Азаты халы медицинасы мен гигиенасы. азастан аумаында бірінші дрігерлерді пайда болуы.

азастан аумаында гигиенаны пайда болуы мен дамуы да, асырлар тереіне кетеді жне зіндік ерекшеліктері бар. азатарды едуір блігі кшпелі, мекендейтін ортасыны физикалы-географиялы ерекшеліктеріне траты трде бейімделуін ажет ететін, мір сру салтын жргізді. Ол денсаулыты сатауды жне ауруларды алдын алуды зіндік дістерін алыптастырды. Кп асырлы кшіп жрулері кшу жадайларында здеріне олайлы трын й - киіз й жасауа кмегін тигізді. Жылды мезгіліне байланысты, киіз йді кереге-абыраларын биіктетуге болатын ммкіншілігі, ауаны клемін лкейтуге жне олайлы температура режимін жасауа жадай туызды. Бдан баса, жаз мезгілінде желдетілуін жасарту шін туырлатарын ктеріп, тндікті ашады. Шады дауылдар кезінде, керісінше, барлы тесіктер киізбен тартылып, жабылып отырды. ыстыгні киіз йді тігу шін желден оралан бейткелер тадалды, абыраларыны тбіне тастан немесе топыратан йінді жасалды, киіздер екі абат етіп жабылды. Солтстік аудандардаы кшпенді аза халы ыс мезгілінде йлері р трлі ыстауларда орналасты.

Ауруларды алдын алуда халыты салтын, дет-рыптарын, жн-жосытарын орындауды маызы зор болды. Мысалы, л балалар сндетке отырызылды, ер адамдара йеліні етек кірі келген кездерде жынысты атынаса тсуге рсат етілмеді, дретке бараннан кейін дрет алу мідетті трде болды, туыстарды арасында жеті атаа дейін некелесуге рсат етілмеді. «лген малды етін, анды, доызды етін, буынып лген, соыдан, биіктен лап лген, мйізбен сзіп лтірген малды етін» таама олдануа тиым салынды. Жылына бірнеше рет ораза стап отырды.

Босануына 40 кн аланда, жкті йелді ауыр жмыстан, ораза стаудан босатан. Жаа туылан баланы тзды суа шомылдыран, одан кейін нтаталан алампыр, зімбір, каланосылан ерітілген ойды майынан тратын жапа маймен майлаан, уалап отыран. Шала туылан жас балаларды, температура траты саталатын, тлкі тмаа салып жылытан. Жаа туан баланы бесікке салан. Бесікті сйектен жасалан арнайы зрді ткізетін ттігі болан, соны арасында баздану болмаан. Жаа, жас туылан баланы ыры кнге дейін бтен адамдара крсетпеген, бл р трлі жпалы аурулар жуыны алдын алуа ыпал етті.

Алдын алу жнінде дрыс кеестерді кбінесе молдалар беріп отырды, себебі, олар сауаттылау болды жне талай емдеу, шппен емдеу мтіндеріні мазмнын білді.

Біра шешектін, обаны, тырысаты, алапесті жне баса да жпалы ауруларды жаппай эпидемиялары пайда болан кезде, халы мндай ауруларды алдында дрменсіз болып алатын. Халы емшілері ауруды ауа арылы, ауру адаммен жне оны заттарымен жанасанда жатынын білген. Сондытан, шешек жне обамен ауыран адамдарды ошаулаан, олар шін жеке ыдыстар блген. ажет болан жадайда, барлы трындар бос жерлерге кшетін, ал науастарды осы аурумен брын ауырып жазылан туыстарымен бірге сол жерде алдыратын. лген адамдарды сйектері мен заттары сол орнында ртеліп отыран. Егер ауру барлы жанялара жайылан болса, ауыл шетіне, адамдарды келуіне тыйым салатын, ара мата байланан биік сыры ойылады. Шешекті дамуыны жне оны ауыр аымыны алдын алу шін шешектен сауыып келе жатан адамны кйлегін кигізген. Иммундауды бл зінше бір дісі кмектесетін, біра барлы уаытта да емес.

Орта асырларда азастанда талай глденген алалар пайда болды. Ертедегі жібек жолында Отырар, Тараз, Жаркент, Тркістан, Соза жне т.б. аза алалары трды. азастан алаларыны санитарлы трыдан жоары абаттандырыландыы туралы археологиялы азбалар длелдейді. Мысалы, Отырар мен Тараз алаларында саздан жасалан су тасымалдайтын бырлар жйесі, моншалар, канализация су аарлары болан.

азастанны мдени орталытарыны бірі Отырарда (брын Фараб болан) ататы ойшыл, алым-энциклопедист, философ жне дрігер, ыпша жауынгеріні лы бу Насыр ль –Фараби (870-950 жж.) дниеге келді жне бастапы білімін алды. ль-Фарабиді мрасы 160 трактаттарды рады, оларды бір блігі медицинаа арналан. ль-Фараби жеке бас гигиенасын сатауды, трын йді таза стауды, ызуы ктерілген науастарды ыдыстарын блек стауды сынды.

18 асырда азастанда, тек скер блімдеріне ана ызмет крсеткен бірінші медициналы ызметкерлер пайда бола бастады. 19 асырды ортаы штен біріні аяына дейін азастан аумаында аза халын емдейтін жне санитарлы шаралар жргізетін дипломы бар дрігерлер болан жо. Тек 1825-1826 жылдары білайырды шбересі, сауатты, білімді Жгір хан з хандыында дрігер лауазымын орнатуа жне дріхана ашуа Николай 1 патшадан рсат алды, скери госпитальда трындара Халыа медициналы ызмет крсету шін Орынборды скери госпитальында аза балаларына арналан 4 стипендия йымдастырылды жне орыс-ырыз мектептерінен л балалар оуа жіберілді. 19 асырды 60-шы жылдарында ауматарды губерниялара, уездерге жне болыстара блгеннен кейін, дрігерлерді, фельдшерлерді, йелдерді босануына жрдем беретін йел лауазымдары енгізілді. 70-ші жылдары рбір ауданда дрігерлік жне фельдшерлік пункттер ашылды, ал 90-шы жылдары тек ана Степной генерал-губернаторлыында земстволы (учаскелік) медицина енгізілді.

Біра, уездік дрігерлерді аздыы, медицинаны нашар амтамасыз етілуі тере, батыл шаралар жргізуге ммкіндік бермеді, осыан байланысты 20 асырды басында да халыты ауыр леуметтік жадайымен байланысты шешекті, обаны, тырысаты, дифтерияны, дизентерияны жне баса да ауруларды жаппай эпидемиясы аарын тігуін жаластара берді.

Ол кезеде санитарлы йымдар жне санитарлы дрігерлер азастанда жо болды, ал санитария жне гигиена сратарымен саны кп емес практикалы дрігелер мен фельдшерлер айналысты.

19 асырды аяында жне 20 жзжылдыты басында азастанда Ресей университеттерінде жоары медициналы білім алан, бірінші аза дрігерлері пайда болды, себебі, зіні оу орны болмады. Оларды арасында Садуаас Шалымбеков, Нрали Ипмаамбетов, бубкір Алдияpoв, Мхамеджан арабаев, Халел Досмхамедов, Мжит Чумбалов, міре Айтбаин, Санжар Асфендияров, Есенали асаболатов жне басалар болды. Оларды брі де емдеу дрігерлері болса да, ауыр санитарлы-гигиеналы мселелерді шешуіне тура келді.