Гигиенаны баса ылымдармен байланысы. Гигиенаны блімдері. Гигиеналы зерттеулерді дістері.

Гигиена баса ылымдармен тыыз байланысты. оршаан орта факторларын жне оларды адам азасына серін зерттеу масатында, ол іргелік медицина пндеріні – анатомияны, гистологияны, алыпты жне патологиялы физиологияны, патологиялы анатомияны, биохимияны, биологияны, микробиологияны, эпидемиологияны жне климатология, метеорология, агрохимия, топыратану, агрономия, математика, т.б. сияты медициналы емес ылымдарды мліметтерін жне зерттеу дістерін олданады.

Барлы клиникалы пндермен зара байланыссыз гигиенаны болуы, ммкін емес, себебі, денсаулы жадайын баалау шін зіні зерттеулерінде гигиена, клиникалы зерттеу дістерін жне оршаан орта факторларыны серінен пайда болатын патологияларды клиникалы кріністері мен аымыны сипаты туралы мліметтерді кеінен олданады. Сонымен атар, оршаан орта факторларыны гигиеналы сипаттамасы, гигиена дайындаан нормативтер, сыныстар, ережелер емдеу медицинасыны барлы емдеу- алдын алу іс-рекеттері трызылатын негіз болып табылады.

азіргі кездегі гигиена кп салалы пн, оны рамына коммуналды гигиена, таматану гигиенасы, ебек гигиенасы, балалар мен жасспірімдер, емдеу-алдын алу мекемелеріні гигиенасы, леуметтік гигиена, радиациялы гигиена, скери гигиена жне басалар кіреді. Бл блімдерді рбіреуі гигиена ылымы мен практикасыны з алдына жеке салаларын амтиды. Болаша дрігер-гигиенист мамандар шін пропедевтикалы гигиеналы пн жне болаша емдеуші дрігерді гигиеналы білімдермен аруландыратын пн болып табылатын жалпы гигиена, оларды ішінде айрыша орын алады.

Гигиена зіні міндеттерін шешу шін, тек гигиенаны зіне тн зерттеу дістерін де жне баса да медициналы, медициналы емес пндерді де, дістерін олданады. Гигиенаны зіне тн дістеріне санитарлы тексеру, эпидемиологиялы, санитарлы сараптау жне гигиеналы эксперимент дістері жатады. Бл дістерді ішінде біреулері- оршаан орта факторларын баалауа ммкіндік береді, басалары- оларды адам денсаулыына серін баалауа ммкіндік береді. Бл дістерді брі де спецификалы емес дістерді ке спектрін: физикалы, химиялы, биологиялы, статисткалы, клинникалы дістерді жне басаларды олдануды арастырады.

Санитарлы тексеру дісі - адамдарды денсаулыына жне оларды санитарлы-трмысты жадайына сер ететін факторларды зерттеуге ммкіндік беретін негізгі дістерді бірі болып табылады. Ол екі трден: санитарлы бейнелеп жазудан жне тередетілген санитарлы тексеруден трады. Нысанды санитарлы бейнелеп жазу кзбен кріп байау, тлжатты мліметтерін жне нысана атысты баса да жаттарды зерттеу мліметтері бойынша, сондай-а нысандаы адамдардан немесе берілген аумата тратын халытан срау немесе анкеталы мліметтері бойынша жргізіледі. Мысалы, ауруларды емдеу-алдын алу мекемелерінде болуы кезінде жадайын баалау шін, оны орналасуы, имаратыны анша абат екені, жоспарлануы, патологиясы р трлі ауруларды дрыс орналастырылуы, палаталарды лшемі, терезелеріні баытталуы, жарыы, микроклимат жадайыны олайлылыы, аурухананы жер теліміні кгалдандырылуы жне басалар ескеріледі. Біра санитарлы бейнелеп жазу нысаны санитарлы жадайын тек субъективті трде (сапа жаынан) сипаттауа ммкіндік береді. Ол зиянды факторлар туралы жне оларды сер ету дегейлері жнінде толы апарат бермейді. Сондытан, тередетілген санитарлы тексеру жргізіледі, бл кезде санитарлы бейнелеп жазудан алынан мліметтер, адамны денсаулыына тікелей немесе жанама трде зиян келтіретін факторларды аспапты-зертханалы зерттеу мліметтерімен барлы уаытта да толытырып отырады. Тередетілген санитарлы тексеру, нысанны санитарлы жадайын объективті трде, саны жаынан баалауа ммкіндік береді. Тередетілген санитарлы тексеру кезінде андай факторлар зерттеледі, соан байланысты р трлі дістер олданылады, атап айтанда, физикалы, химиялы, физико-химиялы, биологиялы, географиялы жне баса дістер. Мысалы, шуды дегейін зерттеу шін шуды лшеу олданылады, химиялы рамын жне оларды млшерін анытау шін – газды-сйыты хроматографияны, атомды-абсорбциялы спектрофотометрияны жне т.б. олданылады.

Тередетілген саиитарлы тексеруді бітіргеннен кейін, жойылуы керек кемістіктері крсетілген, толы жазылан нысанны санитарлы тлжаты жазылады. Дрігер - гигиенист маман сынан сауытыру шараларыны жоспары, санитарлы йарым трінде нысанны кімшілігіне жіберіледі.

Эпидемиологиялы діс - гигиенаны негізгі дістеріні бірі болып табылады жне р трлі факторларды тек бір адамны денсаулыына ана емес, сонымен атар адамдар тобыны – жымны, трындарды, популяцияны да, денсаулыына тигізетін серін зерттеу шін олданылады. Осы масатта:

· халыты денсаулы жадайын санитарлы-статистикалы зерттеу;

· халы топтарына медициналы тексерулер жргізіледі.

Халыты денсаулы жадайын санитарлы-статистикалы зерттеу шін денсаулы сатау органдары мен мекемелеріні ресми есепке алу жаттарыны, Орталы статистика басармасыны, ксіподатарды, жеке ксіпорындарды мліметтерін пайдаланады. Денсаулы жадайын аурушады, демографиялы крсеткіштер (туып-кбею, лім-жітім, халыты табии сімі жне басалар), балалар мен жасспірімдерді дене дамуы жне мгедектік бойынша баалайды. Халыты денсаулы жадайын санитарлы-статистикалы зерттеуді белгілі бір кемістіктері болса да, кеінен олданылады. Статистикалы крсеткіштер, сіресе аурушадыты крсеткіштері, шынайы денсаулы жадайын толы крсетпейді, себебі, ауырандарды брі бірдей медициналы кмек алуа келмейді, мысалы, сыратты жеіл трімен ауыран немесе созылмалы, лсіз трде тетін аурулармен ауыратындар. Біра халыты лкен топтарыны денсаулы крсеткіштері туралы мліметтерді, іс жзінде тек статистикалы зерттеу дісіні кмегімен алуа болады.

Санитарлы-статистикалы дісті кп кемшіліктері, денсаулыты санитарлы-статистикалы зерттеумен атар, бір уаытта халыты жеке топтарына медициналы тексерулер жргізу кезінде жойылады. Медициналы тексеруді рамына терапевт, хирург, педиатр, акушер-гинеколог, невропатолог, оториноларинголог, дерматолог, жне басалар кіретін арнайы йымдастырылан, р трлі салалардаы дрігерлер тобы жргізеді. Тексеру, тек маман дрігерлерді арауын амтып оймайды, сонымен атар азаны жеке мшелері мен жйелеріні баалауа ммкіндік беретін р трлі клиникалы-функционалды жне зертханалы зерттеу дістерін де амтиды. Сонымен, медициналы тексеру рдісінде зерттеуге алынан топтарды денсаулы жадайы туралы жаа апараттар пайда болады, себебі, ауруды алдындаы жадайлар, ауруды ерте пайда болатын белгілері, брын бл ауруы жнінде медициналы кмек алуа келмеген созылмалы аурулар аныталады. Алынан мліметтер, аурушадыты шынайы дегейін крсететін жне денсаулыты зерттеуді санитарлы-статистикалы кезеінде жне медициналы тексерулер кезінде аныталан ауруларды осындыларын амтитын аурушадыты жаа крсеткіштерін есептеп табуа ммкіндік береді.

Зерттеуге алынан адамдар тобыны денсаулыын жне оан факторды тигізетін серін баалауды, халыты баылаудаы тобыны крсеткіштрімен салыстыру арылы жргізеді. Халыты баылаудаы тобында зерттелетін фактордан баса, тжірибелік тобындаыдан ешандай айырмашылы болмауы тиіс. ателіктер жібермеу жне дрыс нтижелер алу шін тжірибелік жне баылаудаы топтарда зерттелетін адамдарды санын математикалы діспен есептеу арылы табады.

Эпидемиологиялы зерттеу дісі екі трде жргізілуі ммкін: клденеінен жне зынынан зерттеу трінде. Е арапайым трі- клденеінен (бірсттік) зерттеу, бл кезде р трлі факторларды халы денсаулыына тигізген сері, зерттеу кезінде бааланады, яни динамикасында баылау жргізілмейді. Клденеінен зерттеуді барлы уаытта жргізуге болады, біра оны ммкіншілігі шектеулі, себебі, тереірек зерттеулерді ажет ететін мселелерді салыстырмалы трде тез анытауа ммкіндік берсе де, ол халыты денсаулы жадайыны бзылуы мен факторларды серіні арасындаы байланысты длелдеу шін жеткіліксіз. зынынан зерттеулер деп, жеткілікті дрежеде за уаыт бойына жргізілетін зерттеулерді тсінеді. Оларды ретроспективті жне проспективті деп бледі. Ретроспективті зерттеулер, ауруды даму себептерін іздеуге баытталан, яни берілген сттегі (уаыт кезеінде) байалан аурулардан зерттеуші, брын болан серлерді талдауа теді. Проспективті зерттеулер кезінде белгілі бір уаыт аралыы ткеннен кейін пайда болатын денсаулы жадайындаы згерістер мен факторларды сері арасындаы себеп-салдарлы байланысты анытау масатында, белгілі бір факторды серіне шыраан жне шырамаан халыты топтарына за уаыт динамикалы баылау жргізіледі.

Гигиеналы эксперимент дісі.Гигиеналы экспериментті табии немесе зертхана жадайында жргізеді. Табии эксперимент деп, сырты орта факторларыны адамдарды денсаулыына тигізетін серін зерттеуді немесе шынайы ебек жадайында немесе трмысты іс-рекет жадайы мен мір сру жадайындаы сырты орта факторларын зерттеуді айтады. Табии эксперимент жадайында алынан мліметтерді, дістемелік сыныстарды, нсауларды, санитарлы ережелерді дайындау шін, ндіріс нерксіптеріне жаа технологиялы рдістерді енгізу шін, санитарлы ораныс айматарыны лшемін анытау жне басалар шін олданады. Сонымен бірге, табии экспериментте адама жне оршаан ортаа кп факторлар сер етуі кезінде, оларды ішінен денсаулыты бзылыстары дамуында андай да бір жеке факторды маыздылыын бліп крсету, оны сер ету сипаты мен ауіпсіз дегейін анытау, факторды сырты ортада андай згерістерге тсетінін, т.б. баалау иына соады.

Сондытан, бл сратарды шешу кезінде зертханалы гигиеналы эксперимент жоары бааланады. Зертханалы экспериментте рдістер модельденеді, олар келесі мселелерді зерттеуге ммкіндік береді:

· факторларды халыты денсаулыына сері тікелей ме, лде баса орта арылы ма;

· сырты орта факторларыны здерін жне оларды оршаан ортаны санды жне сапалы параметрлеріне тигізетін серін зерттеуге ммкіндік береді.

Гигиеналы зертханалы экспериментті масаты- факторларды ауіпсіз млшері мен дегейлерін, яни гигиеналы нормативтерді орнату шін, оларды сер ету сипаты мен ауіптілігін анытау болып табылады. Факторды адамны денсаулыына серін зерттеушін, детте, екі трлі эксперимент ойылады: з еркімен келіскен адамдара жне жануарлара. Жануарлара жргізілген эксперименттен алынан мліметтерді рі арай адамдара экстраполяциялайды. Адамдара зерттеулер жргізуге, тек толы ауіпсіздік кепілдігі болан жадайда ана рсат етіледі. Мндай зерттеу трлеріне, мысалы, атмосфера ластануыны иіс табалдырыын (иіс сезуін) анытау, жарыты, шуды немесе дірілді жне т.б. серіне кру жне есту реакцияларын зерттеу жатады.

Жануарлара эксперимент, химиялы факторларды гигиеналы нормалау масатында жиі жргізіледі. детте, бл факторларды жедел, жеделдеу жне созылмалы серлері зерттеледі, жедел жне созылмалы серлеріні табалдырыы минималды сер ететін млшері аныталады, азада жиналатын абілеті, спецификалы жне серінен біраз уаыт ткеннен кейінгі салдары – мутагендік, эмбриотоксиндік, канцерогенді серлері зерттеледі, содан со алынан мліметтерді негізінде, серіні ауіпсіз дегейін – ШРЕК есептеп табады.

Ортаны факторларыны зін зерттеу жне оларды оршаан орта нысандарына серін зерттеу жніндегі зертханалы эксперимент, зертханалы модельдік рылыларда немесе жартылай ндірістік рылыларда жргізіледі. Мысалы, экзогенді химиялы заттарды топыратан сімдіктерге туін зерттеу шін, арнайы фитоклиматты камера жасайды, ол жерде топыраа зерттелетін химиялы затты осады да, содан со, осы топырата сірілген сімдікте сол химиялы затты млшерін анытайды.

Санитарлы сараптау дісі.Санитарлы сараптау – бл санитарлы-гигиеналы талаптара сай келуі туралы зерттеулер жргізу жне орытынды беру. Санитарлы сараптау дісі, негізінен алдын алу (саты) масатындаы баылауды жргізу кезінде олданылады, яни нысанды пайдалануа беруге дейін немесе р трлі нім трлері, материалдарды, німдерді ттынушылара ткізгенге дейін баылау жргізу кезінде олданылады. Санитарлы сараптауа жататындар:

· елді мекендерді жоспары мен рылысыны жобалары;

· коммуналды, трын й жне нерксіп рылыстарыны жобалары;

· рылыса жер телімін тадау жне блу;

· нысандарды рылысы, айта ру жне пайдалануа беру кезедері;

· ауыз суы, сусындар, таамды азытар;

· ыдысты, жабдытарды жне буып-тйетін заттарды жаа трлері, рылыс материалдары;

· жаа технологиялы рдістер;

· балаларды ойыншытары, кітаптары жне киімдері жне басалар.

Санитарлы сараптау, детте бірнеше кезедерді амтиды. Таамды азытарды санитарлы сараптауда, алдымен жолдама жаттарынан азы-тлік туралы мліметтер зерттеледі, содан со з орнында азытарды партиясын арау жне зертханалы зерттеулер шін сынама алу жргізіледі. Зертханалы зерттеу кезінде алдына ойан міндетіне байланысты, р трлі дістер – физико-химиялы, бактериологиялы, гельминтологиялы жне баса да дістер олданылады. Зертханалы зерттеу мліметерін аланнан кейін, санитарлы сараптау актісі, жазылады, онда азыты сапасы бааланады жне оны таматануа жарамдылыы жне ткізу жолдары туралы орытынды жасалады.

Сонымен, санитарлы сараптау, халыты денсаулы жадайы згеруіні (бзылуыны) алдын алуа ммкіндік беретін тиімді дістерді бірі болып табылады, себебі, оны кп блігі зиянды факторларды алдын алуа ммкіндік беретін кезедерінде жргізіледі.