Жылдардаы санитарлы-эпидемиологиялы ызмет пен гигиена ылымы.

Соыстан кейінгі бірінші жылдарда санэпидызметті е басты баыттарыны бірі белсенді эпидемияа арсы жмысы болды. Нтижесінде бртпе сзегімен, іш сзегімен, дизентериямен аурушады тмендеді, отстік аудандарда пайда болан тырыса ауруыны таралуына жол берілмеді.

50-ші жылдарды басында елдегі санитарлы-эпидемияа арсы ызметті айта йымдастыру жргізілді. Ол мемлекеттік санитарлы инспекциялар мен санитарлы эпидемиологиялы ызметті атаратын ызметтерін айындап берді жне санитарлы эпидемиологиялы мекемелерді жаа штаттарын белгіледі. Атаратын ызметтерін айындап беру, азастанда саты санитарлы баылауды дамуына о серін тигізді. Саты санитарлы баылауды ажеттілігі коммуналды рылыстарды, нерксіп ксіпорындарын масштабты трде айта румен, жаа елді мекендерді салумен байланысты болды.

айта йымдастыру нтижесінде санитарлы эпидемияа арсы ызмет мекемелеріні тарматалан жйесі рылды. 1953 жылды басына арай республикадаы санэпидмекемелерді саны 276 -а, оны ішінде алалар мен аудандарда – 264-ке, облыс орталытарында – 11-ге жетті. 1952 жылы Алматы аласында Республикалы СЭС ашылды. Біра, зертханалар СЭС -терді брінде де емес, кейбіреулерінде ана болды, ал ауданды СЭС штаттында, зірше тек бір ана санитарлы дрігерден болды.

1948 жылды кктемінде азММИ-ді санитарлы-гигиеналы факульттетінен бірінші бітірушілері шыты. 27 жас мамандар диплом алды, оны ішінде 2 аза болды. Ал, 1950 жылы араанды аласында жаа медициналы жоары оу орны ашылды. Онда, 1964 жылдан бастап, азММИ-ден санитарлы-гигиеналы факультетті ауыстыраннан кейін, дрігер-гигиена мамандарын дайындай бастады.

Осы кезеде азастан алалары мен ауылдарын сауытыру жне санитарлы трыдан абаттандыру мселелері те зекті болды. Бл мселелерді жете зерттеуге белгілі алым, денсаулы сатау ісіні ірі йымдастырушысы, профессор И.С. Корякин айрыша лес осты. Ауданды санитарлы дрігерден азКСР-ді мемлекеттік бас инспекторына дейінгі ызметтерді атарып, ол 1946 жылдан 1968 жыла дейін азММИ-ді коммуналды гигиена кафедрасын, кейіннен жалпы гигиена кафедрасын басарды. И.С.Корякинні шыаран монографиялары: «азастанны елді мекендерін кгалдандыру», «Сырты ортаны нысандарын зерттеуді негізгі дістері», «азастандаы ауыз сумен амтамасыз ететін су кздерін тексеруді дістемелік нсаулары мен схемалары» республиканы жаа ндірістік орталытарын жоспарлау жне абаттандыру мселелеріншешу кезіндегі маызды нсау болып табылды.

60-шы жылдарда айта йымдастыру жргізілді. Бл санитарлы-эпидемиологиялы ызметті ісі отайлануына ммкіндік туызды: ауылды санитарлы-эпидемиологиялы блімдері дербестік алды, ал СЭС штаттарыны саны ызмет крсететін халыты санына байланысты анытала бастады. Дегенмен, елді мекендерді санитарлы жадайын жасарту маызды болып ала берді, осыан байланысты 20 асырды 70-80 жылдары республикада Ертіс, Жайы зендеріні, Каспий теізіні жне апшаай бгеніні су алаптарын санитарлы орау жоспарлары, республика алаларыны атмосфералы ауасын орау жнінде шаралар дайындалды, 161 канализациялы жне тазартыш рылыстар кешені, атмосфераа шатын ндірістік шыарындыларды тазартатын 395 рылыс салынды, сумен амтамасыз етуді, канализацияларды, алалар мен кенттерді абаттандыруды жздеген жобалары аралды.

Осы кезеде гигиена ылымы кеінен дамыды. Республикада гигиена саласындаы жетекші мекемеге айналан лкелік патология ылыми зерттеу институтында кп жылдар бойына республиканы кен орындарында, орасын зауыттарында, титан жне магний, мыс жне мырыш, фосфор, ндірістерінде, мнай нерксібі ксіпорындарында, ауыл шаруашылыында жмыс істейтіндерді ебек жадайы мен аурушадыы зерттелді. Эксперименталды зерттеулерде, фосфорды, орасынны, кадмийді, мышьякты, ванадийді, фторидтерді, мырышты, сынапты токсикологиясы зерттелді, кптеген интоксикацияларда сульфат-ионыны орайтын сері длелденді. Фосфор жне оны бейорганикалы осылыстарын ндіретін ндірістерге, орасын ндіру мен пайдалану ндірістеріне, мнай нерксібіне арналан санитарлы ережелер, жмыс зонасыны ауасы мен атмосфералы ауадаы біратар осылыстара гигиеналы регламенттер дайындалды. Сонымен атар, ышыл газдардан тыныс мшелерін орауа арналан респираторлар, сырты орта мен таамды азытарда пестицидтерді млшерін анытау дістері, оршаан орта нысандарындаы ауыр металдарды атомды-абсорбциялы діспен анытауа арналан дістер мен аспаптар дайындалды жне ндіріске енгізілді.

Институт зерттеп келе жатан ебек гигиенасы мен ксіптік патология мселелерін шешуге крнекті алымдар: кп жылдар бойына лкелік патология ЗИ басаран профессор Б.А.Атшабаров, профессорлар А.А.Лукашев, К.К.Макашев, А.Т.Алданазаров, В.З.Хамитова, М.К.айрабаев, Г.И.Белоскурская, В.Л.Резник, В.А.Козловский, Е.Ж.Жарынов, медицина ылымдарыны кандидаттары М.Т.Бердыходжин, Б.Г.Фейгин, Г.Д. Лях жне басалар лкен лес осты. ылыми зерттеу жмыстарыны нтижелері Б.А. Атшабаровты «орасын интоксикация кезіндегі жйке жйесіні заымдануы», А.Т.Алданазаровты «Сатурнизм кезіндегі ан жйесіні згерістері», К.К.Макашевты «Техникалы прогресс жне орасын ндірісіндегі ебек физиологиясыны мселелері», Г.И. Белоскурскаяны бірлескен авторлармен жазан "Ша серінен пайда болатын пневмокониоздар жне созылмалы бронхиттер", В.А.Козловский, А.А.Лукашев, А.Г.Дардик, А.Г.Полонскийді «Фосфорлы тыайтыштар ндірісіндегі жабдытарды гигиеналы баалау», Т.Ш.Шармановты, А.А.Мамырбаевты «Фосфор, фтор жне оларды бейорганикалы осылыстарыны токсикологиясы», Е.Ж.Жарыновты бірлескенавторлармен жазан «Ауыл шаруашылы ндірісіндегі ебек гигиенасы» деп аталатын іргелі ебектерінде амтып, крсетілді. Е.Ж.Жарыновты бірлескен авторлытаы жоарыда аталан ебегі Ф.Ф. Эрисман атындаы жлдеге ие болды. Г.Ф.Поллак пен Э.И.Грановскийді редакциясымен шыарылан «Сырты орта мен таамды азытардаы пестицидтерді млшерін анытау дістері» деп аталатын нсауы, пестицидтер гигиенасы жніндегі мамандарды ен жиі олданатын ралдарыны біріне айналды. Институт, оршаан орта гигиенасы, леуметтік гигиена жне денсаулы сатауды йымдастыру сияты, баса да гигиеналы баыттар бойынша жмыс істеді. Зерттеу материалдары бойынша «Ауылды елді мекендерді сумен амтамасыз ету гигиенасы» (Г.И. Сидоренкомен бірлескен авторлыта), «Ауыз судаы металдарды улылыы» (Г.Н. Красовский, В.Г.Надеенко, .И.Кенесариев), «Ауыл трындарына медициналы кмек крсетуді йымдастыру мселелері» (П.П.Петров жне Т.К.алжеков),«ылыми-техникалы прогресс, оршаан орта жне халы денсаулыы» (Г.А.Попов, П.П.Петров, Ж.Т.Трлыбеков), «азіргі кездегі ндірістік ала трындарыны денсаулыы» (Р.Х. Кадырова, П.П. Петров, Н.Ж. Жаашов) деп аталатын монографиялар басылып шыты.

1958 жылы араанды аласында аза ебек гигиенасы мен ксіптік аурулар ылыми-зерттеу институты йымдастырылды. Оны бірінші басшысы З.К. Тлегенов болды. Бл институтта рамы р трлі ндірістік шадарды патогендік асиеттері жне азаа сер ету механизмі зерттелді, шу мен дірілді жмыс істеушілерді азасына серіні алдын алу жніндегі алдын алу шаралары дайындалды, бір типті кокс-химия ндірісіні барлы маызды учаскелеріндегі ебек жадайларына баа берілді, нерксіптен шыан аынды суларыны Орталы азастандаы суаттарды санитарлы жадайына сері бааланды. Бл сратарды ылыми трыдан жете зерттеп, дайындауа белгілі алымдар, гигиена мамандары Б.Е.Алтынбеков, .Р.мрин, А.И.Бурханов, М.И. Салехов, А.П.Филин жне басалар лкен лес осты.

Ебек гигиенасы мен ксіби патология жнінде жргізілген зерттеулер, араанды мемлекеттік медицина институтында да негізгі зерттеулерді бірі болды. Мнда кмір, полиметалл кендерін шыару кезіндегі, ара металлургиядаы ебек гигиенасы мен физиологиясыны сратары, жмыс істейтін жасспірімдерді ебек гигиенасыны сратары жете дайындалды. Бл баыттаы жмыстарды іске асуына крнекті гигиена мамандары Б.Е Алтынбеков, Е.Н Сраубаев, А.П Филин, В.А Ли., С.П Терехин, А.Г Швецов жне басалар маызды роль атарды. Зерттеу нтижелері кмір нерксібі ксіпорындарына, са рудалы жне рудалы емес пайдалы кендерді шыару жне байыту ксіпорындарына арналан Санитарлы нормалар мен ережелерде, «са рудалы жне рудалы емес пайдалы азбаларды кен орындарына кен шыару кезінде олданылатын машиналар мен механизмдері» деп аталатын мемлекеттік стандартта олданылды.

Осы кезеде АММИ-де, 1968 жылдан 1980 жыла дейін жалпы гигиена кафедрасын басаран ірі алым, профессор Ф.А. Дауылбаевты басшылыымен, азастанны тсті металлургия ксіпорындарыны нерксіптік аынды суларын залалсыздандыру жне пайдалану жолдарын іздестіру, сумен амтамасыз етуді сауытыру жнінде, сондай-а, асазан-ішек ауруларыны, тісжегіні, флюорозды алдын алу жнінде, сіресе, ауыл трындарыны арасында алдын алу жнінде, жан жаты зерттеулер жргізілді.

1980-1994 жылдары АММИ-ді жалпы гигиена кафедрасыны мегерушісі ызметін атаран, крнекті алым, гигиена маманы профессор .Р. мрин оршаан ортаны орау, адамны мір сретін ортасын болжау, азастанны биогеохимиялы айматарындаы медициналы-экологиялы мселелерінеатысты, жаа ылыми баытты дамытты. Профессор .Р. мринді азастандаы оршаан орта гигиенасыны негізін алаушы деп айтуа болады.

1960-1991 жылдар таам тану гигиенасыны арынды дамуы кезеі болды. азастанда оны мектебін рудаы баа жетпес рл академик Т.Ш. Шарманова тиесілі. 1962 жылы лкелік патология ылыми зерттеу институтында таам тану блімі рылды, бл 1973 жылы Т.Ш. Шармановты ынтасымен КСРО Медицина ылым академиясыны Таам тану ылыми зерттеу институтыны (ЗИ) аза филиалыны ашылуына негіз болды. 1988 жылы филиал з алдына дербес «Таамтануды айматы мселелері» деп аталатын ылыми зерттеу институты болды. Осы жылдары республика халыны таматануды рылымы, е кп олданылатын азы-тліктерді таматы жне биологиялы ндылыы, оларды р трлі ксенобиотиктермен ластану дрежесі, алиментарлы дисбаланстарды р трлі трлеріні аншалыты тараландыы зерттелді. Биологиялы ндылыы жоары, балаларды таматануы шін, р трлі ауруларды емдеу жне алдын алу шін арнайы таайындалатын азытар дайындалды. 1988 жылдан бастап нутрициологияны іргелік баыттары жнінде зерттеулер жргізіле бастады.

5.5. азастан Республикасында гигиенаны 1991 жылдан кейін дамуы.1991 жылды аяында егемендік алысымен азастан туелсіз мемлекеттер достастыы ішіндегі біріншілерді бірі болып «Халыты санитарлы-эпидемиологиялы саулыы туралы» За (1994 ж.) абылдады. Бл за, осы кезеде санитарлы-эпидемиологиялы ызметті іс рекетін дамыту мен жетілдіруді басты баыттарын анытады жне баылау ісіндегі бір жмыс трін бірнеше органдарда айталап орындауды жне паралелльдікті жойды.

Республика экономикасыны нарыты атынаса туіне байланасты 2002 жылы «Халыты санитарлы-эпидемиологиялы саулыы туралы» деп аталатын жаа За абылданды.

азастандаы гигиена ылымы дамуыны негізгі баыттары да реформаа тсті. 2005 жыла арай ылыми іздеулермен Республикада 4 ылыми-зерттеу институттары, сонымен бірге, медициналы жоары оу орындарыны жне дрігерлерді білімін жетілдіру институтыны гигиена саласындаы кафедралары айналысты. 1998 жылы лкелік патология ЗИ мен КЭМИ-ді біріктіру жолымен рылан, Х. Жматов атындаы Гигиена жне эпидемиология ылыми орталыыны зерттеулерінде Шыыс-азастан облысында, Арал ірінде, Тенгиз мнай газ кешені аймаында экологиялы ауіп-атер, дадарыс, апат зоналарын болу мселелері маызды орын алды.

Сонымен атар, рамында фосфоры бар осылыстарды, азастанны кен орындарынан алынан кмір клдеріні заымдайтын сері бааланды жне оршаан ортаны р трлі нысандары шін оларды нормативтері дайындалды. скер атарына шаырыландарды дрігерлік комиссиялардан туі кезінде жасспірімдерді денсаулыын баалайтын критерийлер дайындалды.

Таам тану институтында бірінші рет азастана жне Орталы Азия республикаларына (1996 ж.) арналан таматануды лтты саясаты жніндегі концепция дайындалды. Жалпы лтты дегейде халыты жеке топтарыны таматану статусы зерттелді, лтты німдер мен детте олданылмайтын жаа шикізат кздері негізінде емдік диеталар мен таам рациондары дайындалды, жаа биологиялы белсенді оспалар зірленді, емшек емізіп оректендіруді олдау жніндегі бадарламалар орындалды. Осы зекті мселелерді дамуына зор лес осан Т.Ш. Шарманов, А.А. Алдашев, И.Г. Цой, Ю.А. Синявский, Ш.С. Тжібаев, Л.И. Каламкарова жне т.б. болды.

Институт темір тапшылыты анемиямен жне йод тапшылы жадайлармен кресу жобасы бойынша, ЮНИСЕФ-ті жауапты орындаушысы. Оны базасында таам німдері мен ндірістік шикізаттарды сертификаттау жне стандарттау жрізіледі.

1994 жылы денсаулы сатауды медициналы жне экономикалы мселелері ылыми орталыы йымдастырылды. Оны рылуына жне дамуына денсаулы сатауды крнекті йымдастырушылары О.Т.Жзжанов П.П.Петров, Ж.Т.Трлыбеков, Т.К.алжеков, Д.С. Исаев жне т.б. елеулі лес осты. ылыми орталы республикада денсаулы сатау ісіні 2030 жыла дейінгі дамуыны медициналы-демографиялы стратегиясын негіздеумен айналысты, денсаулы сатауды мемлекеттік емес секторыны даму концепциясын, азастан жадайында бірінші медициналы-санитарлы кмек крсетуді даму бадарламасын дайындады. Орталыты атысуымен нарыты экономика жадайында денсаулы сатауды йымдастыруа жне реформалауа атысты республиканы задары дайындалды.

аза лтты медицина университетіні (брынгы - АММИ) гигиена кафедралары жргізген ылыми зерттеулерді сферасы едуір кеейді. Жалпы гигиена кафедрасы «Медициналы экология» ылыми мселелік зертханамен біріктірілгеннен кейін, 1995 жылы республиканы экологиялы-гигиеналы мселелері жніндегі ірі ылыми жне оу орталыы болды, оны профессор .И. Кенесариев басарды.

«Халы денсаулыы» деген лтты бадарламаа сйкес, кафедрада мнай газ айматары мен республиканы ракеталы-ядролы сына полигондары аймаындаы оршаан орта жадайы мен халы денсаулыы бойынша зерттеулер жргізіледі, зекті халыаралы бадарламаларды іске асыруа да белсенді атысады. Республикада бірінші рет аза жне орыс тілдерінде «Экология жне халы денсаулыы», «Радиациялы гигиена» оулытары дайындалды жне баспадан шыарылды. Бл оулытарда республикадаы экологиялы-гигиеналы жадайларды сратары да амтылып крсетілді.

1991 жылы АММИ-де санитарлы-гигиеналы факультет айтадан ашыланнан кейін, республиканы крнекті алымы, профессор Б.А. Неменко басаран коммуналды гигиена жне балалар мен жасспірімдер гигиенасы кафедрасында оршаан орта факторлары мен генетикалы факторларды балалар мен жасспірімдерде аурулар дамуы мен денсаулыы алыптасуындаы ролін зерттеу, азастан алалары мен ауылдарыны жоспарланауы мен санитарлы абаттандырылуын олайлы ету мселелерін зерттеу рі арай дами бастады.

аза тілінде «Коммуналды гигиена» (Б.А.Неменко, .И.Кенесариев) жне «Балалар жне жасспірімдер гигиенасы» оулытары басылып шыарылды, коммуналды гигиена жне балалар мен жасспірімдер гигиенасы жніндегі туелсіз мемлекетті санитарлы занамасыны негізгі жаттары жаадан дайындалды.

Сонымен, ылым жне практикалы іс- рекет саласы ретіндегі гигиена азастанда за даму жолынан тті. Басты баыты саты баылау болып табылатын прменді мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялы баылау ызметі рылды. Кадрларды леуеті шексіз сті. Гигиена ылымыны кптеген салалары бойынша, проблемаларды шешу жолдарын дайындайтын ылыми -зерттеу мекемелеріні уатты жйесі рылды. азіргі кездегі, XXI асырдаы, алдын алу жніндегі медицинаны даму кезеіне экологиялы контекст жне гигиена ылыми мен клиникалы медицинадаы жеке маманды салаларыны баыттарын интеграциялау идеясын іске асырылуы тн. Оан, мысал ретінде, осы саладаы кп трлі мселелерді брін амтуа ммкіндік беретін, ебек медицинасы жне оршаан ортаны медицинасы деп аталатын пндерді айтуа болады.