Таырып. Соыстан кейінгі жылдарда тоталитарлы тртіпті кшеюі

1. Сталиндік лагерьлер жйесіні йымдастырылуы.

2.Тоталитарлы тртіпті толы орнауы жне соыстан кейінгі оамды-саяси ахуал.

Кеес Мемлекетіндегі пролетариат диктартурасы марксистік теориялы постулаттар негізінде анаушы таптара арсы тратын рал ретінде рыланы белгілі. оамды революциялы жолмен згертуді масат еткен большевиктер, кеес кіметін мойындаысы келмейтін барлы леуметтік топтара кш олданып отырды.

Ресми трде мжбрлікпен жмыс істеттін лагерьлерді бес трі олданылды:

• ерекше міндеттегі лагерьлер;

• ттындары бір жерде жинап стайтын лагерьлер;

• ндірістік лагерьлер;

• скери ттындар;

• бліп тарататын лагерь.

Негізінен лагерьлер ттындарыны жадайы жаынан да, негізгі баыттары жаынан да бір-бірінен айырмашылыы болан жо. 1918 жылы шілдеде Орталы Жазалаушы орган (Центральный Карательный орган) «Халком юстицияны уаытша нсауын» жариялады. Бл жйе негізінен екі принципті басшылыа алды: лагерьлер з шыынын зі атау жне ттындарды айта трбиелеу. Орталы Жазалаушы орган ттындады. Жмыспен амтамасыз ете алмады.

1922 жылы ылмысты кодекс шыты, онда лагерьлерде отырандар жнінде айтылмады. Келесі жылдары Солтстік лагерьлер басармасынан баса барлы лагерьлер таратылды. Лагерьлерді орнын арнайы жабдыталан изоляторлар басты. Олар: ебекпен тзету йлері, ебек колониялары, кмелетке толмаан за бзушылара арналанг ебек ебек йлері, ебекші-шаруа жастары арасындаы за бзушылара арналан ебек йлері, аыл-есі кемтарлара, крт ауруымен жне баса да аурулармен ауыран ттындара арналан колониялар.

Мндай айта рулар барлы республикалар да дерлік, соны ішінде азастанда да жргізілді. 1924-1930 жылдары азастандаы ттындарды стау жйесіне: арнайы жабдыталан ш изолятор стау жйесіне: арнайы жабдыталан ш изолятор Возрождения, Орал жне Тортакул; ебекпен тзету йлері: Атбе, жетісу, улиеата, Семей, Петропавл, останай, скемен, ызылорда, кмелетке толмаан за бзушылара арналан ебек йлері азалыда орналасты, оны екі блімшесі болды.

КСРО рыланнан кейін 1923 жылы 6 шілдеде Біріккен Мемлекеттік Саяси басарма (ОГПУ) рылды, ол КСРО ХКК (СНК СССР) баынды. 1923 жылы 13 азанда КСРО ХКК аулысымен Солтстік лагерьлер таратылып, оны базасында УСЛОН (Управление Соловецких лагерей принудительных работ особого назначение) рылды. 1923 жылы онда – 2 557 ттын отырса, 1927 жылы – 12 896 – а жеткен.

1928-1929 жылдары Кеестік лагерлер жйесі дадарыса тіреліп, айта рулар жасауды талап етті. Ттындар млшердегіден 2-2,5 есе асып кетті. 1929 жылы Сталинні жарлыымен ебекпен тзеу лагерьлерін кеейту жоспары жасалды. Лагерьлер жйесіні алыптасуында КСРО халы комиссарлар Кеесіні 1929 жылы 11 шілдедегі «ылмысты ттындарды ебегін пайдалану» туралы аулысыны орны ерекше болды. аулыа сйкес бас бостандыынан айрыландарды стайтын екі рылым: ОГПУ жне республикалы НКВД пайда болды. 1930 жылы 7 суірде лагерьлер жйесіне басшылы етуге арналан «Ебекпен тзеу лагерьлері» шыты. Осы жылды 25 суірінде лагерьлер Басармасы рылды, (УЛАГ,ОГПУ) бір жыла жетер-жетпестен Бас Басарма (ГУЛАГ,ОГПУ) болып айта рылды.

1930 жылды басында азастандаы лагерьлер жйесін айта ру жргізіле бастады, бл процес 1938 жылды кктеміне арай алыптасып бітті. 1932 жылы елде ГУЛАГ-ты 11 ебекпен тзеу лагері болса, 1940 жылды басында 53 лагерь жне 425 ебекпен тзеу колониялары болды. 1931 жылы Орталы азастандаы: араанды кмір бассейін, Жезазан жне Балаш мыс орыту комбинаттарын арзан жмыс кшімен амтамасыз ету масатында 1931 жылы 19 желтосанда КазИТЛАГ-ні алашы блімшесі араанды ебекпен тзеу лагерін ру (Карлаг) жнінде шешім абылданды. Тоталитарлы жйе кеестік жазалау лагерьлерін кеейте тсті.

КСРО – да орныан тоталитарлы жйе соыстан кейінгі жылдары интеллигенцияа арсы кресін одан рі рістетті. Мселені бастауы «Звезда» жне «Ленинград» журналдары туралы БК(б)П Орталы Комитетіні 1946 жылы аулысы болды. Аын А.Ахматованы, М.Зощенконы шыармаларын сына алды, баспасз беттерінде жариялауа тыйым салды. «ызЖібек», «Ер Тарын», «обыланды», «озы Крпеш-Баян слу», «Аан сері-Атоты» пьесаларында идеялы кемшіліктер бар, сондытан айта деу керек деген мселе ойылды. дебиет саласында М.уезов, .Мсірепов жне С.Мановтарды сол кезе таырыбына жазбады деп кінлады. А.Жбановты лтты дстрлерден бастау алатын кемел шыыармалары лтшыл баытта жазылан шыармалар атарына жатызылды. 1947 жылы «аза ССР ылым Академиясыны Тіл жне дебиет институтыны жмысындаы саяси рескел ателіктер туралы» аулысы шыты. Онда Базар, Мрат, Шортанбай, С.Торайыров жне баса ткерістен брыны аза дебиеті кілдеріні шыармалары буржуазиялы-лтшылды, феодалды –реакциялы сарында жазылан делінді. азастан Компаритясы ОК-ні 1948 жылы тамызда абылданан «аза совет дебиетіні жадайы жне онан рі дамыту туралы» шешімі ахуалды ауырлата тсті. Соыстан кейінгі интеллигенцияа арсы уын-сргін трмеге амау, жер аудару, партия атарынан жне ызметтен босатуа ласты. Талантты тарихшы алым Е.Бекмаханова арсы йымдастырылан «Бекмаханов ісі» осы жылдардан басталды. Соыстан кейінгі жылдарды Н.Верт «дамыан» сталинизм жылдары деп атады.

ХХ . 20-30 жылдарыны зінде лтты баыттаы аза зиялылары саяси уын-сргінге шырап, М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.дайбердиев, .Бкейханов жне баса да аза зиялыраны аза тарихына атысты жазан ебектеріне тапты кзарас трысынан жазылмаан «ате» рі «зиянды» деген баа берілді. Институт жымы рыланнан кейін 1950 жыла дейін біратар монографиялы зерттеулер, деректі ебектер жазды. мселен: Айдарованы «Шоан Улиханов», Шахматовты «Внутренняя Орда и восстание Истатая Тайманова», БЕкмахановты «Казахстан в 20-40 гг. ХІХ века», Аполованы «Присоеденение Казахстана к России», Жиреншинні «Абай и его русские друзья» т.б. жне «Революция 1905-1907 гг. в Казахстане» деректер жинаын жариялады.

БК(б)П Орталы Комитеті соыстан кейінгі жылдары И.Сталинні нсауымен идеологиялы мселелерге арналан біратар шешімдер абылдады. Ондаы крсетілген басты баыт буржуазиялы идеологияны андай тріне болса да белсене арсы кресу, идеологиялы брмалаушылыа жол бермеу болды. БК(б)П Орталы Комитеті кеес алымдарына, дебиет пен нер айраткерлеріне арнайы большевиктік тапсырма берді. БК(б)П Орталы Комитетіні идеологиялы мселелер жніндегі аулы-арарлары кеестік тарих ылымына тікелей атысты, тарихшылар жмысыны «скери бадарламасы» саналды. оамды ылымдара партиялы саясат пен идеологияны насихаттап жазу жне бара халыа тарату талаптары ата ойылды. азастандаы идеологиялы жмыстарды насихаттап таратуда жоарыдаы аталан аулы-арарлар шешімдерінен, «аза ССР тарихы» туралы арнайы абылданан азастан К(б)П ОРталы Комитеті шешімдерінен ауытымау міндеттелді.

БК(б)П Орталы Комитетіні шешімдеріне сйкес тарихшы мамандар ылыми жмыстармен атар оамдаыидеологиялы жмыстара да таратылуы тиіс болатын. азастан тарихыны кеестік кезеге дейінгі тарихын зерттеген алымдар ебегінен саясижне методологиялы трыдаы ателіктер ізделді. «Саяси жне методологиялы рескел ателіктер» жіберген деп айыпталан ебектер тобы аныталды. 1946 жылы «Известия Академии наук Казахской ССР» тарих сериясыны екінші басылымында филология ылымдарыны докторы .Марланны Едіге батыра арналан мааласын «Едіге барлы Орта Азия халытарына орта тла деген идеяны дамытып, таратпа болды» бл ылыма арсы жне реакциялы мні кшті пантюркистік идея деген айып таылды. 1951 жылды 20 суірінде азастан кеес жазушылары одаы жанындаы партия йымыны ашы жиналысында, «Правда» газетіні 1950 жылы 26 желтосанда жарияланан «азастан тарихыны мселелері маркстік-лениндік трыдан баяндалсын» деген маала жне К(б)П Орталы Комитетіні осы маала жніндегі аулысы талыланды.

ХХ асырды 40-50 жж. тарих ылымы алдында тран басты, рі маызды міндет азастан коммунистік партиясы тарихын жазу мселесі болды. азастан тарихыны кеестік кезеін зерттеп жазуды «кеестік кезе тарихы – аза халыны айта рлеу, экономикасы мен мденитіні глдену кезеі, аза тарихыны алтын беттері» деген методологияны негізге алу тиіс болды. Сонымен, соыстан кейінгі жылдарда кеестік оамда сталиндік міршіл-кімшілдік жйені кшеюі, оамды ылымдар саласында партиялы саясат пен идеология стемдігін толы бекітті. Тарих ылымы коммунистік партия тарихын дріптеп жазуа жмылдырылды, азастан тарихыны ткені мен бгіні тек тапты-партиялы методология трысынан зерттелуі тиіс болды.

1953 жылды 5 наурызы 21 са. 50 минутта «Ленин ісін жаластырушы данышпан, Коммунистік партияны жне бкіл Кеес халыны ксемі» И.В.Сталинні айтыс боланын ТАСС хабарлады.