Ауаны температурасы, ылалдылыы, озалу жылдамдыы жне оларды гигиеналы маызы.

Атмосфералы ауаны температурасы негізінен кн сулесіні серінен ызан жер бетінен берілетін жылуымен жне аз дрежеде атмосфераны зіні тікелей жылуымен амтамасыз етіледі.

Ауа температурасыны туліктік жне жылды ауытуларына р трлі факторлар сер етеді: географиялы ендік жне осыан байланысты кн радиациясыны арындылыы, жерді теіз дегейінен тран биіктігі, жергілікті жерді бедері мен сипаты, теіздерді, теіз жне мхит аындарыны жаындыы, жер беті жабындылырыны сипаты жне т.б. Географиялы ендік нерлым жоары болан сайын, сорлым кн сулелері жерді бетіне лкен екею брышымен тседі, осыан байланысты жерді аз ыздырады.

сімдікпен жабылан топыра, тасты, мды немесе асфальтпен жабылан топыраа араанда, жылуды аз береді. Теіз дегейінен биіктеген сайын, ауаны температурасы тмендейді. Биіктікті белгілі бір млшерге дейін суі кезіндегі ауа температурасыны згеру шамасы атмосфераны температуралы градиенті деп аталады. Желсіз, суы ауа райы кезінде температуралы градиентті брмалануы - инверсия байалуы ммкін. Инверсия кезінде, жер бетінде жылы ауаны орнына, керісінше, ауаны суыыра абаттары жиналады. Ауырлау боландытан, олар здеріне ластаушыларды жинап, оларды сейілуіне кедергі жасайды.

Ауа температурасыны серіне адам ашы жерлерде де, жабы блмелерде де немі шырап отырады. Климатты аудана, ауа райы жадайларына, ндірістік жмысыны сипатына, блмелердегі температуралы режиміне жне т.б. байланысты адам азасына тек олайлы ана емес, сонымен бірге, олайсыз, те жоары немесе те тмен температуралар сер етуі ммкін. Температураны ке аралытаы згеруінде азаны жылу тепе-тедігіні саталуы химиялы жне физикалы жылу ретттеу рдісімен амтамасыз етіледі. Химиялы реттелу арылы зат алмасу рдістері арындылыыны згеруі есебінен азада жылу ндірілуі згереді. Мысалы, ауаны температурасы жоары боланда, зат алмасу рдістеріні арындылыы тмендейді, бл жылу ндірілуіні азайуына кеп соады, ал тмен температура кезінде, керісінше, жылу ндірілуі жоарылайды. Физикалы жолмен жылу реттелуі оршаан ортаа жылу берілуіні згеруімен іске асырылады. Жылу берілуіні негізгі жолдары сулелену (инфраызыл), конвекция, ткізу (кондукция) жне булану болып табылады. Жылу инфраызыл сулелену трінде кез келген ызан нысаннан, сонын ішінде, адамнан да шыады Оны арындылыы ауа температурасына емес, ызу дрежесіне байланысты болады. Адам азасы мен оршаан орта нысандарыны арасында сулелік жылуды здіксіз алмасуы жріп отырады. Сулелік жылуды тсуі мен оны берілуі арасында радиациялы балансы нлдік, теріс жне о болуы ммкін. Нлдік баланс кезінде, адам денесі жылуды аншалыты алса, соншалыты сулелендіріп отырады. Егер, адам терісіні температурасы оршаан заттарды орташа температурасынан жоары болса, онда адам сулелік жылуды, аланына араанда, кбірек береді, ал радиациялы баланс теріс болады.

Теріс радиациялы баланс ауаны олайлы температурасы кезінде де болуы ммкін, егер, блмелерді абыралары суы немесе ылалды болса, себебі мндай жадайда жылудын сулеленуі аз ызан беттерге арай арынды жреді.

оршаан заттар мен оршауларды температурасы адамны терісіні температурасынан жоарыра болан кезде, адам зі жылу беруге араанда, жылуды кбірек алады, яни о радиациялы баланс пайда болады. О радиациялы баланс азаныызынуына, ал теріс баланс – салындауына кеп соады.

Жылу беруді конвекциялы жолында жылу адам денесіні бетіне тиіп тратын ауа массасына, ал кондукция жолында – денеге жанасан салын заттарды жылытуа беріледі. Булану арылы жылуды берілуі тері бетінен, кпе жне тыныс жолдарынан ылалды булануы арылы жреді. Азаны тыныштыы жадайында жне олайлы жылылы жадайда жылуды негізгі массасы - 55%-а дейін сулелену арылы, 29% - булану арылы, 15% жуыы - конвекция арылы беріледі.

15-25ºС температура диапазононында жылу реттейтін механизмдер ызметіне айтарлытай кш тспейді. 25-35ºС температурада жылу ндірілуі азайып, жылу берілуі кшейеді, ал дене температурасынан асатын ауа температурасы кезінде, жылу ндірілуі айтадан жоарылайды, сулелену жне ткізу жолдары арылы ммкіндігі болмайды, сондытан, жылу берілуі тек бір ана жолмен - булану арылы жолы жреді. Жоары температураны азаа сері ауырлы дрежесі р трлі азаны ызынуына келеді. Ол жоары температураны жедел жне созылмалы сері кезінде дамуы ммкін. Жедел гипертермияны жеіл трінде дене температурасы 38 ºС дейін жне одан да жоары ктеріледі, бас ауруы, бас айналу, лсіздік, жрек айнуы, су пайда болады. Ауыр дрежедегі денені ызуы ысты ту трінде (гиперпиретикалы трі) теді, бл кезде дене температурасы 39-41ºС дейін ктеріледі, артериялы ан ысымы бірден тмендейді, психомоторлы озу жне комалы жадай дамиды. Балаларда, сонымен бірге, ысты цехтарда жмыс істейтін адамдарда су-тз тепе-тедігіні бзылуы нтижесінде жедел гипертермияны сіір тартылатын трі дамиды. Жоары температураны созылмалы сері р трлі мшелер мен жйелерді функционалды жадайыны, су-тз тепе-тедігіні бзылуына кеп соады, брынан бар созылмалы ауруларды аымын ауырлатады, азаны арсы тру абілетін тмендетеді. Мысалы, анны ттырлыыны жоарылауы, сонымен бірге, ан тамырларыны кеейуі салдарынан шеткі ан тамырларында айналымдаы анны клеміні лаюына байланысты, жрекке тсетін жктеме жоарылайды, бл миокардта дистрофия мен гипертрофия дамуына келеді. Орталы жйке жйесіні функционалды жадайы бзылады, бл назар аударуды тмендеумен, озалу реакциясыны баяулауымен, имыл-озалыс координациясыны бзылуымен, жмыса абілеттілікті тмендеуімен сипатталады. Тер арылы сйытыты кп млшерде блінуі, зрді оюлануына жне зр шыаратын жолдарда тастар тзілуіне себеп болады. Сйытыты кп млшерде абылдау жне тер арылы хлор иондарын жоалту асазан сліні бактерицидтігіні тмендеуіне жне гастриттерді дамуына келеді.

Терді блінуі кшейуінен азадан тздарды (хлорлы натрийді - 30-40 г дейін), суда еритін друмендерді жне кп млшерде сйытытарды (терді блінуі - 10л-ге дейін жне одан жоары) жоалуы сіір тартылуларды себебі болады.

оршаан ортаны температурасы 15ºС тмен болан кезде, жылу ндірілуі кшейеді, аза тері тамырларыныы тарылуы, анны ішкі мшелерге ыысуы есебінен жылу берілуін азайтуа тырысса да, радиация жне конвекция жолдары арылы жылу берілуі жоарылайды.

Тменгі температураны жедел жне созылмалы сері азаны салындауына кеп соады. Ол суы факторды жергілікті де, жалпы да сер етуі кезінде пайда болады. Суы тиюден болатын рефлекторлы аурулар, ішкі мшелерді абыну аурулары (пневмония, нефриттер, отиттер жне т.б.), брыннан бар созылмалы ауруларды асынулары, денені тоан бліктерінде жергілікті абыну рдістеріні дамуы (нервті, блшы еттерді, буындарды, артериялы ан тамырларыны абынулары жне т.б.), су, аллергиялы реакциялар дамиды, жедел жалпы таралангипотермияны е ауыр жадайларында сіну нтижесінде лім де пайда болуы ммкін. Жмыса абілеттілік тмендеуі жне азаны арсы тру абілетіні тмендеуі де тн.

Ауа температурасы адамны оршаан ортамен жылу алмасу рдістеріне едуір сер етеді, біра, оны ылалдылыты, ауа озалысыны жне ызан беттерді жылу сулелендіріуіні серлерінен жекелеп арастыруа болмайды. Ауаны ылалдылыы суаттарды, топыраты, сімдіктерді беттерінен суды булануымен амтамасыз етіледі жне ол ауаны температурасы мен озалу жылдамдыыны згеруіне байланысты. Ауа ылалдылыыны жиі олданылатын крсеткіштеріні бірі салыстырмалы ылалдылы болып табылады, бл ауаны су буларымен аныу пайызы. Ауаны жоары ылалдылыы (80% жне одан жоары) жоары да, тмен де температура кезінде олайсыз сер етеді. Жоары температура кезінде ол осы жадайдаы жалыз жылу беру жолына – булануа - кедергі жасап, азаны ызынуына келеді. Тмен температура кезінде, ауаны жоары ылалдылыы, суды жоары жылу сыйымдылыыны салдарынан азадан жылу берілуіні жоарылауына жне тез азаны салындауына кеп соады. Сондытан тмен жне орташа (30-70%) салыстырмалы ылалдылы азаа жоары жне тмен температураларды серін жеілдетеді.

Салыстырмалы ылалдылыы 20% аспайтын, ра ауа да адам азасына олайсыз сер етеді. Бндай ауа мрын-жтыншаты кілегейлі абыын ратады, жоары тыныс жолдарыны абыну ауруларыны дамуына келеді жне бронх демікпесімен, жрек ан-тамыр ауруларымен ауыратын науастарды жадайын нашарлатуы ммкін. Біра, ра ауа кейбір ауруларда, мысалы, бйрек аурулары кезінде, курортты ем трінде олданылады. Тері арылы булануды кшейтіп, ол зрді блінуін тмендетеді жне абыну рдісіні азайуына ммкіндік береді.

Адам азасындаы жылу алмасу рдістеріне ауа массаларыны озалуы да лкен сер етеді. Оны сер ету сипаты ауаны озалу жылдамдыына, температурасына жне ылалдылыына байланысты. Ауаны температурасы тмен боланда, ауа озалысы конвекция жолы арылы жылу беруді кшейтеді, себебі ол суы ауаны жаа аындарын немі теріге жанастырып отырады. Бл кезде орташа (6-7 м/сек) желді зі де денені салындануына, ал те кшті жел (9 м/сек асатын) суге келуі ммкін. Сондытан ыс кезінде желсіз ауа райы олайлы болып табылады. Ауаны температурасы жоары жне ылалдылыы тмен кезінде, лсіз (1-5 м/сек) соан жел, терді блінуін жылдамдатып, жылу берілуін кшейтеді. Егер де, температурасы жоары кезде, ауа су буларымен аныан болса, онда ауаны лсіз озалысыны, булануды иындауы салдарынан, салындататын сері болмайды. Жел жо кезде, ауаны жоары температурасы, сіресе, ол жоары ылалдылыпен бірге сер еткен кезде, ысты туіне кеп соуы ммкін. Температурасы дене температурасынан асатын, кшті ысты жел ауаны кез-келген ылалдылыы кезінде ыздыратын сер береді. Бл сері, булану арылы жылу берілуіні кшейуінен салындататын эффектісі ызан ауаны арынды аындарымен жойылуына байланысты. Ауаны озалысы адамны жылылы жадайына ана сер етіп оймайды. зіліссіз, кшті соан жел, тыныс алуды иындатып, оны алыпты ыраын бзады, жрек ан тамырларыны аурулары мен тыныс алу жолдарыны аурулары бар науастарды жадайын нашарлатады. Адам азасыны жйкелік-психикалы сферасына да желді сері едуір болуы ммкін. Орташа, термиялы бейтарап жел, сергітетін сер етеді, ал те кшті соан жел депрессиялы жадайларды дамуына келуі ммкін.

Ауа озалысыны гигиеналы маызы адамны оршаан ортамен жылу алмасуы рдістеріне атысуымен ана аныталмайды. Ауаны озалысы атмосфералы ауаа тскен ластаушы заттарды жоюда, елді мекендерді аэрациялауда жне блмелерді табии желдетуде лкен рл атарады. Сонымен атар, ауаны озалысы ластаушы заттарды лкен ашытытара таралуына да ммкіндік тызады.

Сондытан елді мекендерді, ауруханаларды, мектептерді жне бала башаларды, ндірістік мекемелер мен баса да нысандарды жоспарлау жне салу кезінде, берілген жергілікті жерлердегі желді басым соатын, жиі айталанатын баыттарын білуі те маызды. Ол желді ай баыттан соатындыымен аныталады. Осы масатта, рбір жергілікті жерлер шін «жел раушаны» деп аталатын (3.1.-срет) р трлі баыттар (румбалар) бойынша жыл бойына желді туру жиілігіні графигі растырылады.