Ауруды алдын алу жніндегі негізгі медициналы ылым ретіндегі гигиена. Масаты, міндеттері, зерттейтін таырыбы.
С.Ж. Асфендияров атындаы
Аза лтты медицина университеті
.И. Кенесариев, Р.М. Балмахаева, Н.Ж. Жаашов,
Ж.Ж. Бекмаамбетова, М.Е. Жоламанов, ..Тоызбаева
ГИГИЕНА
(Жоары оу орындарына арналан
оулы)
Профессор .И.Кенесариевті редакциясымен
Алматы
Авторлар жымы:
Кенесариев .И., Балмахаева Р.М., Жаашов Н.Ж., Бекмаамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Тоызбаева ..
Пікір жазандар:
РМК ТСЭС жне МО Р ДСМ МСЭК пестицидтер токсикологиясы лабораториясыны мегерушісі, м..д. А.Ш. Нжмедденова;
аза таамтану академиясыны таамды рационализациялау лабораториясыны мегерушісі, м..д. профессор М.М. Айтжанов;
С.Ж. Асфендияров атындаы азМУ нутрициология кафедрасыны мегерушісі, м..д. профессор А.А. Алдашев.
Гигиена:Жоары оу орындарына арналан оулы / .И.Кенесариев жне т.б. – Алматы: 2012 ж – 671 б.
азастан Республикасында алаш рет дайындалан, медициналы жоары оу орындарыны студенттеріне арналан гигиена оулыында адманы денсаулыын сатау, ныайту жне ауруды алдын алу шін, азіргі кезеде гигиена ылымы мен практикасы шешетін, негізгі мселелер баяндалан.
Гигиенаны масаты, міндеттері жне олданатын дістері, шет елдердегі жне азастандаы негізгі даму кезедері жазылан. Гигиеналы нормалауды, саты жне аымдаы санитарлы баылауды ауруды алдын алу шараларын іске асырудаы рлі крсетілген. Адамны мір сретін ортасы мен ндірістік рекеті ортасыны р трлі факторларыны сипаттамасы жне оларды азаа сері берілген, бл факторларды олайсыз серлеріні алдын алу жніндегі мселелер арастырылан. Атап айтанда, ауа, су, топыра, елді мекендер жне трын й, таматану, балалар мен жасспірімдер, аурухана гигиенасы, ебек гигиенасы мен радиациялы гигиена, жеке адам гигиенасыны зекті мселелеріне кп кіл блінген, оларды растыру азастан Республикасыны жеке айматарындаы гигиеналы жадайлара байланысты жргізілген.
Оулы азастан Республикасы Денсаулы сатау Министрлігі бекіткен, «Жалпы медицина» жне «оамды денсаулы сатау» мамандытары бойынша оитын студенттерге арналан Типтік бадарламаа сйкес жазылан. Сонымен бірге, оулыты баса да медициналы мамандытарда оитын студенттер, аспиранттар, медициналы жоары оу орындарыны оытушылары жне денсаулы сатау саласындаы ызметкерлерді де пайдалануына болады.
С.Ж. Асфендияров атындаы
аза лтты
медицина университетіні
80 жылдыына арналан
АЛЫСЗ
азіргі тада азастан Республикасы, экономикалы жне леуметтік дамуында лкен жетістіктерге жетіп, шетел мемлекеттерімен байланыстары ныайып, баса елдермен тауар айналымы жылдан жыла лаюда.
Елді негізгі байлыы халы болып табылады, яни оамны тіршілігін амтамасыз ететін жйеде - ндірістік рдістерде, негізгі рл атаратын, діруші кштерді блігі.
Мемлекетті негізгі міндеті, сзсіз, республика азаматтарыны денсаулыын сатау жне жасарту болып табылады. Ауруды емдегеннен, оны алдын алу оай екені белгілі, осыан сйкес, ауруларды дамуыныны алдын алуда профилактикалы медицина лкен рл атарады, оны барлы негізгі жетістіктері оршаан орта факторларыны адам денсаулыына сері туралы ылымда – гигиенада жинаталан.
азастанда дрігерлер дайындау саласында білім беруді мемлекеттік тілде жргізу ке олданылуда. Біра, гигиена бойынша тек ана классикалы мліметтер ана келтіріліп оймай, сонымен бірге республиканы леуметтік-экономикалы жадайларыны кптеген ерекшеліктері ескеріліп жазылан, медициналы жоары оу орындарына арналан «Жалпы гигиена» пнінен аза тілінде дайындалан оулы лі жо.
Барлы салалардаы дрігерлерді гигиенаны негіздерін білуі ауруларды кптеген трлеріні алдын алуды кепілі болып табылады, жастарды салауатты мір салтына сйкес мір сруге трбиелеуге жне трындарды орташа мір сру уаытын зартуа ммкіндік береді.
Гигиена - медицина ылымыны аса маызды саласы, медициналы жоары оу орындарыны негізгі міндеті – болаша дрігерлерде гигиеналы кзарас алыптастыру болып табылады.
Медицина жртшылыыны назарына сынылып отыран аза жне орыс тілдеріндегі жалпы гигиена оулыы, гигиеналы білімдерін з жмысында жасы пайдалануа абілетті медициналы кадрлар дайындауды амтамасыз етуге арналан.
Авторлар жымы, осы оулыты мазмны мен дайындалуына байланысты пікірлерін сынушылара з алыстарын алды ала білдіреді. Оулыты бл нсасы соы емес, келесі басылымдарда пікір білдірушілерді сыныстары мен ескертулері ескеріледі.
КІРІСПЕ
Ауруды алдын алу жніндегі негізгі медициналы ылым ретіндегі гигиена. Масаты, міндеттері, зерттейтін таырыбы.
Адам денсаулыы, тек сапалы мір сруді ана емес, сонымен атар мемлекетті саясаты мен лтты ауіпсіздігінде жетекші жйе тзуші фактор болып табылады жне оны амтамасыз етуде е маызды, бірінші дрежелі рл алдын алу медицинасына беріледі. 19-асырды зінде кемегер хирург Н.И. Пирогов «Келешек, сатандыратын медицинанікі» деген, ал ататы клиницист-алым Г.А. Захарьин - «Практикалы дрігер кемеліне келген сайын гигиенаны діретін жне емдеуді, терапияны, салыстырмалы трде лсіз екенін, ол кбірек тсінеді» деген. Адама, тек табии факторлар ана емес, сонымен атар оршаан ортаны химиялы, биологиялы жне физикалы ластануымен, табиатты жнсіз пайдаланумен, леуметтік ортаны сипатымен жне алыптасу ерекшеліктерімен, скери шамданулармен жне басалармен байланысты, антропогенді факторларды біратар кешені сер етіп жатан азіргі заманда, оларды айтандары брыныдан да зекті болып отыр. Адамда дадыланан бейімделу механизмі жо, брын белгісіз болан факторларды кздері – жаа технологиялар пайда болды. р трлі салаларда гендік инженерия енгізілуде, сондай-а ауіпсіз емес болып табылан компьтерлерді, ялы телефондарды жне электромагнтиттік сулеленулерді баса да кздерін олдану жаанды масштаб алуда, леуметтік факторларды сері лаюда. Бл факторларды сері, тіпті арындылыы аздарыны зі де, адамны денсаулыына едуір ауіп тудырады, себебі, кптеген ауруларды, оны ішінде атерлі ісіктерді, жрек-ан-тамыр, жйке-психикалы ауруларды, иммунды тапшылы жадайларды жне баса да патологияларды себебі немесе дамуыны ауіп-атері болуы ммкін, оларды емдеуде клиникалы медицинаны барлы жетістіктеріне арамастан, кбінде, ажетті тиімділікке жете алмайды. Мндай жадайда, адамны мір сру жадайын сауытыруа баытталан тек алдын алу шаралары ана ауруларды даму ауіп-атерін тмендетуге, популяцияны денсаулыын сатауа абілетті. Гигиена ылымыны негізін алаушы Ф.Ф. Эрисман осыан байланысты, «Егер ауру трін дрыс анытау жне оны дрыс емдеу дісі те маызды жне елеулі деп саналса..., осы аурулар мен лімні себебі болып табылатын, оамны санитарлы сыраттарын анытау жне жоя білу барлы рецепттер мен дрілерді бірге аландаыдан да, неге жоары дрежеде маызды жне елеулі деп айтпаса» деген. Алдын алу жніндегі медицина тек дрігер-гигиена мамандарыны ана еншісі емес, ауруды алдын алу жніндегі шараларсыз, кез-келген емдеу саласындаы дрігерді жмысы ммкін емес. Гигиеналы ойлау тсілі жне бл саладан ке танылымдар студенттік кезенен бастап алануы керек, ал алдын алу жніндегі медицина болаша дрігерлерді дайындауда зіне лайыты орын алуы тиіс.
Ауруды алдын алу жніндегі негізгі ылым - гигиена болып табылады. Гигиена, іске асырыланда адамны олайлы мір сру жадайын, денсаулыыны ныаюын жне ауруларыны алдын алуды амтамасыз ететін, гигиеналы нормативтерді, санитарлы ережелер мен шараларды негіздеу масатында, оршаан ортаны адам азасы мен оам денсаулыына сер ету задылытарын зерттейді
Гигиена, зіні атын «hygieinos» – «денсаулы келуші» деген грек сзінен алады. Ежелгі грек мифологиясына сйкес, дрігерлік іспен айналысатын дайы Асклепийді (Эскулапа) Гигиея деген ызы болан, ол ауруды пайда болуыны алдын алып, адамдара денсаулы сыйлаан. Ежелгі гректер Гигиеяны аса дріптеп, денсаулы дайы деп санаан. Осы денсаулы дайыны атымен ауруды алдын алу жніндегі медицина ылымы «гигиена» деп аталан.
Гигиенаны масаты - адамны денсаулыын сатау жне ныайту, ауруды алдын алу. Англиядаы эксперименттік гигиенаны негізін алаушы Эдвард Паркс гигиенаны масатына те ке маыналы жне айын анытама берген: «ылым ретінде гигиена лкен жне игілікті масат кздейді – адам азасыны сіп-дамуын - бден жетілген, мір сруін - кшті, артаюын - бден баяу жретін ету, лімін е заа созу» деген.
Гигиена адамды оршаан ортасын - тіршілік ортасы мен ндірістік іс-рекет ортасын - орауа жне сауытыруа баытталан, ылыми трыдан негізделген гигиеналы нормативтерді, санитарлы ережелерді, алдын алу жніндегі шараларды дайындау жне оларды іс жзіне асыру арылы з масатыны жзеге асуына ол жеткізеді. Ол шін, гигиена ылымы келесі міндеттерді шешеді:
1. Адамны денсаулыына сер етеін оршаан ортаны табии жне антропогенді факторларын зерттейді.
2. Бл факторларды адамны немесе популяцияны денсаулыына сер ету задылытарын зерттейді.
3. Адам денсаулыына олайлы сер ететін оршаан орта факторларын максималды пайдалану жне олайсыз сер ететіндерін жою немесе ауіпсіз дегейге дейін шектеу жнінде гигиеналы нормативтерді, ережелерді жне шараларды ылыми трыдан негіздейді жне дайындайды.
4. Дайындалан сыныстарды, ережелерді жне нормативтерді денсаулы сатау практикасына жне халы шаруашылыына енгізеді, оларды тиімділігін баалайды жне жетілдіреді.
5. Жаын жне ашы болашатаы санитарлы жадайа болжау жргізеді.
оршаан орта факторларын зерттеу деп, оларды табиатын, жаратылысын, асиеттерін, сер ету дегейлерін, оршаан ортадаы былыстарын жне басаларын сипаттауды тсінеді. Мысалы, жаадан синтезделген химиялы осылысты ндіріске енгізу сынылады. Бл кезде гигиена маманыны міндеті - затты химиялы рылысы мен рылымын, оны физико-химиялы асиеттерін, реакцияласу абілетін, тез ыдырау абілетін, оршаан ортада кшу жолдарын, оларды кзі болатын технологиялы тізбектегі звеноларын анытау, ндірісте олданылып жрген аналогтарыны болуы, оларды асиеттері мен нормативтері туралы апараттар іздестіру, т.б. болып табылады. Сйтіп, адама сер етуі сипатын шамалауа ммкіншілік беретін осылысты толы санды жне сапалы сипаттамасы беріледі.
Затты зі туралы барлы ажетті мліметтерді аланнан кейін, оны адам азасына жне оршаан ортаа сері зерттеледі. Затты адам азасына тсу жолдары, зат алмасуында айналыма тсуі, азада жне жеке мшелерде жиналу ммкіншілігі, улылы жне ауіптілік дрежесі, улылы серіні механизмі жне басалар аныталады, ол шін, детте, жануарлара гигиеналы эксперимент ойылады. Алынан мліметтер, берілген затты ауіпсіз сері дегейін (гигиеналы нормативін) дайындау шін ылыми негіз ретінде олданылады. Мнымен атар, жзеге асырыланда берілген зат пен оршаан орта ластануыны алдын алуа немесе ластану дегейін тмендетуге ммкіндік беретін шаралар жазылан сыныстар, ережелер, нсаулар, т.б. дайындалады.
Факторларды гигиеналы нормалау, алдын алу шаралары негізделетін негізгі буыны (звеносы) болып табылады. Гигиеналы нормалау деп, адама бкіл мірі бойына немесе бкіл ебек іс-рекеті бойына кнделікті сер еткен кезде, денсаулыына жне оны рпаыны денсаулыына тікелей немесе баса орта арылы сер етпейтін, табиаты р трлі факторларды концентрацияларын, дозаларын жне дегейлерін анытауды тсінеді. Гигиеналы нормативтер ретінде химиялы факторлар шін ШРЕК (шектік рсат етілген концентрация) жне ШАД (серіні шамамен алынан ауіпсіз дегейі), физикалы факторлар шін - ШРЕД (шектік рсат етілген дегей), биологиялы факторлар шін ШРЕК олданылады.
Келесі міндеті - дайындалан нормативтерді, сыныстарды, ережелерді іс жзіне (практикаа) енгізу жне оларды тиімділігін баалау. Тиімділігі, технологиялы рдісінде біз келтірген мысалдаы жаадан синтезделген затты олданатын нысанды санитарлы тексеру, жмыс зонасыны ауасындаы жне баса да ортадаы ол затты концентрациясын анытау, жмысшыларды денсаулыын жне жмыса абілеттілігін зерттеу арылы бааланады. Медициналы-леуметтік тиімділігі аурушадыты азаюымен, жмыса абілетіні жоарылауымен крсетіледі. Сондай-а, экономикалы тиімділігі де аныталады, яни дайындалан нормативтер мен шараларды іс жзіне енгізу нтижесінде, жмыса жарамсызды аазы бойынша тлем аыны тмендеуі, ебек німділігіні артуы есебінен, т.б. алынан кіріс аныталады. Егер нысанны санитарлы жадайында теріс динамика байалса, ксіби ауру-сырау кбейгені белгілі болса, жмысшыларды жмыс абілеті тмен болса, дайындалан нормативтер мен шаралар тзетулерді ажет етеді.
Жне е соы, математикалы модельдер кмегімен іске асырылатын жаын жне ашы болашатаы санитарлы жадайды болжау, ажетті алдын алу шараларын з уаытында жоспарлауа жне жргізуге ммкіндік береді.
Гигиенаны зерттейтін таырыбы (нысаны), іс жзінде дені сау адамдар, оларды жеке басыны, жымыны, оамны денсаулытары, сондай-а белгілі бір леуметтік жадайларда адам азасына сер ететін оршаан ортаны физикалы, химиялы, биологиялы жне психогендік (апаратты) факторлары.
оршаан ортаны физикалы, химиялы жне биологиялы факторлары табии жне антропогенді (леуметтік) болуы ммкін. Мысалы, табии химиялы факторлара атмосфералы ауаны, суды, топыраты, таамны жне басаларды табии химиялы рамына кіретін заттар жатады, ал антропогенді факторлара, ортаны осы нысандарына адамны р трлі іс-рекеттері нтижесінде тсетін химиялы ластаушы заттар жатады. Табии жне антропогенді химиялы факторлар адам денсаулыына сер етеді. Адам шін кптеген табии рам бліктеріні мірлік маызы бар, оларды жеткіліксіздігі немесе арты болуы, ауруды дамуына кеп соуы ммкін. Антропогенді химиялы факторлар, зады трде улы болып табылады жне адамны денсаулыына теріс сер етеді.
Кн сулесі, ауаны температурасы, ылалдылыы, озалысы, атмосфералы ысым, геомагниттік рістер жне басалар табии физикалы факторлар болып табылады. Бл факторлар адамны тіршілігі шін ажетті, біра оларды экстремальды дегейлері тере згерістер, аурулар тудыруы, тіпті азаны ліміне кеп соуы ммкін. Антропогенді физикалы факторлар – діріл, шу, лазерлік сулелену, иондаыш сулелену, т.б., блар кбінде адам азасына зиянды сер етеді.
Биологиялы факторлара, р трлі тірі азалар (бактериялар, вирустар, арапайымдылар, микроскопиялы саыраулатар, гельминттер, жеуге жарамды жне жарамсыз саыраулатар, сімдіктер, т.б.), сондай-а оларды тіршілік німдері (токсиндер, вакциналар, антибиотиктер, т.б.) жатады. Оларды азаа сері бір маыналы емес. Мысалы, шартты трде патогенді жне патогенді микробтар р трлі жпалы жне паразиттік аурулар дамытуы, улы сімдіктер мен саыраулатар уланулар тудыруы ммкін. Сонымен бірге, ашытан ст німдеріні рамындаы ст ышылды бактериялар, адамны денсаулыына олайлы сер ететін пробиотиктер (симбионттар) болып табылады.
Психогенді факторларды табиаты таза леуметтік болып келеді. Олара жататындары - адама екінші сигналды жйе арылы сер ететін факторлар: сз, сйлеу, дыбыстар, музыка, трлі тстер, хат, баспа німдері, жымдаы араатынастар, т.б. жатады. Бл факторлар р трлі кіл-кй тудырып, психикалы жадайын згертіп, адама о немесе теріс сер етеді.
Адам биолеуметтік жаратылыс болып табылады, сондытан оны денсаулыы леуметтік ортамен байланысты жадай, яни кбінесе леуметтік факторлармен: жмыс жадайымен, трын й жадайымен, материалды жадайымен, таматануымен, биологиялы-генетикалы ерекшеліктерімен, жынысымен, салауатты емес мір салтымен (темекі шегу, арапазды, нашаорлы), т.б. аныталады. Бл леуметтік жадайды адам денсаулыына сері, леуметтік ортаны химиялы, физикалы, биологиялы жне психогендік факторлары арылы беріледі. Мысалы, темекі шегу, химиялы фактор ретіндегі темекіні азаа сері салдарынан, онымен байланысты ауруды дамуына кеп соады, т.с.с.
Шынайы мірінде адам, бір мезгілде кптеген факторларды серіне шырайды, оларды абаттасан серлеріні сипаты р трлі болуы ммкін: олайлы, бейтарап немесе зиянды жне ауіпті.