Шкрім шыармашылыындаы адамгершілік мселесі.

Шкрім з шыармаларында адамды, адамгершілік мселесіне кптеп тотаан. Оны шыармаларында «ар білімі» деген термин кптеп олданылан. Ол «ар» сзін «совесть» деп тржімалаан. Ар дегеніміз не? Ол тек адама ана атысты тсінік. Михаил Лермонтов: «Адам ісіне даймен бірге треші бір нрсе бар, ол - ар» деп айтан. Абай аудармасында ол ле былайша келтірілген:

Мені сырым, жігіттер, емес оай,

Ешкімні ортаы жо, жрсін былай!

Нені сйдім, дниеде неден кйдім,

азысы оны - арым мен бір-а дай.

Шкрімні стазы, рі туысы лы Абайды адамгершілік, арлылы деген ымдарын зі де міріне лгі етіп алан.

Философ арифолла Есімні айтуынша: «арлы адам, алдымен, дайына араан, дай малдамайтын іске бармайтын адам. Ар - р адамны з ісіні трешісі». .Есім: «дай ратын «сота» дейін адам зіні арыны алдында жауап бермек»,- дейді. «Менандрды: р адамны дайы - зіні ары» деген сзі таы бар.

Бізде «ар» сзіне ылыми трыдан андай анытама беріледі? «Шкрім» энциклопедиясында А.Тосамбаева: «Ар - адамгершілік сана, этика-философиялы категория. Адамгершілік (адамшылы, адамды) аза халында адам бойындаы жасы асиеттерді жиынты маынасын білдіретін ым-лшем болса, Ар оны шыу тегі, бла бастауы. Арды адам бойындаы жасы исиеттерді лшемі, адамгершілік санасы деуге негіз бар», - дейді.

Ар - адамды сананы негізі деп: «ар тзер адамны адамды санасын» деген ле жолдарымен Шкрім де айтан. Шкрімше айтанда ар зіне жаын, лі ара жігі ашылып зерттелмеген ят, ждан ымдарымен бірлікте.

Шкрім «Ашу мен ынсап» атты леінде «ар» сзін бірнеше рет айталанан:

Бріне де ла сал,

Рахым, ят, ар айда?

Жне:

Кп наданнан жасанып,

Сорлы елге бас ран.

Рахым, ят, Арыны,

Бетін топыра жасыран.

Жне де:

Дайын ылдым брін де,

- Саты, ят, Рахым, Ар,

Ынсап деген крі де.

 

Бл леде ар адам бойындаы ашу-ызаа арсы, ынсапа жатас асиет ретінде крініс тапан. «Жасты туралы» деген леінде:

 

арамай ят, арына,

Жанды иып жарына,-

 

дейді. Шкрім ледерінде, аудармаларында ар тазалыы, имандылы, адамгершілік мселелерін жиі ктереді. Оны шыармаларында зіні ішкі табиатына, кзарасына сйкес келетін жне сол идеясын жеткізуге лайы детальдар мен сюжеттік элементтер тапанда ана сол туындыны жазуа бой рады.

Ар айда? Рахым айда? деп айда?

Быт-шыт боп неге жрміз рбір сайда?

Кз жмып,"кппен крген лы той" деп,

Береді бл наданды кімге пайда?- [3,152]

 

деген азаа Шкрім е бірінші орына арды ояды. Кпен крген лы той деген сылтау тауып ара нсан келеін істі брін атап алатын аза болмысын сынайды.

"Аылды сол - нысап пен ар сатайды,

Арсыз сол - арамдыпен жан сатайды.

Адал сол - таза ебекпен кнін кріп,

Жаны шін адамшылы ар сатпайды". [3,117]

 

Нысап пен арды атар аталуы бл екі ымны зара жаындыы сабатастыы туралы айтады. Адамда нысап болса арболаны. Нысапсыз адам арды ойланбай-а аттап кететінін мезейді аын бл жолдарда. Адалдыпен адал асын алан жан наыз арлы адам деп тжырымдайды. Ар жота нысап та болмайды, нысап болмаса арда болмайды. Осы екі ымны бірлігін тере таниды.

 

Сабыр, саты, ой, талап болмаан жан,

Аны тмен болмай ма хайуаннан.

Ынсап, рахым, ар, ят табылмаса,

лген арты дниені былааннан.[3,119]

 

- деген шуматар да Шкрімні ар ылымына длел боларлы ле жолдары. Шкрім ар тзейтін ылым жаында. Ол «ар білімін» жатайды. Соны аты озанын алайды. Оны «Таза аыл», «а жрек» дегені жай бір ысыр кеес емес, адамгершілік философиясынан тарайды. Ізгілік, ділеттілік бар істе басты болуа керек. «Мылты билеп транда, ділет жо» деген нарлы пікірге келеді. «Жиырмасыншы асырды адамынан, Аны таза бір елді крмей ттім» дейтіні де сондытан. Шкрім ледерін

 

ыптап оып араанымызда тек «ар» ымына атысты тстарыны зі те мол екеніне кз жеткіземіз:

... Арам оймен ар сатып зіп-жлма, - дегені арамдыпен арды антогонистік ымдар екнін сездіреді. Арлы адам ешуаытта арамды жолын тадамайтыны аны.

... Арсыз арам, асыыс айлакерлік,

Мны брі шайтанны досы болма.

 

Арсыз арам деп жоарыдаы ойларын бекіте тседі. Асыыс айлакерлікті де тбі уыс. Ол асиеттер тек шайтана еп. Адамды негізі болып табылатын ар ымы аында трлі контексте арастырылады.

 

... дай кешер, Алла деп кн ылма,

Ар кетіріп, ант ішіп, жан сатылма.

Ал келесі шумата ар адамнан талап етілетін зге асиеттермен бірттас алынады.

... Ынсап, ят, ар, раым, сабыр, саты,

Талапа алты трлі нота таты.

Алтауыны ішінде ынсап діл,

згесіні тізгінін соан статты.

 

Тмендегі жолдарда ар ымына тередей іледі. Адамшылы негізі ретінде крініп, оны жоалтпау ішн табанды бол деген дидактикалы ой айтады.

... Ар демек - адамшылы намыс деген,

Ары кетпес жаыа арыс деген.

 

... Ар, нысаппен іс ылып, азап тартып,

А жолында леді бірталай жан.-

деген жолдарда ар намыс шін азап тартып, жанын рбан еткендерді жолын а жол деп тжырымдайды. Арды жолы азапты жол, а жол. А жолмен жріп ту шін ар басты крсеткіш.

 

... Ар, нысапты пайдасын жан сезеді,

лген со бйге аларын біліп тр жан.

 

лген со, Алла алдына баранда да ораны ары болады. Оны жанымен ып, жрегімен бойла. Сондытан тменгі жолдарда крінгендей, байлы, мансап арман емес, керісінше арманы, ары зор, адамгершілікті адам лы болу. Бл трыда данышпан Абаймен ндестігі сезіледі. Абай ата лы емес адам лы болуды масат етсе, Шкрім де адамлы болуды мірлік станымы еткен.

 

 

... Арманым байлы, мансап, матан емес -

Ары зор, ата лы емес, адам лы.

 

«Атан безген ары жо кей залым», « Ардан ксіп, арамны біреуі бол»,

 

«Арланбай арыды да сатасы», «... аны ызып тырып, Ар-абыройы мытылып», « Надана арамды ар ма?!», «Ар сатар шайа да болса» деген ртрлі ледерден алынан жолдарда арын сату, арды мыту сияты мселелерді «ызалы ол, долы жрекпен» жазады. мірінде арды брінен биік баалаан аынды инайтын, ашу-ызасын туызатын да арды тапталуы, арды сату, арды аттау сияты ымдар.

« Ар тзер адамны адамды санасын», «А жолдан айнымай, ар сата оны біл», «Брі адамны бірдей аарып, Ары нпсіні жесе тазарып», «Ар, иманнан айырды», «Сз, мінезі былса, Ар-иманы жо деп біл», «нер ылма, ар сатып, жалданбаты» деген жолдарда адамды тзеуші оны ары, ар жолы а жол деген асыл уаыздарымен оса ары нпсіні жеіп адамдар аарса дегегн тілек арманы крінеді. Екі сйлеп, екі жзді рекет жасайтындарды да ары жотар атарына осады.

 

... Адаспайсы аылды арлыа ерсе,

Жолай крме жылмайы сопы крсе.

Тапыр, адал, а ниет адамдарды,

Алданбайсы артынан ере берсе.

 

Екі жзді жылмайы сопыдан аылы бар, ары бар адамды арты ояды. Адам шін е ажеттісі – ар тазалыы мен адалды , а ниеттілік пен адамгершілік.

 

 

Пайдаланылан дебиеттер:

1. М.уезов. Тадамалы. Алматы-1997, 56-58 беттер.

2. Н.абдуллин. Абай талымы.Алматы-Жазушы.1986жыл.133 бет.

3. Шкрім дайберділы. аза айнасы, -Алматы, 2008-286б.

4. арифолла Есім. Хакім Абай. Алматы, Ата мра, 1994,-200б.