылы
22. .Маметханов «дайбердиев Шкрім» Павлодар;2003 жылы
23. Абай 38 ара сзі

Кіріспе
Таырыпты зектілігі:
азастан Республикасы з туелсіздігін жариялааннан кейін, брын мыт болан немесе жадымыздан шіруге тырысан аын жазушыларымыз - 1989 жылы халыты баурайына айта ауышан болатын. Соларды бірі - Шкрім дайберділы. Міне, сол жылдан бастап Шкрімні мірін, атада беттерін тарихшылар алымдар мен кп зерттеуде. Шкрім дайберділыны брын соды бойынан ашылмаан аынды, ойшыл танымды асиеттері сонымен атар философшы, тарихшы екені аны млім болып отыр. 2008 жылы аынны 250 жылдыына орай бл ылыми ізденіс жмысымды сынамын. Бл жмыста азіргі тадаы кптеген маалалар тйісінде, аынны олжазбалары мен шыармалары аясында жазылды. Бгінгі тада Шкрімді тек кркем деби шыармалары арылы танимыз. Ал Шкрімні уатты дниетанымды толамдары, бай діни - философиялы ебектері бар екенін кбісі біле бермейді. Сондытан да бл дипломды жмысты таырыбы: «Шкрімні тарихи-философиялы кзарастары» зектілігі болып табылады. Осы таырыпты зекті мселесі Шкрім дниетанымын тарихи-философиялы трыдан зерттеу, ойшылды шыармашылыындаы дниетанымды мселелерді жйелеп, саралау болып табылады. Шкрім дниетанымыны Шыыс пен Батыс халытарыны философиялы ілімдерді негізінде алыптасып, Шыыс пен Батыс мдениетіні аясында зіні шыармашылыыны маыздылыын крсетеді.

Зерттеуді масаты мен міндеттері:
ылыми ебекті негізгі масаты - аза философиясындаы Шкрім дайберділыны дниетанымын тарихи - философиялы трыдан зерттеу. Осы масаттара сйкес дипломды жмысымда мына тменгі міндеттерді ала ойдым:
-Шкрім дайберділыны аынды, ойшылды танымны алыптасуына негіз болан рухани айнар кздерін крсету;
-Шкрім шыармаларына орай зіндік пікірді алыптастыру;
-Дниетанымыны зегінде аза халына рухани байлыына тта болан діни ебектерін зерелеу;
-Тарихи шыармасындаы негізгі ой тйініне талдау жасау;
-Шкрім дниетанымыны тарихи-философиялы трыдан сараптама жасау;
-астандыпен лтірілген аынды шкерелеу;
-Шкрім дайберділы ктерген тарихи-философиялы мселелерді елімізді болашаындаы, бгінгі оам міріндегі мнін крсету;
Ебекті ылыми жаалыы:
Жмысты е басты жаалыы-Шкрім дайберділыны ебектерін саралай келіп, тарихи - философиялы талдаудан ткізу болып табылады. азіргі тада аынны соы табылан суреті халыа жария болып отыр. Біра, бл суретті шынайы трде Шкрім аын екені дау стінде. зім бл соы табылан суретті Шкрім аын екеніне тменгі белгілерден кз жеткіздім:
Аын зіні ледерінде аа шыанды нататын жне міріні соына дейін тау бктерінде мір срді. Мысал ретінде леінен зінді келтірейік:

Жапанда жалыз жаттым елден безіп,