Исламдаы сопылы жне оны негіздері

айрат ЖОЛДЫБАЙЛЫ

Соы жылдары азастанны ылыми ортасында да, арапайым халыты арасында да р алуан пікір айшылытарына, тіпті кейде ылыми дау-дамайа да негіз болып жрген діни ымдарды бірі – сопылы. Бл кейде «сопылы жолы» немесе «сопылы ілімі» деп аталады. Тек азастанда емес, дние жзінде де сопылы ілімі трысында бір-бірінен алша немесе млдем кераар пікірлер асырлар бойы жаласып келеді. Сондытан болса керек, лемні, сіресе, тарихи жолы Ислам дінімен тамырласып жатан елдерде сопылы ілімі ылыми айналыма ертерек тскен. Бл таырып – Исламны ылыми лемінде те маызды, зекті, ауымды сала. Бл салада докторлы, кандидатты, магистрлік диссертациялар, монографиялар жазылан. Ал, аза ылымында сопылы деген не, оан мсылман алымдары андай анытама берген, оны діни-идеялы тбірлері айсы деген секілді сратар лі де з дегейінде арнайы ылыми нысана айналмай жргені аны.

Исламдаы сопылы іліміні мн-маызы мен оны у бастаы негіздері жайлы сз озаймыз. Сопылыты ерекшелігі сол – оны бір ауыз сзбен тсіндіріп беру ммкін емес. Сондытан мсылман алымдары оан трлі ырынан келіп тсініктеме беруге тырысан. Мысалы, Зкрия л-Ансари (.929 жылы айтыс болан): «Сопылы мгілік баыта жету масатында нпсіні трбиелеуді жай-жапсарын йрететін, мінез-лыты кркейтетін, кісіні ішкі жан дние мен сырты жаратылысты атар мегертетін ілім» деп анытама берген [1]. Имам л-Жнйд (.297 жылы айтыс болан): «Сопылы деп кллі жасы мінездерді пайдаланып, барлы нашар мінездерді трк етуді айтамыз» деп анытама берген [2]. Ахмад ибн Ажиба былай деген: «Сопылы мліктерді жалыз иесіні зырына апаратын жолдарды йрететін, ішкі жан дниені кесірлі мінездерден тазартатын жне оны р алуан асыл ндылытармен безендіретін ілім. Оны бастауы – ілім, ортасы – рекет, соы – Алланы сыйы» 3]. Осы секілді анытама, тсініктемелерді саны те кп. Оларды арасында біріне бірі састары да, бір-бірін толытыратындары да кездеседі.

Жинатай келгенде, Исламдаы сопылы – мсылманны Жаратана деген иманын амалмен кшейтетін, рбір ісін Алланы зін кріп транын сезіне отырып жасауа баулитын, жрегіне Аллаа м Оны елшісіне деген ерекше махаббатты оятып, кллі адамзата, тіпті жалпы жаратылыса деген мейірімі мен жанашырлыын тередететін трбие мектебі. Сопылы – адам рухын нпсі стемдігінен тарып, зіні «мендігін» мыттырып, Жаратанны алауына толытай бойсынуа трбиелейтін здіксіз крес майданы. Сопылы жол – иман аиатына жетуді масат еткен за та иын жолаушылы.

Сопылы – кісіні ккірек сарайын мансапорлы пен аталды, дниемарлы пен рияшылды, зімшілдік пен ткаппарлы, крсеызарлы пен ызаныш секілді рухани дерттен емдеп, жрегін Алладан баса барлы нрседен тазартып, шынайы ыыласа жетелейтін, тла бойын барша жаман ылытардан арылтып, кркем асиеттермен безендіретін трбие ошаы м рухани емхана.

Сопылы Алла елшісіні (С.А.У.) заманында ережелері мен тсілдері бекітілген жеке ылым ретінде алыптаспаан болатын. Себебі, бан ажеттілік жо еді. Алашы асырды адамдары Алла елшісіні заманына жаын боландытан, табии трде жректерін тек Аллаа арнаан, лшылыы кп, дниені сн-салтанатына алданбаан шынайы тауа жандар болатын. Сондытан олара рухани маамдарды баындыран стаз-шейхты, арнайы жйеленген трбие ережелеріні ажеті жо болды. Мселен, аза тілі бойына ана стімен сііп, ауыл асаалдарыны маал-мтел аралас дана сздерін естіп, брыныларды жыр-дастандарын тыдап скен бала аза тілін арнайы оымай-а, ешбір ереже-аидасын йренбей-а табии трде жетік мегерген шешен болып сетінінде шб жо. Ал, ондай ортаны крмеген баланы тілі шала боландытан, оан арнайы тілді ереже-аидасын йретіп, оыту ажет. Дл осы секілді сахабалар мен табииндер, атбаут-табииндер тауалыа толы ортада, мырлары ибратпен глденген тлаларды оамында жргендіктен, олар табии трде тауа болатын. Олар «сопы» деп аталмаса да іс-рекет, имылдарыны брі сопылы мектебіні масатына сай болатын.

Жоарыда білдірілгендей, сопылы – кісіні андай жадайда болмасын, иыншылыта да, уанышта да, молшылыта да, таршылыта да, мейлі басшы болсын, мейлі осшы болсын, мейлі далада яки тасада болсын, Алламен бірге болуы, жректен Алладан згені былай ысырып, шынайы ыыласа жетуі болма. Адамны нпсісін ытытап алыстан зіне тартып алатын жалан дниені жалт-жлт еткен сн-салтанатына алданбай Хаа арай жруі, лшылыта тередеуі, андай биік шыдарды баындырса да, зіні лжуаз да лсіз л екенін мытпай, арапайымдылыынан айнымай мыр кешуі –сопылыты діттеген тл масаты.

Ендеше, алашы дуір мсылмандарыны аты сопы болмаса да, заты сопылыа сай еді. Олар дінні міндеттеген парыздарын орындаумен ана шектелмей, Алла елшісіні крсеткен кллі сннет амалдарын, йреткен барша мстахаб рекеттерін бге-шігесіне дейін алтысыз атаратын. Харамдарды былай ойанда, кмнді нрселерді маына да жоламайтын. Тіпті, бір ана кмнді нрседен ашу шін кейде рсат етілген дниелерді де пида ететін. Оларды осындай тауалытарыны нтижесіне ккірек кздері ашылып, жректерінен тілдеріне даналы нры тгілетін. Алла елшісіні (С.А.У.) тікелей трбиесіні нтижесінде сахабалар рухани жоары дрежеге жеткені соншалы, Абдулла ибн Масд бл жайлы былай дейді: «Біз тамаымыздан ткен асты «тсбихын» (зікірін, Алланы пктеуін) сезінетіндей жадайа жеткен едік».

Осылайша, тілі баса, ділі згеше, салт-санасы бтен ртрлі лттарды мсылмандыты абылдауыны нтижесінде ислам жарафиясы кеейе бастады. Уаыт тіп, заман сырыан сайын Алла елшісімен (С.А.У.) бірге болудан пайда болатын рухани кш біртіндеп лсірей бастады. Нтижесінде кейбір адамдарды жрегінде дниеге деген лшыныс артып, Алла елшісіні заманындаыдай тауалы лсірей бастады. Міне, осы кезде жрек іліміне ден ойан тауа жандар «тасаууф» ылымыны негізін алай бастады.

Бл жайлы Ибн Халдун зіні «маддимасында» былай дейді: «Сопылы білімі кейін пайда болан шарии ылымдара жатады. Алайда, сопылы жолыны негізі мен мйегі белді сахабалар мен табииндерде жне оларды артынан келгендерде аиат пен идаят жолы ретінде бар болатын. Бл жолды негізі – лшылыта тередеу, тек Аллаа ана берілу, дниені сн-салтанатынан бас тарту, кпшілікті жгіре мтылатын мал-млік пен мансапа, рахат пен лззата бату секілді нрселерді жрегімен трк ету, елден оашаланып Аллаа лшылы жасау. Бларды брі жалпы трде сахабаларда, мбетті алашыларында бар болатын. Екінші жне одан кейінгі асырларда адамдар дниеге мтыла бастады. Міне, сол кезде лшылыа берілген жандар «сопы» деген атпен таныла бастады». Имам л-ушайри сопылыты ижри жыл санауы бойынша екінші жз жылдыты алдында пайда бола бастаанын айтады: «Алла елшісі (с.а.у.) баилы боланнан кейін мсылмандар «сахабалар» деген аттан зге айдармен танылан жо еді. йткені, «сахаба» дегеннен арты дреже де жо болатын. Кейіннен адамдар, мртебелері де згере бастады. Сйтіп, аса діндарлара «з-зад» (дниені жрегімен трк етуші), «л-Ъббад» (лшылыы мол адамдар) делінетін болды. Одан кейін бидаттар бой ктере бастады. р топ здерін «зад», «ъббад» дейтінді шыарды. Сол кезде Аллаа шынайы беріліп, афылдыты барлы жолдарынан здерін сатай білетін л сннетті станатындарды озытары «тасаууф» есімімен ерекшеленді. ижри бірінші жз жылдыты соында аталмыш лылара «сопы» деген ныспы ке олданыла бастады».

Бдан тйгеніміз, ориенталистерді айтанындай исламдаы сопылы ылымы – нділерден немесе Гректерден яки Христиан монахтарынан, тіпті болмаса Буддадан дінімізге шатасып енген адастырушы жат дние емес. Сопылыты негіздері мен ережелері Алла елшісіні ибратты мыры мен таылыма толы тласынан, з сахабаларды негеге толы мірінен, исламны негізгі аидаттарынан алынан дние.

Кейінгі асырларда исламны иман, ислам, ихсан секілді негізгі тіректеріні бірі саналатын осы сопылы жайлы кдікті ойды алыптасып отыраны жасырын емес. рине, мны зіндік себептері де жо емес. Ол, біріншіден, лемде шынайы сопылы-тариат кілдеріні мейлінше азайып, жалан шйхтарды, тныы лайланан сопы мектептеріні кбеюі болса, екіншіден, асырлар бойы силсилалы шежіремен сабатасып келе жатан кптеген (брі емес) сопылы мектептеріні жаандану рдісімен жаппай згеріп жатан жаа мір талаптары мен ислам лемінде болып жатан саяси, леуметтік, экономикалы трлі саладаы ауымды згерістерге ажетті дегейде ыайланып, бейімделе алмауы. Бны брі сопылы мектептері мен кілдерінен негізгі стындарын сатаумен атар жааша адам, згеше ижтиад, басаша айрат талап етуде еді. ысасы, «халыты ішінде жріп Хапен бірге болу» тсілдеріні жаа жадаяттара арай бейімделуі ажет еді. Алайда, бл ажетті дегейде, дрыс баытта алыптасып лгермеді. Заман кшінен алып ойды.

Сопылы – исламны рухы. Мны дінге арсы пікір станатындар да, рине, жасы біледі. Сондытан олар атардаы арапайым жртты сопылытан бездіру шін дейілеп тариат кілдеріні ебектеріне шариата айшы сйлемдерді енгізіп, тіпті танымал шейхтарды атынан кітаптар жазып немесе жалан сопылы мектептерін олдан растыру арылы яки айсібір аымдарды сопылыа арсы ою жолымен де алты айлалы жоспарларын жзеге асыруа тырысып бауда.

Бларды ішінде сопылыа жасалан е лкен соы – жалан сопыларды жасаан блігі. Оларды шариата айшы, сопылы негіздерімен ш айнаса осылмайтын рекеттері кптеген адамдарды сопылы жайлы теріс пікірге баруына себеп болып отыр.

Аиатына келгенде, сопылы – исламны негізгі ш стныны бірі. Жебірейіл хадисі деген атпен белгілі мына мшр хадисте дінні ш негізі аны айтылан. Хазреті Омар (Р.А.) былай деді: «Бір кні Алла елшісіні (С.А.У.) жанында отыранымызда киімі аппа, шашы ап ара бойында жолаушыны белгісі жо бір бтен кісі шыа келді. Ол Алла елшісіні жанына отыра кетті де тізесін тізесіне таады да, екі алаанын саныны стіне ойды. Сйтті де: «Уа, Мхаммед! Маан ислам жайлы айтшы», - деді. Алла елшісі: «Ислам бл Алладан баса тірді жо екеніне жне Мхаммед оны елшісі екеніне кулік келтіруі, намазды толы оып, зекет беруі, рамазан оразасын ттып, шама жетсе ажылыа баруы», – деп жауап берді. Сонда лгі кісі: «дрыс айтасы» деді. Біз рі срап, рі растап отыранына та алысты. «Маан иман туралы айтшы», – деді. Алла елшісі: «Аллаа, оны періштелеріне, тсірген кітаптарына, жіберген пайамбарларына, аырет кніне жне тадырды жасысы мен жаманына иман келтіруі», – деп жауап берді. лігі кісі таы да: «Дрыс айтасы», – деді де: «Маан ихсан туралы айтшы», – деп срады. Алла елшісі: «Ихсан бл – Аллаа оны кріп трандай ибадат етуі, сен оны крмесе де, Оны сені кріп транын сезінуі», – деп жауап айырды.

«ияметты ашан болатынын айтшы», – деді. Алла елшісі: «Сралып тран адам срап тран адамнан арты білмейді», – деді. лгі кісі: «Ендеше, ияметті белгілерін айтшы», – деді. Алла елшісі: «Кні з ожайынын дниеге келуі жне жала ая, стінде киімі жо мал баан кедейлерді биік й салып жарысандарын круі», – деп жауап берді. Сосын лгі кісі кетіп алды. Алла елшісі (С.А.У.) жептеуір уаыт кідіргеннен кейін: «Уа, Омар, лгі сра ойан кісіні кім екенін білесі бе?» – деді. Мен: «(білмеймін) Алла жне Оны елшісі жасыра біледі», – дедім. Алла елшісі (С.А.У.): «Ол – сендерге діндеріді йрету шін келген Жебірейіл періште еді», – деді.

Жоарыдаы хадистен байаанымыздай, Алла Елшісі (С.А.У.) Жебірейіл періштемен болан схбатта дінімізді ш негізгі тірегін арнайы крсетіп отыр. Біріншісі, рине, иман мселесі. сілінде, иман таырыбына Алланы бар жне бірлігі, кркем есімдері, кітаптара, пайамбарларына, періштеліріне, айта тірілуге, тадыра, жннат-тоза секілді сенімге тікелей атысты барлы мселелер кіреді. Осы сенімге атысты таырыптарды зерттеп, зерделейтін, жйелейтін ылымды аида дейді. л сннет уал-жамаатта аида саласын егжей-тегжейлі тсіндіруші «Ашари», «Мтуриди» сынды дстрлі дрыс мектептер дниеге келген.

Сондай-а, Алла елшісіні жоарыда келтірген хадисінде крсетіп кеткен дінімізді екінші негізі, ол – ислам. Ислам деп бл жерде мсылманны атаратын намаз, ораза, зекет, ажылы сынды лышытарыны сырты бейнесін реттейтін ыты сала мезеліп отыр. Намазды шарттары, реті, оны бзатын жне бзбайтын нрселер, зекетті млшері сияты ибадатты сырты пішіні мен амалдарды шарттарын жне жалпы адами арым-атынаса атысты ыты мселелерді реттейтін бл сала да кейіннен Ханафи, Млики, Шафии, Ханбали сынды мзабтара блінді.

Ал, енді иман келтіріп, лшылыты сырты талаптарын орындааннан кейін оны тікелей жрекке, рухани сапасына атысты жаын реттейтін ылымды «тасаууф» дейді. Бл жоарыдаы хадисте дінімізді шінші негізі ретінде «Ихсан» деп крсетілген. Алланы кріп трандай лшылы жасау, Алланы крмесе де, Оны рдайым зін баылап трандыын тере сезіну дегейі. Бл рине шейін ойлау немесе жай ана ниет етумен бола салатын оп-оай дние емес. Мысалы, белгілі бір патшаны тіпті кімні алдына кірген кісіні сол сттегі зі де сзі де згеше болып жатады. рбір айтар сзі мен іс-имылына аса мн береді. Жалпы айтанда зін патшаны алдында транын толытай сезінеді. Ал рбір намаз оыан кісі зін лемдерді лы Раббысы, патшаларды Патшасыны зырында транын толы сезіне бермейді. Ендеше, мндай адамда дініні негізгі блігі, ардаты пайамбарымызды (С.А.У.) меже етіп крсеткен «ихсан» мртебесі асап жатыр деген сз.

Жалпы, бір кісіні белгілі нрселерді теориялы негізде білуі бір блек те, оны практикалы трыдан млтіксіз атарып шыуы млдем зге дние. Сондай-а, адам жрегінде кзге крінбейтін, тіпті, байала да бермейтін кзбояушылы, жаымпазды, ызаныш, дниемарлы, зімшілдік, ткаппарлы секілді рухани аурулар жеткілікті. Бларды жаман дет, кн іс екенін білгенімен, кп адам неше жыл намаз оыса да, олардан толытай арыла алмай жатады. Тіпті, кбіне, белгілі бір іске итермелеген жректі тпкіріндегі негізгі ниеті мен масатын байай алмай да алады. Мысалы, бір тауа кісі барлы намазын мешітте алдыы атарда трып оиды екен. Бір кні андай да бір себеппен намазды екінші атара трып оуа мжбр болады. Намаз біткен со мешіттегі кейбір адамдарды алдында зін ыайсыз сезініп, тіпті олардан яла бастайды. Міне, дл осы кезде намазды екінші атарда оыаны шін оларды алдында неліктен ыайсызданып, яла бастаынаны себебін ойланады. Нтижесінде мешіттегі адамдара жасы крінуге деген аз да болса жрегіні тпкірінде жасырын алауыны бар екенін байайды. Осылайша, адамдарды зіне деген айрыша кзарасы намазды алдыы атарда оуа белгілі бір дегейде сер еткенін ады. Себебі, тек Алла ризашылыы шін болса, онда айналасындаы адамдарды зіні жасаан лшылыы яки андай да бір амалы жайлы не ойлааны, матааны немесе даттааны ешбір сер етпеуге тиіс еді. Мны тсінген ол дереу тубе етіп, кемшілікті кетіруді амына кшеді.

Бл, рине, рухани дегей мселесі. Кп адам мндай нрселерді астарын тсінбеуі де ммкін. Ал шынайы тауалыа ынты болан тауа лдар ниетті ткпіріндегі ыыласа клеке тсіріп тран барша дниелерден, Алла ризашылыынан зге андай да бір есепті араласуынан мейлінше аула жруге тырысады. ранда: «Кнні ашыына да, жасырынына да жаындамадар», – делінген. Аятта айтылан жасырын кн – жректегі кзбояшылы, матаншаты, кек, ызаныш, екіжзділік, сарады секілді рухани кеселдер болма.

Сопылы ілімін кейде жрек ілімі деп те айтады. Себебі, жрек тзелсе, онда кісіні барша істері де дрыс болма. Алла елшісі (С.А.У.) бл жайлы бір хадисінде: «Денеде бір кесек ет бар. Ол тзелсе, бкіл дене тзеледі, ал ол бзылса кллі дене бзылады», – деп ескерткен. Баса бір хадисте: «Алла Таала сендерді денелеріе жне дене пішіндеріе емес, жректеріе арайды»,– деп Алланы назары тсетін, амалды бааланатын орны жрек екенін білдірген.

Ендеше, денесіні кір, киіміні лас болуынан зін ыайсыз сезініп, таза жруге мтылан кісіні Алланы назар салар орны – жрегіні тазалыына да аса ыждахаттылы танытуы тиіс емес пе? Шкрімше айтса, «Сыланасы сыртыа беріп, ішіні тзетпейсін атасын»

Алла Таала «Шара» сресінде: «Ол кні сендерге жиан дние-мліктеріні де бала-шаалары да ешбір пайдасы тимейді. Тек кімде-кім «сау жрекпен» Алла зырына келсе, сол ана пайдаа кенеледі», – деп трлі рухани дерттен арылан таза да сау жректі ана аыретте иесіне пайдасы тиетіндігін хабар берген. Мына дниеде сауапты амал жасадым деп жрген науас жректі талайларды амалыны рдыма кететінін Алла Таала Кф сресінде былай баяндайды: «Сендерге амалдары боса кеткендерден хабар берейін бе? – деп айт. Олар мына дниедегі еткен ебектері (Алла ризашылыынан) адасып боса кеткендер. Сйте тра олар здерінше тамаша іс бітірдік деп ойлайды».

Ендеше, Алла алдына сау жрекпен бару шін бойындаы жария жне жасырын барша кемшілік пен кеселдерді анытап, «диагнозын» дп басып табатын, сосын оны емдейтін, немі адаалап отыратын рухани емхана, сопылы тариат, руханияты биік те білгір арнайы мршит, стаз ажет. Бл емханада пайдаланатын рухани рецепттік дрілерді брі Алла елшісіні (С.А.У.) крсетіп кеткен тсілдеріне сай, дінімізді негізгі аидаларына айшы болмауы шарт.

Рас, кісі зіні рухани дертін кбіне байай алмай жатады. Тіпті сезген кнні зінде кп жадайда одан толы айыа алма емес. Науас адамны денесіндегі ауруын білсе де, тіпті, ол жайлы медицина кітаптарын оыса да, дрігерді кмегінсіз з бетінше сыратын емдей алмайтыны секілді кемелденуді масат еткен адам да жрегіндегі рухани ауруларынан айыу шін рухани «дрігерге», кемел стаза аса мтаж. Себебі, жректі рухани дерті дене сыратына араанда анарлым крделі. Себебі, оны ауруы жасырын, созылмалы, кп атпарлы болып келеді. Бл жайлы Имам л-азали былай дейді: «Алла Таала лына жасылы аласа, оан зіні айыбы мен кемшіліктерін крсетеді. Кімде-кімні ккірек кзі ояу болса, з айыбын байай алады. Егер кемшілігін кре білсе, онда оны емдеу ммкін болма. Біра кпшілік жрт з кемшіліктерін кре алмайды. згені кзіндегі шпті креді де, з кзіндегі томарды байамай жатады. Кімде-кім зіні кемшілігін білгісі келсе, онда оан мына трт жол ажет: Біріншісі, нпсіні кемшіліктерін білетін, оны жасырын ауруларын кре алатын арнайы шейхтан тлім алып, трбиесінде болуы ажет. Сосын нпсімен кресте шейхыны барлы кеестерін толы орындауы тиіс. Міне бл шейхты мридімен, стазды шкіртімен болатын байланысы. стазы мен шейхы оан нпсісіні кемшіліктері мен кеселдерін жне одан айыу жолдарын крсетіп береді...»

Белгілі бір тариатты шейхы, пірі болуы шін е уелі мына ш шарт аса ажет: Біріншіден, лі-сннетті аидасын жасы мегеруі, оны жрегімен толы абылдауы, таухидты жрегіне сідіруі тиіс. Сондай-а намаз, ораза, зекет, ажылы секілді лшылытар мен сауда-сатты, жалпы арым-атынастан туындайтын ыты мселелерді шарии кімдерін жетік білуі ажет.

Екіншіден, зі де міндетті трде арнайы шейхты, пірді олында рухани трбие крген, «сйру сліктегі» (аиата жету жолындаы жолаушылы) маамдарды баындыран, мейлінше рухани жетілген адам болуа тиіс. Нпсі трбиесіні ыр-сырын, жрек пен нпсі ауруыны трлерін, шайтанны азыру жолдары мен айлаларын, нпсіні жріп тетін мртебелері мен оны ыл-шылын толы мегеріп, оларды р адамны рухани жадайы мен табиатына арай емдеу жолдарын да жетік білуге тиіс. Демек, ол ілім, амал, хал трысынан Алла елшісіні (С.А.У.) шынайы мрагері болуы ажет.

шіншіден, оны зі трбие крген тариат шейхынан, пірінен жазбаша арнайы шежірелі (силсилалы) «ижазаты» яни, мрид абылдауа, олара рухани трбие беруге рсаты болуы ажет. азіргі тілмен айтса, жрек іліміні «лицензиясына» ие болуы тиіс. Ижазатта тариатты барлы шейхтарыны аттары, бір-біріне берген шежірелі рсаттары крсетіледі. Медицина факультетін бітірмеген, олында дрігер деген дипломы жо адамны арнайы емхана ашып, ауруларды абылдай алмайтыны секілді яки архитектурлы білімі жо кісіні кп абатты трын йді жобасын сызбайтыны трізді «жрек ілімі» бойынша арнайы «ижазаты» жо адамдар да пірлік, мршидттік ызметті атара алмайды. ожа Ахмет Йасауи бабамыз шейх болу шін е уелі оны ижазаты болуы ажет екендігі жайлы былай дейді:

«Одан кейін бір «ер» керек ирадатты,
Болсын ол да бір ерден ижазатты.
Шариата сай болып кереметі,
Сондай ерді етегінен ттма керек», – деп пір болу шін «ижазатты» (пір, мршидтік ызмет атаруа болады деген «рсатнама») ажет екенін білдірген. Мнда «ер» деп мршидтік дрежеге жеткен адамды мезеп отыр. Ал «ирадатты» деген сз ерік-жігері мыты, айратты деген маынаны береді. Баса бір хикметінде:

«Содан кейін, бір Ер керек бан сардар,
Шариатты шеберлікпен жолын талдар,
Ондай ерді ажап білгір боланы абзал,
Сондай ерді айтанынан шыпас керек», – деп шейхты е уелі шариат ылымдарын тере мегерген болуы ажет екенін ескерткен.

лбетте, р нрсені шынайысы жасандысынан рдайым згеше болады. Шынайы кемел пірді жанында болан уаытта иманыа нр тамызып, згеше рухани кйде, ерекше шабытты халде боласы. Оларды Алладан баса сзі жо, насихаттан бтен, айырдан зге гімесі кем. Жзінде сабырлылы пен салматылыты ізі, мейірімділік пен тере ойды айбаты болады. абаны крген адам ерекше рухани кйге бленіп, Алланы еске алатыны секілді кемел шейхты мейірімге толы жзіне араан стте, оны тла бойындаы тауалы нрын сезген заматта Алланы, аыретті есіе тсіресі.

нас ибн Млик (Р.А.) риуаят еткен Алла елшісіні (С.А.У.) хадисінде: «Шынайы ммінге назар салан уаытта оны жзі саан Алланы есіе салады» делінген. Ондай кемел тауа адамдарды тек сзінен емес, жанында болуыны зі жрегіе ем, кіліе медет болады.

Сондай-а, кемел шейхты айналасындаы друіштері мен мридтеріні жріс-трысынан, оларды адамдармен арым-атынасынан тере ыылас пен асан тауалыты сезіп, аса кішіпейілділік пен тедессіз бауырмашылдыты, кркем мінез бен шынайы биязылыты байайсы. анаат пен арапайым мірді лгісін кресі. Бейнебір зіді кркем мінез глзарында жргендей сезінесі.

Маала «Тркі академиясы» коммерциялы емес акционерлік оамыны "Тркі геосаяси кеістігі: дін жне оам" жобасы аясында зірленд