Азастанда санитарлы-эпидемиологиялы ызметті йымдастыру жне оны соыса дейінгі кезеде дамуы.

азастан аумаында бірттас денсаулы сатау жне санитарлы эпидемиологиялы ызметті ру бастамасын 1917 жылы азан Социалистік Революциясы бастады. 1920 жылы 26 тамызда Бкіл одаты орталы атару комитетіні жне Халы комиссарлары кеесіні (ХКК) Декретімен Автономиялы ырыз (аза) Кеестік Социалистік Республикасы рылды. Ал, 1921 жылы 20 мамырда бірінші Бкіл ырызды (аза) денсаулы сатау айраткерлері кеесіні шешімімен Республиканы денсаулы сатау Халы комиссариатыны рылымына бірінші рет санитарлы-эпидемиологиялы блім енгізілді. Оны рамына 4 блімшелер: санитарлы, эпидемиялы, санитарлы-статистикалы жне медициналы-санитарлы аарту блімшелері кірді. Республикадаы барлы санитарлы-эпидемияа арсы шараларды жалпы басару санитарлы-эпидемиогиялы блімге жктелді. Санитарлы-эпидемиологиялы блімні бірінші мегерушісі болып дрігер Ю.Я. Геращенков таайындалды, ал 1923 жылы оны орнына М.М. Чумбалов трды.

Санэпидызметті міндеттерін, рылымын, оны ытарын бірінші рет анытаан, сонымен атар, мамандандырылан санитарлы-профилактикалы мекемелерді руды бастамасын бастаан 15.09.1922 жылы шыан, тарихи маызды жат «Республиканы санитарлы органдары туралы» деп аталатын Ресейді Кеестік Федеративтік Социалистик республикасыны Халы комиссарлары кеесіні декреті болды. азан революциясыны жне жиырмасыншы жылдарды бастапы кезеі автономиялы республикада санитарлы-эпидемиологиялы жадай ауыр болуымен сипатталды. Бл азаматты соыспен жне сол уаыттаы крделі шаруашылы-экономикалы жадайлармен байланысты еді. Ол жылдары тырысаты, іш жне бртпе сзектеріні, шешекті, обаны, дифтерияны, безгекті эпидемияларымен, отырмен, туберкулезбен, ауыр санитарлы жадайлармен кресу е маызды мселе болды. лі жабдыталмаан, материалды амтамасыз етілуі нашар, жана дамып келе жатан санитарлы-эпидемиологиялы ызмет органдарыны барлы жмысы осы мселеге баындырды. 1921 жылдары бкіл республикада тек 22 санитарлы дрігер жне 3 санитарлы-бактериологиялы зертхана – Орынборда, Амолада, Орал алаларында болды. Губернияларда дезинфекциялы жмыстар нашар жргізілді. Дезинфекциялы камералар жне дезинфекциялаушы заттар жетіспеді. Губерниялы атару комитеттері жне губерниялы революциялы комитеттері жанынан ауыр эпидемиялы жадайа байланысты, те жпалы ауруларды эпидемиясымен кресуге арналан, республиканы барлы кштері мен ралдарын жмылдыран, ттенше санитарлы комиссиялар рылды.

Жиырмасыншы жылдарды басындаы эпидемиямен жне ашаршылыты салдарымен кресе жріп, алыптасуыны бірінші ауыр адамдарын жеіп шыаннан кейін, республикадаы санитарлы ызмет рі арай дами бастады. 1927 жылы ХКК аулысымен санитарлы мекемелерде дрігерлік лауазымдарды нормативтері белгіленді, сонымен атар, санитарлы органдарды ызметі мен ытары кеейтілді. Атап айтанда, суды, ауаны, топыраты, елді мекендерді, трын йлерді, кпшілікке арналан орындарды санитарлы орау, таамды азытарды жне басаларды сапасын тексеру солара жктелді. Халыты трмысын сауытыру жне халыты гигиеналы дадылара деттендіру шін, ауылды жне селолы санитарлы комиссиялар рылды, орыс жне аза тілдерінде брошюралар басылды, санитарлы аарту йлері ашылды. Атбе, Сырдария губернияларында, сонымен бірге, араалпа автономиялы облысында жне Адай уезінде санитарлы-эпидемиологиялы блімні блімшелері йымдастырылды.

Жаа рылысты салынуымен байланысты, елді мекендерді жоспарлау мен абаттандыру жнінде сратар туды. Аз уатты су бырлары Семей, Петропавлда болды, ал алан алалар мен ауылды елді мекендерде трындар суаттарды жне дыты суын пайдаланды. Канализация млде болмады, ассенизациялы арбалар тек Атбеде, Алматыда, Cемейде жне Оралда олданылды. оамды кір жуатын орындар мен моншалар, іс жзінде болмады. Елді мекендерден шаырым жерде орналастырылатын оыс тгілген жерлерге баылау жргізілмеді.

Коммуналды жабдыталуын жасарту шін, бірінші бес жылдыты жоспарында Алматыда, Атбеде, Оралда, Шымкентте, жаа нерксіп орталытарында - араандыда, Ембіде, Лениногорда су тасымалдау бырларыны рылысын салу белгіленді, сондай-а Петропавлдаы су тасымалдау жйесін кеейту, республиканы 22 аласында ассенизациялы арбаларды йымдастыру жне араандыны металлургиялы зауытында канализация салу, кір жуатын орындар мен оамды моншалар салу белгіленді.

1932-1933 жж. республиканы айтадан астысыздыа жне ашаршылыа шырауы аса жпалы ауралармен аурушадыты жаадан ттенше суіне себеп болды. Олармен кресу шін 100 аса медициналы бригадалар жмылдырылды, жаа дезинфекциялы пункттер, моншалар, биттерді жоятын орындар, жпалы аурулар ауруханалары ашылды, іш сзегіне, шешекке, дифтерияа, скарлатинаа арсы жаппай вакцина егу жргізілді. Осы аталан шараларды жргізгеннен кейін, 1940 жыла арай шешек, тырыса, оба аурулары жойылды, дизентерия, іш сзегі, бртпе сзегі, малярия мен аурушады та, елеулі дрежеде тмендеді. Осы жылдарда туберкулезбен, жынысты атынастан жатын аурулармен (мерезбен заымдануы 12% жететін), трахомамен ауымды крес жргізілді. Кезек кттірмейтін медициналы мселелерді шешу жніндегі белсенді жмыстара республикада бірінші рет йымдастырылан ылыми-зерттеу институттары: 17.09.1925 жылы ызыл-Ордада рылан, аза Орталы атару комитеті атындаы лкелік санитарлы-бактериологиялы институты (1934 жылдан бастап - ССР Денсаулы сатау халы комиссариатыны эпидемиология, микробиология жне гигиена институты ), Ана мен баланы орау институты, аза мемлекеттік туберкулез институты, лкелік венерологиялы институты (1931 ж), лкелік социалистік денсаулы сатау жне гигиена институттары кірісті.

Санитарлы-бактериологиялы институт - республикадаы бірінші ылыми зерттеу институты болды, азастанда санитарлы эпидемияа арсы ызметті ныаюы мен дамуында жне эпидемияа арсы шараларды йымдастыруда лкен роль атарды. Институт ашыланнан кейінгі бірінші жылдарды зінде –а, сол жылдары соншалыты ажетті шешек детритін, емдік сарысулар, вакциналар ндірумен айналысты, санитарлы-гигиеналы, эпидемиологиялы, клиникалы-диагностикалы зертханалы зерттеулер жргізді, губерниялы санитарлы-бактериологиялы зертханалара, безгек жне пастер станцияларына ылыми жетекшілік етті. Институт жанынан йымдастырылан курстарда санитарлы дрігерлер, санитарлы дрігерлерді кмекшілері, дезинфекторлар, облысты санитарлы-бактериологиялы зертханалар шін зертхана ызметкерлері жне дрігерлер дайындалды. Жыл сайыны экспедицияларда санитарлы-гигиеналы мселелер бойынша, денсаулы сатау органдарына практикалы кмектер крсетілді.

1930 жылы Алматы аласында бірінші медицина институты ашылады, оан ректор болып профессор С.Д. Асфендияров таайындалды. Кадрларды, бірінші кезекте, трылыты халытан шыан кадрларды да, те лкен жеткіліксіздігі жадайында медициналы жоары оу орындарын ру, аса керек шешім болды. 1931 жылы кз айында 1 курса 289 адам абылданды, оны ішінде 51,9%- азатар болды.

Дрігерлер дайындаудан баса, институтты кафедраларында гигиеналы трыда ылыми зерттеулер жргізіле бастады. Гигиена кафедрасы оршаан орта нысандарыны ластануын зерттеумен, азастанны алалары мен ауылдарын гигиеналы трыдан сауытыру сратарын жете зерттеп, дайындаумен айналысты. Ол кафедраны 1932 жылдан бастап 1948 жыла дейін крнекті алым, гигиена маманы, профессор Н.Н. Попов басарды. Николай Николайлы Попов – азастандаы санитарлы ызметті йымдастырушыларды бірі. Оны «Алматы аласын айта руды санитарлы негіздеу» (1940 ж.) атты докторлы диссертациясы елді мекендерді абаттандыру жніндегі іс жзіндегі шараларда жзеге асырылды. КСРО-ны мемлекеттік реформалаудан жне аза КСР раннан кейін, 1936 жылы желтосан айында автономиялы республиканы Денсаулы сатау халы комиссариаты негізінде аза КСР Денсаулы сатау халы комиссариаты рылды. Осы кезенен бастап, азастанны санитарлы-эпидемиологиялы ызметіні ттас жйесіні негізі алыптаса басталды.

5.3. лы Отан соысы жылдарындаы азастандаы санитарлы-эпидемиологиялы ызмет.Соысты алашы кндерінен бастап-а халыты денсаулыын орау ісіндегі ерекше ауыртпалы азастанны санитарлы-эпидемиологиялы ызметіне жктелді. 1941-1942 жж. республикаа бірнеше жздеген мы адам кшірілді, 361 мы немістер азастана жер аударылды, 220-а жуы нерксіп ксіпорындары кшірілді, 1944 жылы Солтстік Кавказдан 617 мы адам жер аударылды. Бл республикамызда санитарлы жадайды айтарлытай иындатты.

Эпидемиялар болдырмау шін лкен кш салынды. Осы ауыр кезеде КСРО Денсаулы сатау халы комиссариатыны бйрыымен 1943 жылы аза мемлекеттік медицина институтында (азММИ) санитарлы-гигиеналы факультет ашылды. Оны алдына соыс уаытында жне соыс аяталаннан кейінгі жаын кезедерде отанды санитарлы орау шін жоары мамандандырылан эпидемиологтар мен санитарлы дрігерлерді дайындау міндеті ойылды.

Соыс уаытында пайда болан мтаждытар азастанда санитарлы-эпидемиологиялы мекемелерді тарматарын кеейтуді ажет етті. Мысалы, егер 1941 жылы 43 санитарлы-эпидемиологиялы станциялар, 137,5 мемлекеттік санитарлы инспекторларды штатты дрігерлерді лауазымдары, 4 эпидемияа арсы отряд, 783 дезинфекциялы камералар, 3907 моншалар болса, ал 1945 жылы СЭС саны 100 дейін, санинспекторлар штаты - 274,5 дейін, эпидемияа арсы отрядтар – 45 дейін, дезинфекциялы камералар -1438 дейін кбейді, 3332 моншалар салынды.

азММИ-дегі ылыми зерттеулерді барлы таырыптары соыс уаытындаы ата талаптара сйкес болды. Бомбадан оранатын баспаналарды ауасын тазарту, скери блімдерге санитарлы ызмет крсету, соыс уаыттарындаы жпалы ауруларды эпидемиологиясы, трындара вакцина егу жніндегі сратары зерттелді.

Тгелдей соысты ажеттіліктеріне баытталан ылыми-зерттеу жне практикалы жмыстармен эпидемиология, микробиология жне гигиена лкелік институты айналысты. Олар 20 жуы бактериялы препараттарды: бртпе сзегіне арсы вакцина, сзек - парасзек вакциналарын, дизентерия бактериофагын, тырыса монофагын, тырысаа арсы моновакцинаны ндірді.

1944 жылы шілде айында республикада Тропикалы аурулар институты ашылады, ол 1945 жылы лкелік патология институты деп аты згертіледі жне лкелік медициналы мселелерді жете зерттейтін аза КСР ылым академиясыны негізгі ылыми-зерттеу орталыы болды.