Ауа ортасыны гигиеналы маызы.

Атмосфералы ауа оршаан ортаны маызды рам блігіні бірі болып табылады. Ауасыз адамны да жне баса да тірі азаларды мір сруі ммкін емес. Жердегі тіршілікті сатаудаы ауа ортасыны атаратын маызды рлі, алдымен, оны рамындаы оттегімен байланысты, ттегіні арасында азада аралы алмасу мен тіндік тыныс алу рдістері жріп отырады. Сонымен атар, азамен оршаан орта арасында жылу алмасу рдістерін амтамасыз етуде де ауаны мызы аз емес, себебі ауа, адам азасындаы жылу ндірілуімен жне одан жылу берілуіне сер етіп, адам азасыны жылылы жадайын анытайды.

Адам азасы мен оны тіршілігіндегі санитарлы жадайына атмосферадаы болып жатан физикалы рдістер де елеулі сер етеді, олар баса факторлармен рекеттесіп жергілікті жерді ауа райы мен климатын алыптастырады. Кн сулесіні биологиялы нысандарды жоятын сері бар ыса толынды ультраклгін сулелері мен арышты радиация атмосфералы ауа арылы ткенде, оларды шашырауы жне сіірілуі жреді. Тіршілік шін маызды жер бетіне жететін кн радиациясыны саны мен сапасы да кп жадайларда атмосфераны жадайына байланысты. Атмосфера, адамны, жануарларды жне сімдіктерді зат алмасуынан пайда болан газ туріндегі німдері, патогенді микроазалар, табии жне техногенді текті химиялы жне радионуклидтік ластаушылар тсіп отыратын, резервуар болып табылады. Соны нтижесінде, ауа жпалыжне паразиттік аурулар берілетін фактор болуы, сондай-а, адам денсаулыы мен трындарды санитарлы-трмысты жадайына олайсыз сер етуі ммкін.

Ауа массасыны тез араласатын жне лкен ашытытара кшетін абілеті жергілікті ластануларды тез таралуына жне оларды жаанданы ластануа айналуына ыпал етеді. Сонымен бірге, атмосфераны немі болып отыратын айналымы жне баса да сфералармен, сіресе, мхитпен байланысы, оны здігінен тазаруына жоары абілеттілігін амтамасыз етеді.

Атмосфералы ауаны ластайтын заттарды кп блігі жерге тседі, сімдіктерге сіеді, заттарды топырата тетін айналымына енеді, жауындармен жуылып кетеді. Ауаны мхитпен жанасуы нтижесінде, мхит атмосферадан кмірышыл газыны, ккірт ангидридіні жне баса да осылыстарды едуір массаларын зіне сііреді. Сондытан, атмосфера, тек ауаа араласан блшектерден, зиянды химиялы заттардан, радионуклидтерден жне патогенді флорадан здігінен тазару рдістері жріп отыратын табии орта ана емес, сонымен атар, ол заттармен суды жне топыраты ластайтын кзі де болып табылады. Жабы блмелердегі ауа сапасы да атмосфералы ауаны сапасымен аныталады.

2. Жер атмосферасыны рылымы. Жерді ауа абыы бірнеше абаттардан: тропосфера, стратосфера, мезосфера, ионосфера, экзосфера жне магнитосферадан трады. Е тменгі, жер бетіне жанасып жатан абаты - тропосфера, оны полюстардаы алыдыы теіз дегейінен 8-10 км, орташа ендіктерде - 10-12 км, экваторда 15-18 км. Тропосфераа физикалы параметрлеріні: температурасыны, ылалдылыыны, атмосфералы ысымыны, ауаны озалысыны трасыздыы тн. Ауаны орташа ысымы теіз дегейінде 101,3 кПа райды. Жоарыа ктерілгенде ауаны ысымы мен тыыздыы азаяды. Ауаны температурасы жер сті абатында топыраты кн сулесінен ызуына байланысты жоарылау болады, биіктеген сайын тмендейді: рбір 100 м-ге биіктегенде, 065º С тмендеп отырады.

Тропосферада немі ауа массаларыны р трлі баыттарда кшуі жріп отырады, бл р трлі ауа райы жадайларыны алыптасуына ыпал етеді. Негізгі массасы атмосфераны жерге жаын абатында жиналан су буларыны конденсациялануы блттарды тзілуіне жне жауын-шашындара кеп соады.

Тропосфераны табии химиялы рамы салыстырмалы трде траты, оан азот, оттегі, кмір ышыл газы (99% дейін), сонымен атар, инертті газдар, озон, су булары жне т.б. (1% дейін) кіреді. Сонымен бірге, тропосферада адамны шаруашылы-трмысты іс рекеті нтижесінде жне табии кздерден тсетін ластаушы заттар да (ша, кйе, р трлі улы осылыстар, радионуклидтер, парниктік газдар) кездеседі. Соы жылдары парниктік газдарыны ішіндегі негізгісі болып табылатын кмір ышыл газыны млшеріні кбеюі байалып отыр. Ауаны жерге жаын абатыныны температурасыны біртіндеп жоарылауын (жылына 0,01ºС) осыан байланысты деп санайды.

Тропосферадан кейінгі келесі абаты стратосфера болып табылады, оларды арасы жіішке тпелі зонамен блінген. Стратосфера 50-60 км биіктікке дейін жетеді. Тменгі абаттарында температура минус 60º С райды, ал жоары шекарасында - плюс 10ºС дейін жоарылайды. Стратосферада ауа сиретілген, су булары жо дерліктей, блттар жо, ауа аымы негізінен горизонтальды баытта таралады. Осыан байланысты, стратосфераа ткен ластаушы заттар, мысалы, ядролы жарылыс кезіндегі пайда болан радионуклидтер, авиацияны жне арышты зымырандарды отындары жанан кездегі німдері, фреондар жне т.б. за уаыт, бірнеше жылдара дейін стратосферада болып, тмен тспейді жне ауа аыны арылы лкен ашытытара таралады, бл планетаны жаанды ластануына келеді.

Стратосферада жретін негізгі химиялы реакцияларды біріне кн радиациясыны ыса толынды ультраклгін сулесіні жне арышты сулеленуді молекулярлы оттегімен зра рекеттесуі нтижесінде озонны пайда болуы жатады. Озонны негізгі массасы 16- дан 32 км дейінгі абатта жиналан, ал е жоары концентрациясы шамамен 25 км биіктікте байалады. Озон, биологиялы нысандарды заымдайтын ыса толынды сулеленуді жерге жібермей, орайтын экран ретінде ызмет атарады.

Стратосферадан жоары мезосфера (жоары шекарасы - 80 км дейін), ионосфера (жоары шекарасы 500-1000 км –ге дейін), экзосфера (жоары шекарасы - 3000 км -ге дейін) жне магнитосфера (жоары шекарасы – 50000 км ге дейін) орналасады. Мезосферада атмосфера массасыны 5% жуы млшері бар, озон млшері кп емес, температурасы, стратосфераа араанда, едуір тмен - 70ºС жуы. Ионосферада ауа те кшті иондалан, ал температура биіктеген сайын тез жоарлап, 900-1500ºC жетеді. Экзосферада ауа те сиретелген жне тыыздыы бойынша ауасыз арыш кеістігіндегі тыыздыына жаын. Е жоары сиретелген ауа - магнитосферада. Магнитосфераны болуы Жерді магниттік рісіні болуымен байланысты. Жерді магниттік рісі 2 рамдас бліктен: жерді сйы ядросындаы иондалан массаны озалысыны салдарынан пайда болатын, жалпы геомагниттік рісті 94% дейін райтын, траты магниттік рістен, сонымен бірге, кн текті жне арыш текті корпускулярлы сулеленулерді серінен пайда болатын айнымалы магниттік рістен трады. Геомагниттік ріс Жерді р трлі арышты сулеленулерден орайды. Атап айтанда, зарядталан блшектерден тратын кн желіні негізгі аыны геомагниттік ріспен зара серлесіп, жерді айналып отеді де, геомагниттік рісті зын магниттік «йрыа» алып кетеді. Блшектерді кп блігін магнитосфераны радиациялы белдеулері жерді беттіне жіберімей, стап алады.

Сонымен, атмосфераны барлы абаттары Жердегі тіршілік ету ммкіндігін амтамасыз ететін жадайларды алыптастыруа атысады. Адамны мірі тропосферада теді, сондытан оан осы абатты асиеттері е кп тікелей сер етеді. Адама сер ететін ауа ортасыны факторларына ауаны физикалы асиеттері, химиялы жне биологиялы рамы, сондай-а, оны физикалы, химиялы жне биологиялы ластаушылар жатады.