Нормалау аидалары.
Орта факторларын нормалау теориясы, нормалау саласында жаа білімдерді алан сайын, немі жетiлдiрiлiп жне толытырылып отырады. Дегенмен нормалау келесi аидалар негiзiнде жргiзiледi:
1. Медициналы крсетуi жаынан бірінші орында болу аидасы. Бл аиданы негiзiнде, адамны денсаулыы мен оны мiрiндегi санитарлы жадайына, фактор серiнi бiрiншi дрежелiк маыздылыы туралы жадайлар жатыр. Бл кез келген фактор шiн гигиеналы норматив орнатуды негiзгi аидасы жне ешандай млтiксiз орындалуы ажет. Бл аида бойынша:
1. Іс жзiндегi концентрацияны тмендету жнiнде тиiмдi шараларды жотыы жне оршаан ортаа тсетiн су немесе ауаа шатын шадарды, газдарды тазартатын дiстi жотыы жнiндегi ешандай себептер бекітілетін норматив дегейiне серiн тигiзбеуi ажет.
2. Гигиеналы регламент орнатана дейiн заттар ндiрiске енгзiлмейдi, осыан байланысты ылыми зерттеулер алдымен жургізiлуі ажет.
3. Бекітілген норматив, азiргi ылымны е соы жетiстiктерiн ескерген кезде, адам шiн абсолюттiк ауiпсiздік кепiлдiгiн беруi ажет.
2. Азаны биологиялы жауаптарын дифференциялау аидасы. Азаны химиялы заттарды серiне реакциясы ш крсеткiштерге байланысты:
· затты биологиялы белсенділігіне;
· затты дозасына:
· азаны арсылы кшiне
Неурлым затты биологиялы белсенділігі жне оны концентрациясы (дозасы) жоары болса, сондай-а, азаны арсылы кшi тмен болса, солрлым азаны биологиялы жауабы кштiрекболады. Азаны биологиялы жауабын келесi трлерге бледi: лiм-жітім, аурушанды, ауруды физиологиялы белгiлерi, азадаы табиаты белгісіз згерістер, заттарды азада жиналуы.
Бл кезде келесі задылытарды айырып крсетуге болады:
1. Биологиялы жауапты е лкен кшiне (лiм -жітім) е аз жауап жиiлiгi сйкес келедi, яни азаны жауабы олайсыз серге шыраан халыкты е аз блiгiн амтиды.
2. Биологиялы жауапты е аз кшiне (затты азада жиналуы) жауапты е лкен жиiлiгi сйкес келедi, яни жауап реакциясы олайсыз серге шыраан халыты брін де амтиды.
3. Азаны арсылы кші ауыспалы млшер болып табылады, себебi ол олайсыз фактор сер еткен кездегi генетикалы кода жне функционалды, жадайына байланысты. Бiрдей жадайларда бiр адамны ауырып калуы ммкiн, екiншiсi ауырмайды. Е сезiмтал контингенттерге балалар мен арт адамдар жатады.
Осы айтыланнан гигиеналы нормалауды маызды екi шарты шыады:
1. Нормативтер биологиялы жауапты бiрiншi трт дегейiн (лiм-жітімді, аурушандыты, ауруды физиологиялы белгiлерiн, азадаы, табигаты белгiсiз, згерiстердi) болдырмауы ажет. Биологиялы. жауапты бесiншi дегейiн болдырмауа (затты азада жиналуын) бгiнгi кнi ммкiншiлiк жо.
2. Нормативтер халыты е сезiмтал топтарын ескеруi ажет.
3. оршаан ортаны нысандарын блу аидасы. Химиялы заттарды бiр трiні ортаны р трлi нысандарында (жмыс зонасыны ауасында, атмосферада. суда, топырата, азытарда) адам денсаулыына тигiзетiн ауiптiлiгi бiрдей емес. Оан келесi 3 себептер ыпал етедi:
1. р трлi ортада затты физикалы-химиялы асиеттерiнi згеруiне байланысты биологиялы белсенділігіні бiрдей еместігі. Мысалы, орасын атмосферада 1- ауiптiлiк класына, суда – 2- класына жатады т.т.;
2. Адаммен байланыста болу дрежесi р трлi. Зат ауада. суда, таамда болуы кезiнде адама тiкелей, ал топырата болан кезде, кбiнде, ортаны баса нысандары арылы сер етедi.
3. сер ету уакытыны р трлілігі. Атмосферадаы заттар адам азасына немі сер етедi, ал жмыс зонасыны ауасындаы - жмыс ауысымы бойында ана сер етедi.
Сондытан, бiр затты гигиеналы нормативтерi оршаан ортаны рбiр нысаны шiн: атмосфералы ауада, суда, топырата. жмыс зонасыны ауасында, таамды азытарда – жеке-жеке орнатылады.
4. Барлы олайсыз серлерiн ескеру аидасы. андай да бiр орта нысанында (ау. су, топыра) зата орнатылатын норматив адам азасына тигiзетiн серiн ескерiп оймай, ортаны зiне де тигізетін серiн ескеруi ажет. олайсыз сер дрежесiне байланысты химиялы заттарды зияндылытарын р турлi крсеткiштерге бледi:
· Органолептикалы -бгде иiс, дм пайда болуымен, тусi мен реіні згеруi мен байалатын орта нысандары сапасыны згеруi. Мысалы, ауа мен суды иiсi згеруi. химиялы заттармен ластануы кезiндегi суды дмiнi, тстiлiгiнi згеруi т. б.
· Жалпы санитарлы - здiгiнен тазару рдістеріне сер ететiн. сапрофит микроазаларды саныны, тр рамыны, белсенділігіні згеруi (мысалы, суаттарды здiгiнен тазару рдістері).
· Санитарлы-трмысты - жергiлiктi климаттын, ауаны млдiрлiгiнi, сiмдiктердi, трмыс жадайыны згеруi. Мысалы, ауаны ластануы затты крінуі дрежесіні, УК сулеленуіні тмендеуіне, киiмні ластануына кеп соады т.т.
· Рефлекторлы – кздi, жоары тыныс жолдарыны шырышты кабытарын тiтiркендiретiн серi.
· Санитарлы-токсикологиялы - адам азасына жалпы улылы серi.
· Суа миграциялану - затты (топыратан) су ортасына миграцияланады.
· Ауаа миграгциялану – затты ауаа миграциялануы
· Транслокациялы - топыра ластанан кездегi затты сiмдiктерде жиналуы.
· Спецификалы - затты созылмалы уытты сер беретiн дегейiнен тмен дозаларындаы аллергендiк,жыныс бездеріне жне эмбриона уытты сері
· серінен бiраз уаыт ткеннен кейiн, пайда болатын сер салдары - мутагендiк жне канцерогендiк серi.
оршаан ортань р трлi нысандары шiн зияндылы крсеткiштерiнi рамы р турлi болады. Судаы заттарды нормалау шін келесі зияндылы крсеткіштерін анытайды: органолептикалы, жалпы санитарлы, санитарлы-токсикологиялы, спецификалы, серінен бiраз уаыт ткеннен кейiн пайда болатын сер салдарын, атмосфералы ауада: органолептикалы, рефлекторлы, санитарлы-токсикологиялы, санитарлы-турмысть. спецификалы жне серінен бiраз уаыт ткеннен кейiн пайда болатын сер салдарын; топырата: органолептикалы. жалпы санитарлы, санитарлы-токсикологиялы, суа миграциялану. ауаа миграциялану, транслокациялы крсеткiштерді.
Зияндылы крсеткiштерiнi дегейi эксперименталды жолмен аныталады. Бл жадайда нормалау негiзiне «жiiшке жері» немесе зияндылыты лимиттейтін белгісі деген аида ойылан.
Зияндылыты рбiр крсеткiші шiн, затты минималды сер ететiн концентрациясы аныталады да соларды iшiнен е аз концентрациясы тадалып алынады. Осы алынан концентрациясы берiлген зат нормаланатын зияндылыты лимиттеушi крсеткiшiн анытайды.
5. Табалдырыты аидасы. азiргi кезде бл сраты, гигиеналы нормалауда принципиалды мнi бар, табалдырыты жне табалдырысыз деп аталатын, екi концепциясы бар.
Табалдырысыз концепцияны жатаушыларды айтуынша, ластаушы затты кез келген млшерi (концентрациясы) азада патологиялы згерiс туындатуа абілеттi. оршаан ортаны ластануы нольге те болан жадайда ана, патологияны пайда болу ауіп-атері де нольге те болады деп есептейдi. рине, мндай жадайды жасау ммкiн емес, осыан байланысты табалдырысыз концепция адамны ауiпсiз мiр суретiн ортасыны болатын ммкiншiлiгiн жоа шыарады. Демек, гигиеналы нормативтердi орнатуды да ажеті жо деп есептейді.
ВОЗ сарапшыларынь орытындысы бойынша, кез келген химиялы заттар, белгiлi бiр сер ету жадайында улы болуы ммкiн деген пiкiрге сейенiп. Отанды гигиенистер химиялы заттарды табалдырыты серiнi бар екенiн мойындайды.
Демек, рбiр химиялы заттар шін, адамга ауiпсiз болатын сер ету жадайыны болуы ммкiн. Бл жадай канцерогендерге атысты емес, дегенменде, олар шiнде, рак ауруыны пайда болуын адамны орташа мiрсретiн жасынан рi арай зартуа болатын жадайлар бар.
Табалдырыты аидасы, нормалаудаы е бiр зектi мселе, себебi ол тек гигиеналы регламенттердi - санитарль баылауды ты негiзiн, орнатуа ммкiндiк берiп коймайды, сонымен атар халыа тсетiн химиялы заттарды максималды рсат етiлетiн жктемесін есптеуге де ммкiндiк бередi.
6. «Доза-уакыт-эффект» аидасы. Химиялы заттарды сер етуi кезiнде организмнi биологиялы жауабы оны концентрациясына (дозасына) жне сер ететiн уаытына тура пропорционалды. Габер формуласы бойынша, затты азаа енгiзгендегi серi концентрациясы мен сер ету уакытыны кбейтiндiсiне те:
Э = К В
Бiра бл классикалы формуланы олдану шектелуi, себебi азаны биологияль жауабы кп факторлара байланысты. Мысалы, жоары концентрациясын олданандаы жедел серiнде сер тиiмдiлiгi те тез тiркеледi жне ол концентрациясына байланысты. Мндай эксперименттi бейнелеу шін «концентрация-тиiмдiлiк» исыын пайдаланады.
Созылмалы серi кезiнде, детте, аз концентрациясында, оны эффектісі затты азадаы кумуляция рдісімен байланысты, жне тек концентрациясы мен ана емес, сер ету уаытымен де байланысты. Осыны ескерiп, созылмалы сер салдары «концентрация – уаыт» исыымен бейнеленедi. Бл математикалы байланыстылы нормалау шін ажетті жедел жне созылмалы серлеріні табалдырыы, ауіптілік кластары, ор коэффициенті, т.б. сияты біратар параметрлерін анытауа ммкіндік береді.
Химиялы заттарды трт ауптілік класын ажыратады:
1. аса ауіпті;
2. ауіпті;
3. орташа ауіпті;
4. аз ауіпті;
7. Лабораториялы эксперимент аидасы. Барлы крсеткiштер бойынша затты табалдырыты серiн анытау, ата стандарттаан жне салыстыруа болатын жадайда зертханаларда жргiзiледi. Эксперимент дiсi бiрiайланан болуы ажет, осындай жадай ртрлi зертханалардан алынан млiметтердi бiр-бiрімен салыстыруа болады.
Барлы табии рдістерді есепке алу шiн, адам азасына сер етуiнде басты роль атаратын жне зерттелетiн затты белсенді сер етуіне ыпал ететiн факторларды зертхана жадайында модельдейді. Мысалы, кмпір ндiрiснiде пневматикалы баламен жмыс iстеу кезiнде кмiр шаы + шу + вибрация + микроклимат ескерiледi.
8. ШРЕК-ті салыстырмалы трде болуы аидасы. рбiр бекітілген гигиеналы регламент (норматив) траты млшер емес. Оны дегейі эксперимент жргізу кезіндегі ылыми біліміні дрежесімен жне методикалы дістермен аныталады. Сезімталдыы жоары талдау дістерін енгізу барысында жне жаа ылыми деректерді жиналуы барысында зиянды серді табалдырыы жне нормативті зі де айта аралуы ммкін. Мндай айта арау жиі атандату жаына жргізіледі. Бан орасынны судаы, аудаы, биосубстраттардаы нормативтері, сондай-а, ДДТ пестицидіні нормативі айын мысал бола алады. Кейбір жадайларда ШРЕК айта арау оларды рсат етілген концентрациясын жоарлату жаына да жргізілу ммкін, біра бндай жадайлар едуір аз.
9. Гигиеналы нормалауды сатылы трле жргiзу аидасы. Бл аида норматив дайындауа кететiн уаытты ысарту масатын кздейдi, сйтiп зерттелетiн заттарды кп санын амтуа ммкiндiк бередi. Бiз жоарыда гигиена ылымы практика алдында кп арыздары бар деп айтанбыз жне бл арыздары жыл сайын сiп келедi.
Жануарлара гигиеналы эксперимент жргiзудi толы схемасы за мерзiмге созылады (сер салдары бiраз уаыт ткеннен кейiн бiлiнетiн ммкiншiлiгiн ескергенде - 2 жыла дейiн). Бiра, практикалы масат шiн затты толы схема бойынша зерттеудi барлы уаытта бірдей талап етпейді, яни созылмалы эксперимент барлы уаытта бірдей ажет емес. Сондытан отанды гигиенистер ШРЕК бекітуді сатылы схемасын сынды.Алдымен жедел жне жеделдеу эксперимент негізінде затты зерттеуді ысартылан слбасы абылданады. Бл затты ауіптілік класын анытауа ммкіндік береді. Егер, зат 4-немесе 3- класына жататын болса, осымен эксперимент аяталады. Созылмалы эксперимент зат тек 1-немесе 2-класына жататын болса ана жргізіледі. Сатылы трде нормалау зін толыы атады жне лкен экономикалы маызы бар.
4. Жануарлара жргізілетін эксперимент.Химиялы заттарды табалдырыты серін анытау жніндегі эксперименттер зертханалы жануарлара – тышандара, егеу йрытара, теіз шошасына, ояндара, мысытара, иттерге ( ен алдымен - тышандара, егеу йрытара ) ойылады. Эксперименттер жедел, жеделдеу, созылмалы болуы ммкін. Затты биологиялы белсенділігі туралы е толы апаратты созылмалы эксперимент береді.
Жедел эксперимент DL50 (CL50), жеделдеу жне созылмалы эксперимент шін дозалар анытау, улануды клиникалы белгілерін зерттеу, затты азада жиналатын абілетін, химиялы тазалыын анытау, ШРЕК-ті есептеу жолымен анытау масатында жргізіледі.
Жеделдеу эксперимент е сезiмтал тесттердi анытау жне созылмалы эксперимент шін дозалар тадап алу, есептеу жолымен ШРЕК бекіту, затты азада жиналатын абілетін анытау масатында жргізіледі.
Созылмалы эксперимент, затты табылдырыты концентрациясын анытау шін жргізіледі.
Затты биологиялы белсендігі жнiндегi е толы информацияны созылмалы эксперимент бередi.
Жануарлара жргiзiлетiн эксперименттер химиялы затты адама тигiзетiн уытты серiн болжауа ммкiндiк бередi. Алайда, мндай болжауды длдiгi бiратар шарттара байланыстьг:
1. Жануарлар зерттелетiн затты не факторды серiне сезімтал болуы ажет.
2. Жануарлара затты енгiзетiн жолы, табии жадайда осы затты адам азасына тсетiн жолына сйкес (адекватты) болуы ажет. Мысалы, атмосфералы ауаны ластайтын зат нормаланатын болса, эксперимент жргiзiлетiн жануарларды азасына зат ингаляциялы жолмен енгiзілуі тиіс. Егер азытарды ластайтын заттар зерттелетiн болса, асорыту жолдары арылы енгізу керек т.т.
3. Наты орытынды шыару шiн жануралардь саны жеткiлiктi болуы ажет.
4. Затты физикалы кйi мен химиялы трi адама сер ететiн трi мен кйiне сйкес болуы ажет.
Осы айтылгандара арамастан жануарларды алынан млiметтердi адама олдану (экстраполяция) елеулi млшерде салыстырмалы. Бл ртрлi тiрi жандыларды сезiмталдыыны, зат алмасуыны, заттарды азадан шыу жолдарыны ртрлiлiгiмен байланысты.
Оны олданудаы елеулi кедергiлердi бiрi адам мен эксперименттiк жануарларды мiр сру узатыыны бiрдей еместiгi, тiптi созылмалы эксперимент ойанны зiнде де. Мысалы, егеу йрыты орташа мiр сру уаыты (2,5 жыл) адамны 15-17 жасындаы мiрiне сйкес келедi. Осы айтыландарды брiн эксперименттен алынан млiметтердi интерпретациялаан (ой тжырымын жасалан кезде) кезде ескеру ажет.
Кейбiр жадайларда нормалау жнiндегi эксперимент з еркiмен келiскен адамдара жргiзiледi. Мндай тжирибилер келесi талаптара сай болуы ажет: .
1. Адам з еркiмен келiспесе, эксперимент жргiзуге болмайды.
2. Эксперимент тек алдымен жануарлара жргізілген зерттеулерден жне баса зерттеулерден кейiн ана адама жргiзiлуi ммкiн.
3. Эксперимент адам денсаулыы шiн млде ауіпсiз болуы ажет.
4. Экспериментке тек денi сау адамдар ана атыса алады.
Кбiнде волонтер-адамдара гигиеналы эксперименттi атмосфераны ластайтын заттарды иiс табалдырыын анытау шiн немесе кейбiр физикалы факторларды нормалау кезiнде жргiзедi. Бiра мндай эксперименттi зi де факторды серi жнiндегi апаратты адама тигiзетiн серiн тiкелей байау кезiнде алатын жадайда ана койылады.
Жеделдетiлген нормалау .
деттегi гигиеналы нормативтердi орнату дiстерi за, ыйын, кп материалды шыынды ажет етедi. Оны стiне санитарлы регламент бекітуді ажет ететiн химиялы заттарды саны азiргi кездегi бар зертханаларды ммкiншiлiктерiнен лде-кайда кп. Крсетiлген проблеманы шешудiн бiр жолы - жылдамдатылан нормалау дiсiн дайындау. Бл шiн екi талап саталуы ажет .
1. Зерттеу бадарламасын ылыми негiзде ысарту.
2. Нормалау млшерiн анытау сенiмдiлiгiн сатау. Негiзiнен мндай экспресс-дiстер есептеу дiсi болып табылады жне есептеудi келесi крсеткiштер бойынша жргiзедi:
· токсикометрия параметрлерi (LD50, LС50) бойынша;
· баса ортадаы нормативтер(ПДК) бойынша;
· затты физикалы-химиялы асиеттерi бойынша, (молекулярлы массасы, айнау температурасы т. б.);
· жасуша культурасына уыттыы бойынша;
· гидробионттара уыттылыы бойынша;
· баса елдерде дайындалан нормативтер бойынша;
· химиялы рылымы бойынша жргiзiледi.
Экспресс-экспериментке негiзделген жне баса орта объектiлеiрi шiн бекітілген ШРЕК негiзiнде есептеу е сенiмдi болып табылады. Баса елдердi ШРЕК - терiн пайдалануа, тек нормативтердi негiздеу дiстерi мен аидалары бізді елдегіге толы сйкес келгенде ана рсат етiледi.
Гигиеналы болжау.
1972 ж. академик Г.И.Сидоренко, келешектегi оршаан орта мен халыты денсаулы жадайын баалауа ммкiндiк беретiн, гигиеналы болжау теориясын сынды. Жаын жне ашы болашаа болжау есептеулерiн жргiзу келешектегi алдын алу шараларын жоспарлауа жне оларды тиiмдiлiгiн баалауа ммкiндiк бередi.
оршаан орта мен халыты денсаулы жадайын болжайтын кп дiстердi iшiндегi екi дiс жиi олданылады: ол аз квадраттар дiсi жне регрессиялы моделдер дсi. Бірiнші дiстi олдану шiн, е кем дегенде ткен 10 жылды ретроспективтiк материалдары ажет. Бл дісті болжауа алынатын былысты динамикалы атарындаы крсеткiштерi салыстырмалы трде траты болан кезде жне фактор белгiлерiнi шыл згеруi жо кезде олданан жн. Е аз квадраттар дiсi былыса сер ететiн факторларды есепке алмай, тек былыс динамикасындаы згерiс баыттылыын (тенденциясын) крсетедi. Сондытан болжауды 5 жылдан арты мерзiмге жасауды жнi жо.
Регрессиялы моделдер дiсi, жалпы задылытарды крсететiн регрессия сызыты тедеулерiн алуа мумкiндiк бередi. Мысалы, атмосфераны ластануы жнiндегi есептеу жолымен алынан млiметтер болса. 10-15 жыл келешектегi халыты денсаулы дегейi жнiнде ойлауа болады, демек ажеттi табиатты орау шараларын негiздеуге де болады.