Таырып. аза халыны тоталитарлы жйеге арсы кресі

1. Идеялы крес.

2. Шаруалар ктерілісі.

3. Кеес кіметіні отарлау саясатына арсы халы наразылыы.

4. ХХ . 70-80 жж. тоталитарлы жйеге арсылы

5. Тоталитарлы жйені кйреуі.

Федералды мемлеет ретінде болжалып, 1922 жылы рылан КСРО уаыт те келе унитарлы мемлекетке айналды. Брежневтік басшылы ол жеткен табыстарды асыра баалап, кемелденген социализм концепциясын насихаттады. арастырылып отыран кезе интернационализм тсінігі жаттанды идеологиялы рсауда болды. лтты проблемаларды брін тек интернационалды трбиені жасарту арылы шешуге болады деп пайымдалды да, бл баыттаы трбие наты мірден алша жргізілді, интернационализм идеяларын нсихаттаумен шектелді. Аталан жылдары лтты салт-санадан грі кеестік салт-сана кбірек дріптелді. оамда алыптасан лт саясатындаы брмалаулар, саяси ахуалды аталдандырылуы, еркін ой – пікір айтуа шектеу ойды.

Кеестік тоталитарлы жйеге арсылы 20-30 жылдары зиялы ауым кілдері арасындаы идеялы крес трінде орын алды. Осы кезедегі зиялылар ызметін Т.Омарбеков з зерттеулерінде тмендегідей жйелеген:

Сталиндік саяси жйеге, оны идеологиясына, концепциялы тжырымдарына алтысыз рия кілмен иланандар;

«Шола белсенді», билікке мар азастан коммунистеріні «бюрократ» тобы;

«Алаш» озалысы идеяларына бйрегі братын, сондытан да Ф.Голощекинні озбыр, кштеу саясатын тежеуге тырысан жне аза интеллигенциясын аа рпаты демократиялы дстрлері негізінде топтастырып саяси аласапыранда аза халыны мддесін орауа ашы кш салан азаматтар;

«Жазалаушы – уындаушы аппаратты жне тоталитарлы режимні партиялы органдарыны кілдері».

Идеялы крес оамдаы зекті мселелер: оу-аарту, жер жне шаруашылы трлеріне жне осы іс-шараларды жзеге асыруды діс-тсілдері тірегінде болды. аза халыны кзін ашып оу-білім дарыту лт зиялыларыны арманы болды. асыр басындаы зиялылары сегіз ырлы бір сырлы деп атауа бден болды. Олар саясатпен де айналысты, кітап та жазды, бала да оытты. «Алаш» озалысы идеяларына бйрегі братын, сондытан да Ф.Голощекинні озбыр, кштеу саясатын тежеуге тырысан жне аза интеллигенциясын аа рпаты демократиялы дстрлері негізінде топтасытырп саяси аласапыранда аза халыны мддесін орауа ашы кш салан азаматтар да негізінен осы баытта болды. Оларды атарында С.Сдуаасов, Ы.Мстамбаев, Ж.Слтанбеков сынды лт зиялылары болды. Кеестік билікке арсы арулы бас ктеру 1929-1931 жылдары, яни аза шаруаларыны дстрлі шаруашылы жйесін крт кйретуге баытталан большевиктер реформасына арсылы трінде крінді.

Аын О.Слейсеновты «АЗиЯ», О.Исмаловты «азастанны этносты генегеографиясы», филомофия институтыны авторлар жымы даярлаан «Дстрлі аза неріні дниетанымы» жне баса дебиет мен нер шыармалары авторлары уындала бастады. лтты атынастардаы арама-айшылытар кн санап ордалана берді. Ол Орталыты 1979 жылы азастанда неміс автономиясын ру рекетіне ласты. Оан аза халы арсылы крсетіп «азастан блінбейді», «Неміс автономиясы болмасы» деген ндеулер ктеріп, алаа шыты.

КОКП-ны леуметтік – экономикалы саясаттаы ателері лтты атынаса кері серін тигізді. лтты атынастаы жылдар бойы ордаланан шиеленіс, жйені лт саясатын згертуге абілетсіздігі мен оан лысыздыы 80-жылдарды ортасында басталан оама реформа жасау жадайында 1986 жылды желтосанында міршіл-кімшілдік жйемен жас демократияны ашы атыысын алып келді.

Кеестер одаындаы крт бетбрыс КПСС Орталы Комитетіні 1985 жылы апрель Пленумынан басталды. Пленум ел ішінде жедедету баытын белгіледі. Жеделдету баыты КПСС ХХІІ съезіні жаттарында талдап крсетілді. КПСС ОРталы Комитетіні 1987 жылы маусым Пленумы айта руды концепциясын талдап – белгілеуді аятап, шаруашылы жргізуді бкіл жйесін жаартуды бадарламалы тжырымдамасын жасады. 1980 жылдарды соына арай Кеес мемлекеті ыдырай бастады. Халы депутаттары І съезінде, партиялы форумдарда егемендік, экономикалы дербестік, жаа одаты шарттар жасасу идеялары талылана бастады. Демократиялы айта рылыстарды жне лтты сананы оянуы азастанны оамды мірінде ресми емес оамды-сяаси озалыстарды негізін алады.

Тоталитарлы жйені ыдырауы кезінде азастан халыны саяси оянып кп партиялыты негізі алана бастады. аза КСР-да республиканы егемендігін саяси жне экономикалы жаынан амтамасыз ету ажеттігін батыл млімдеді. оамды жаартуа баытталан озаылты Н..назарбаев басарды.

Бл озалыс:

аса крделі мселелерді шешу жолдарына;

мемлекеттік саясатты тбегейлі принциптеріне;

саяси тратылыты сатауа мн берді.

1990 жылы 25 азанда республика Жоары Кеесі аза КСР-ні Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы абылданды. Егемендік алу азастанда жалпы демократиялы процестерді барысын шапшадатты.

Негізгі дебиет: [2, 5, 7, 9, 10].

осымша дебиет: [17, 20, 22, 24, 30, 31, 32].