Кн радиациясыны адам азасына сері.
Кн радиациясы айын биологиялы сер етеді. Кн сулесі энергиясыны серінен азада, фотобиологиялы рдістер деп аталатын, р трлі биохимиялы жне физиологиялы айналымдар жреді. Оларды негізінде: фотоиондану, фотоалпына келу жне тотыу, фотодиссоциация деп аталатын, фотохимиялы реакциялар жатыр. Фотобиологиялы рдістерді сипаты сулелену энергиясына байланысты. Кн сулесіні энергиясыны серіне байланысты зат алмасу рдістері, кмірсуларды, майларды, ауыздарды, друмендерді жне пигменттерді синтезі, сонымен бірге, сімдіктердегі хлорофиллді синтезі жне т.б.ынталандырылады. Кн спектрін райтын бліктері жануар азаларыны кру рдісін амтамасыздауда жне сімдіктерді фототаксис, фототропизм, фотопериодизм асиеттеріне байланысты дамуы мен суін реттеуде те маызды рл атарады. Сонымен бірге, едуір энергиясы бар сулелер азаа заымдайтын сер береді.
Кн сулесіні энергиясы оны толын зындыымен аныталады: зындыы нерлым аз болса, сорлым, энергиясы кп болады. Жер бетіне жететін кн спектріні ішіндегі е лкен толын зындытаы (760-4000 нм), суле, инфраызыл сулесі, ал содан кейінгі зындыта (400-760 нм) - крінетін суле болып табылады. Е аз толын зындытаы (290-400 нм ) сулелерге ультраклгін сулесі жатады, сондытан бл сулені кванттары энергияны е кп орына ие болады. Жасушалара берілетін энергияны р трлі дегейіне байланысты, инфраызыл, крінетін жне ультраклгін сулелері адам азасына біркелкі сер етпейді.
Инфраызыл радиациясыны гигиеналы маызы. Кн радиациясыны электромагниттік спектріні негізгі блігі инфраызыл сулесі болып табылады. Кнні тру биіктігі жер бетінде 60º боланда, ол 53%, ал кк жиекке жаындаанда - 72% райды. Толын зындыы жоары болатын инфраызыл сулелер (4000-15000 нм) атмосферадан ткен кезде сталынып алады, жер бетіне толын зындыы ыса (760-4000 нм) инфраызыл сулелер жетеді. Инфраызыл сулесіні тигізетін негізгі сері - жылу сері. На осы сері инфраызыл сулесіні масштабты аламды рдістердегі маызды рлін анытайды. Инфраызыл сулесіні энергиясы серінен жер бетіні жылынуы жреді, жылынуды біркелкі еместігі жердегі ауа мен су массаларыны озалысына жне ауа райы мен климатты жадайларды алыптасуына себеп болады.
Сонымен, климат пен ауа райыны сері арылы инфра ызыл сулесіні адам азасына тікелей емес сері белгілі бір дегейде іске асырылады.
Кнні инфраызыл сулесіні тікелей сері тіндерді беткі немесе тере абаттарыны ызыуына келеді. ыса толынды (760-1500 нм) инфраызыл сулелері тіндерге тере (4-5 см дейін) енеді, ал толын зындыы 1500-4000 нм дейін жететін сулелер, терморецепторлары кп, теріні беткі абатында сііріледі, сондытан зын толынды инфраызыл сулесіні серінен денені кйгенін сезіну басымыра болады. Фотондарды энергиясыны аздыына арамастан, И сулелері, лсіз болса да, фотохимиялы сер береді. Ол зат алмасуларды біршама жоарылаумен, ферментативті жне иммуннобиологиялы рдістерді жылдамдауымен, ультраклгін сулелеріні биологиялы серлеріні кшейуімен сипатталады.
И сулесі сер еткенде, тіндерді ызуы, фотохимиялы реакцияларда тзілген белсенді осылыстарды сері, сонымен атар, теріні жйке рецепторларыны тітіркенуі нтижесінде ан айналым кшейеді, блшыет пен тамырларды тонусы тмендейді, вегетативті реакциялар алпына келеді, осыан байланысты ауруды басатын жне абынуа арсы сері білінеді. И сулесіні бл асиеттерін физиотерапия практикасында кеінен пайдаланады, бл жерде оны жасанды кздері - соллюкс пен Минин шамдары олданылады. И сулесі за уаыт жне арынды сер еткенде, айындылыы р трлі дрежедегі азаны атты ызуы байалуы ммкін, ал те ауыр жадайларда ысты туі немесе кн туі пайда болады. Біра И сулесіні е кшті серіне адамдар ндірістік жадайларда шырайды. Мысалы, ысты цехтарда И сулесіні арындылыы 12,6-25,2 МДж (м/с) дейін жететін болса, жерді орташа ендіктерінде кнні жылу сулелендіруіні арындылыы 3,77 МДж (м/с) аспайды. ндірістік те, кнні де И сулесіні за уаыт сері, атты ыздыруынан баса, жылулы катарактаны дамуына кеп соады. Бл ыздыратын сулелерді кз бршаына сііуіне жне онда ан тамырлары болмауына байланысты, жылуды алып кетуді иындауы себебінен дамиды
Крінетін жарыты гигиеналы маызы. Крінетін сулелер кнні электромагниттік сулеленуіні спектрінде кнні кк жиек стінде тран кезінде 28% - дан, тас тбеде боланда 46% дейін жне кк аспан кезінде 65% райды. Ашы жерлердегі кндізгі жарытын деейі кптеген факторлара: кнні тру биіктігіне, ауа райы мен климат жадайларына, ауаны тазалыына байланысты. Осы жадайлара байланысты жарытану млшерлеріні диапазоны ке, ол 65000 - нан 1000 лк дейін жне одан да аз аралыта аутиды.
Кнні крінетін сулесіні фотохимиялы сері, инфраызыл сулесіне араанда, едуір жоары, ол бінесе фотосенсибилизаторлар атысуымен іске асырылады. Фотосенсибилизаторлар деп, суле энергиясыны кванттарын алып, ыса уаытты згерістерге шырайтын, ал содан кейін, бл энергияны оршаан тіндерге шоырланан трінде беріп, з асиеттерін айтадан алпына келтіретін заттарды айтады. Осындай фотосенсибилизаторларды бірі - кз торыны пигменттері болып табылады. Кнні крінетін сулелері бл пигменттермен серлесіп, кру талдаышыны жмысын амтамасыз етеді.Бл кезде крінетін сулені е маызды абілеттілігі біртсті емес, трлі тсті ру апараттары амтамасыз етуі болып табылады, себебі оны спектріне трлі тсті сулелелер: ызыл, ызылт-сары, жасыл, сары, кгілдір, кк, клгін тстер кіреді. Кн жарыынан пайда болан тстерді гаммасы азаа р трлі сер етеді, е уелі, оны психоэмоционалды саласына: кк жне клгін тстер кіл-кйді тмендетеді, кгілдір - тыныштандырады, жасыл – индифферентті болады, ашы сары тс – тітіркендіреді, ызыл - оздырады. Крінетін жары спектріндегі жасыл жне сары дипазонындаы толындар кру талдаыштарыны жмысы шін е олайлы деп есептеледі.
Кнні жарыы рефлекторлы трде кру талдаыштары жне біршама дрежеде шеткі жйке штары арылы сер етіп, жалпы биологиялы сер береді. Ол азада зат алмасу рдістерін ынталандырады, лкен ми сыарлары ыртысыны белсенділігін жоарылатады, гипофиз секрециясын кшейтеді, осыан байланысты адамны тіршілік тонусы жоарылайды, зін сезінуі жне эмоционалды кй-жайы жасарады. Азаны дамуы мен су рдістерінде де кнні крінетін сулесі белгілі рл атаарады.
Жары адамны биологиялы ыратарыны: туліктік, мезгілдік, жылды жне т.б. басты синхронизаторы болып табылады. Биоыраты табии (жары) жне техногенді (саат, радио, теледидар, жасанды жары, жмыс орны мен кестесі жне т.б.) реттегіштерді арасындаы йлеспеуішілік йыны жне сергектікті бзылуына, кіл кйді нашарлауына, депрессияны дамуына кеп соады.
Кнні крінетін сулесі, сіресе, инфраызыл сулесімен шектесетін толын диапазонында, жылылы сер береді. Оны лесі кн сулесінен берілетін жылу энергиясыны жартысына жуыын райды. Ультраклгін сулеленуді зын толынды блігімен шектесетін крінетін суле спектріні ысатолынды клгін блігі зын толынды ультраклгін сулелерді эритемдік, кнге кю жне лсіз бактерицидтік серлері сияты серлер береді.
Аза сырты лем туралы апараттарды 80 % дейін кру мшесі арылы алатындытан, кру мшесіні жмысы шін кнні крінетін жарыыны гигиеналы маызы ерекше. Сол себептен блмелерге тікелей де (инсоляция), шашырап жне шаылысып та тскен кн сулесіні есебінен, жеткілікті дегейде табии жары жасауды ажет етеді (VII тарауды араыз).
Ультраклгін сулесіні гигиеналы маызы. Ультраклгін сулесі, инфраызыл жне крінетін сулелерге араанда, энергияа едуір бай. Біра, фотондарды энергиясы бойынша сулеленуді зіні спектрі біркелкі емес, сондытан оларды, толын зындыы мен биологиялы белсенділігі бойынша бір-бірінен айырмашылыы бар, 3 айматара бледі: А аймаы - толын зындыы 400-320 нм, зын толынды сулеленуі (жаын ультраклгін, эритемді - кнге кю сері бар), В аймаы - толын зындыы 320-280 нм, орта толынды сулеленуі (друмен тзуші), С аймаы - толын зындыы 280-210 нм, ыса толынды сулеленуі (ашытаы ультраклгін, бактерицидтік). Жоарыда айтыландай, жерді бетіне дейін тек зын жне орта толынды ультраклгін сулелер ана жетеді. Ал ыса толынды ультраклгін сулелерін алу шін, детте, оларды жасанды кздерін олданады.
Ультраклгін сулелер пайдалы (биогенді) жне заымдайтын (абиогенді) сер етуі ммкін. сер ету сипаты сулеленуді толын зындыына жне оны дозасына байланысты. Биогенді эффектісі зын жне орта толынды сулелерді, дозалары олайлы дегейден аспайтын, аз млшерде сер етуі кезінде байалады. Абиогенді серлері, е алдымен, энергиясы баса диапазондардаы ультраклгін сулелерді энергиясынан анарлым жоары болатын, ыса толынды ультраклгін сулеленулерге тн. Алайда, зын толынды да, орта толынды да сулелер абиогенді сер ете алады, егер олардан алатын дозасы табалдырыты эритемдік дозадан кп арты болса.
Биогенді сері жалпы ширататын, эритемды- кнге кю, рахитке арсы (Д друменін тзуші) сер салдары трінде білінеді. УК сулесіні сер ету механизімінде биофизикалы, гуморалды, жйкелік-рефлекторлы сияты, бірнеше компоненттерін ажыратады. Гуморалды компоненті азада фотохимиялы реакциялар нтижесінде зат алмасу рдісін ынталандыратын биологиялы белсенді осылыстарды (гистамин, гистамин трізді заттар, ацетихолин, серотонин жне т.б.) тзілуімен байланысты.
Биофизикалы компоненті УК сулесіні фотоэлектрлік сері салдарынан жасушалардаы ауызды коллоидты жадайы мен ионды рамыны згеруімен байланысты.
Ал жйкелік-рефлекторлы компоненті, теріде тзілген гистамин жне гистамин трізді заттарды жне баса да осылыстарды терідегі жйке штарын тітіркендіруі нтижесінде, азадаы кптеген ызметтерді ширатуымен сипатталынады.
Гуморалды, биофизикалы жне жйкелік-рефлекторлы серлеріні бірге жруі арасында, УК-сулені айын жалпы ширататын сері пайда болады. Атап айтанда, тіндік тыныс алуа атысатын ферменттеріні белсенділігі жоарылайды, ауызды, майды, кмірсуларды, минералды заттарды алмасу рдістеріні белсенділігі арттады, ан тзілу, жасушаларды суі, тіндерді айта алпына келуі ынталанады. Сонымен бірге, азаны жпалара арсы тру абілетіні жоарылауы да те маызды болып табылады. Бл, антиденелерді синтезіні ынталануымен, тері мен анны бактерицидтік асиеттеріні жне лейкоциттерді фагоцитарлы белсенділігіні кшейуімен тсіндіріледі. УК-сулеленуді серінен азаны тзімділігі жпалара ана емес, сонымен атар, иондаушы сулелерді, уландыратын жне канцерогенді агенттерді, фиброгенді шадарды серіне де жоарлайды
УК-сулесіні жалпы ынталандыратын (ширататын) сері зын толынды да, орта толынды да УК-сулеленуде бар, біра, е айын сері орта толынды УК-сулеленуде байкалады. Жалпы биологиялы серінен баса, УК сулесіні р диапазонына тн зіні ерекше серлері бар. Мысалы, зын толынды УК-сулелену эритемды-кнге кю сер крсетеді, ал орта толындысы – терідегі Д друменіні синтезін ынталандырады жне лсіз бактерицидтік сер етеді. Ультраклгіндік эритема сулеленуді серінен со 1-3 сааттан кейін, кейде одан да ертерек дамиды. Терідегі эритема шекарасыны айын болуы жне біраздан кейін меланинні тзілуі (кнге кю) оны ерекшелігі болып табылады. УК-сулесіні серінен пайда болатын кнге кю жне эпидермисті алыдауы, кн радиациясыны серіне азаны оранысты реакциясы болып табылады. Кнге кюді тез тзілуі - азаны реактивтілігіні жасы екендігін крсетеді.
Орта толынды УК-сулеленулер рахитке арсы сер етеді, себебі олар фотохимиялы реакцияларда Д друмендерді алдыы німдерін изомерлеу арылы теріде Д2, Д3, Д4 друмендеріні тзілуіне ыпал етеді. 313 ммк толын зындыындаы сулелерді рахитке арсы сері е жоары болып келеді. УК сулесі жеткіліксіз боланда, Д друменіні тзілуі баяулайды, соны нтижесінде фосфор-кальций алмасуы мен сйектену рдістері бзылады. Балаларда рахит жне тетания дамиды, бойы мен дене дамуы кешеуілдейді. лкен адамдарда остеопороз кріністері байалуы ммкін, байлам аппараттары лсізденеді, сынан сйектерді бітуі нашар жреді, тістерді эмалі нзік болып, тез бзылады.
Сонымен, орта толынды УК сулелері биологиялы трыдан е пайдалы болып табылады, себебі дл осы сулелер айын жалпы ынталандырушы, рахитке арсы жне азаны шынытыратын сер етеді, азаны иммунды статусын ныайтады, тіндерді алпына келуіне ммкіндік туызады, даму мен су рдістерін ынталандырады.
Сондай а, УК сулелерді жоары жйке ызметі рдістеріні белсенділігін жоарлатуыны да маызы аз емес, соны арасында ой ебегіне абілеттілік жоарылайды, ажудын ерте дамуыны алдын алады. Гипертониялы ауруларымен жне жректі ишемиялы ауруыны асынбаан трлерімен ауыратын науастарды УК сулесіне тсіргенде, о эффект боланы жазылан.
азіргі орта ультраклгін сулесі жетіспеушілігі («кн сулесіне ашыу») дамуыны жоары ауіптілігімен сипатталады, бл айматы климатты ерекшеліктерімен ана емес, сонымен бірге, адамдарды трмыс жне ебек жадайымен, ауаны ластануымен, трын жне оамды имараттарды тиімді жоспарланбауымен, тманды жне блтты кндерді басым болуымен жне т.б. байланысты. Е жиі УК жетіспеушілікке тн белгілер солтстік ендікте тратын адамдарда, тау кен, кмір ндірісінде істейтін жмысшыларда, метро рылысшыларында, уаыттарыны кп блігін жабы блмелерде ткізетін жоары оу орындары мен мектептерде оитын оушыларда кездеседі. «Кн сулесіне ашыуды» алдын алу шін, елді мекендерді жоспарлау мен салынуы трын й блмелерді терезелерінен тікелей тсетін кн сулесі тулігіне 3 сааттан кем болмауын амтамасыз етуі ажет (VII тарауды араыз).
Ультраклгін сулелері терезе йнектерінен оай туі керек, біра бл азіргі рылыс жадайларында кп ескеріле бермейді, керісінше, кптеген оамды имараттарды терезелеріне кгірт-ара йнектер салынады. Атмосфералы ауаны шамен, ттінмен, кйемен жне химиялы заттармен ластануыны алдын алу шін, белсенді шаралар жргізілу ажет.
Крсетілгендермен бірге, кн сулесіне ашыуды алдын алу шін, адамдарды УК сулеленуді селективті жне интегралды жасанды кздерін олданып, УК-сулесіне тсіруі жргізіледі. Селективті кздері (эритемды люминесцентті шамдар –ЭЛШ), максимумы УК спектріні жеке аймаыны жіішке бір блігінде шоырланан сулеленуді береді. Интегралды кздеріні шыаратын сулелену спектрінде (тікелей сынапты - кварцты шамдар - ТСК) УК спектріні жне крінетін спектріні барлы диапазондарындаы сулеленулері бар.
УК сулесіне тсіру шін, за уаыт жне ыса уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырылар олданылады. за уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырыларда шамдар блмені шыратарына жары беру шін олданылатын деттегі люминесценттік шамдармен бірге орнатылады. Бл жадайда, алдын алу масатындаы дозаны адам блме ішінде 3-6 саат бойына болан уаытта алады. Арнайы блмелерде – фотарийлерде ыса уаыт УК сулесіне тсіру кезінде, алдын алу жніндегі доза бірнеше минут ішінде алынады. Кн сулесіне ашыуды орнын толтыру сіресе балалар шін те маызды, себебі оларды азасы УК жетіспеушілігіне аса сезімтал. УК сулесіне тсіргенде, оны міндетті трде млшерлеу жне дозасын баылап отыру ажет. уелде биологиялы (эритемдік) дозаны И.Ф. Горбачевты биодозиметр аспабыны кмегімен анытайды. Ол, білек пен ішті кймеген терісін сулеленуге тсергеннен кейін 8-14 сааттан сон, теріні сулеленуге шыраан жерінде, айындыы минимальды, эритема тудыратын, сулелену серіні минимальды уаытына те.
УК сулесіне алдын алу масатында тсіргенде, кнделікті туліктік доза биодозаны 1/8-3/4 млшерін райды. детте, ыса мерзімді сер ететін ондырыларда сулеленуге тсіруді, адамны жадайына байланысты биодозаны 1/4 немесе 1/8 млшерінен бастайды жне кн сайын немесе кн ара осы млшерде осып отырып, сулеленуге тсіруді 1,5 биодозаа дейін жеткізеді, содан кейін 2-3 айа зіліс жасайды.
за уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырыларды бала башаларда, балалар йлерінде, мектептерде, ауруханаларда, шипажайларда, демалыс йлерінде, жатаханаларда, табии жарыы жо ндірістік блмелерде, спорт залдарында орнатады. Бл блмелерде алдын алу масатындаы туліктік доза кн бойына алынады.
ыса толынды УК сулелері айын бактерицидтік сер етеді, сондай-а, адам азасына да зиянды серін тигізеді. зын жне орта толынды сулелер де абиогенді сер етуі ммкін, егер, сулелену серіні арындылыы жоары (5 жне одан да кбірек минимальды эритемды биодоза) болса. Ультраклгін сулесіні абиогенді серіне кйік, фотодерматиттер, эрозиялар, жаралар, кератоконьюктивиттер, кератиттер, катаракта, птеригий, кн сулесінін серінен дамитын эластоз, фотосенсибилизация, ішкі мшелерді созылмалы ауруларыны асынуы, канцерогендік жне мутагендік серлер жатады. Канцерогендік сері кбінесе толын зындыы 280-340 нм сулеленуге тн, біра, ол кн сулесіні жне жасанды кздерінен сулеленуді те лкен дозасы (40 биодозадан жоары) за уаыт сер еткен кезде ана пайда болады.
Сонымен атар, озон тесіктеріні лшемі лкеюі мен саныны кбеюі салдарынан, тері обырымен аурушадыты кбеюі болжамдалып отыр. Абиогенді эффектілері тек кн сулесімен ана емес, сонымен атар, ультраклгін сулесіні р трлі жасанды кздерімен де: бактерицидтік суле шыаратындармен, электрлік днекерлеуші аппараттармен, плазмалы оттыпен, фотоэлектрлік сканнермен, лазерлермен, флюоресценттік панельдермен жне басаларымен байланысты болуы ммкін.
Кнні УК сулесіні олайсыз серіні алдын алу шін, ашы ауада жмыстар 10-14 саат аралыында жргізілмеуі керек немесе, кнні астында болу уаытын шектеп жне кннен орайтын киімдер мен заттарды олданып, жргізілуі тиіс. УК-сулесіні жасанды кздерімен жмыс істегенде, УК-сулеленуі міндетті трде нормаланауы жне орайтын заттар, тиісті дабыл аушылар олданылуы тиіс.
5. Ауаны табии химиялы рамы жне оны гигиеналы маызы.
Атмосфералы ауаны табии химиялы рамы 20,95% оттегінен, 78% - азоттан, 0,03-0,04% - кмірышыл газынан трады. Тек 1% ана инертті газдарды, озонны, метанны, азот тотыыны, йод жне су буларыны бірге аландаы лесіне келеді. Атмосфераны химиялы рам блігіні рбіреу азаны тіршілігінде зіні рлін атарады. Оттегі адам мен жануарларды тыныс алуы шін, р трлі тотыу жне жану рдістері жру шін ажет. Атмосфералы ауадаы оны дегейі іс жзінде траты болады, себебі оттегіні шыыны сімдіктерді фотосинтезі рдісінде тзілетін оттегімен немі толытырылып трады. Тек биіктікке ктерілген кезде ана, оттегіні парциалды ысымы тмендеп, гипоксияны дамуына келеді. Оттегі концентрациясыны 11-13% дейін тмендеуі, ттегіні айын жеткіліксіздігі дамуына, ал 7-8% концентрациясы - лімге кеп соады.
Азот индифферентті газдара жатады. Оны адам жне жануарлар азалары тікелей сііре алмайды, біра, тірі азалара ол тікелей емес, сімдіктер арылы, топыра бактерияларыны атысуымен іске асырылатын ассимиляция мен айналымдар рдісінде тзілетін жне сімдіктермен сіірілетін, нитраттар трінде тсіп отырады. Органикалы осылыстарды ыдырауы, ааштарды, кмір жне мнайды жануы нтижесінде айтадан бос азот пайда болып, атмосфераа тседі.
Ауаны азоты детте оттегіні сйылтатын рл атарады. Таза оттегімен тыныс алуы адам шін ауіпті, йткені оттегі кшті тотытырыш, адама айын улылы сер береді, тыныс жолдарыны шырышты абытарында кіктер, кпеде сулы ісік тудырады, бл лімге кеп соады. Азотты азаа жоары ысыммен тсуі наркотикалы сер береді. Ал оны ауадаы млшері 93% дейін жоарылауы, оттегіні парциалды ысымыны тмендеуінен дамитын гипоксияны салдарынан, лімге кеп соады.
Кмірышыл газы алыпты жадайда ауаа адам мен жануарларды тыныс алуы кезінде, шіру, ашу, жану рдістеріні жне теіздер мен мхиттарды беттерінен блінуі жне т.б. нтижесінде тседі. Кмірышыл газыны салыстырмалы трдегі траты концентрациясы, оны тзілуімен атар жретін, сімдіктерді зіне сііру, жауын - шашындармен жуылу, теіз жне мхит суларында еру, минералды осылыстар трінде шгу рдестерімен амтамасыз етіледі.
Кмірышыл газы адам азасында зат алмасу рдістерінде тзілетін соы німдерді бірі болып табылады. Тіндерден ана ткен кмірышыл газы тікелей де жне анны РН згертіп те, тыныс орталыына ынталандыратын сер етеді. андаы кмірышыл газыны парциалды ысымы жоарылаан кезде, оттегіні гемоглобинге байланысу абілеттілігі жоарылайды. Біра, кмір ышыл газыны концентрациясы жоары ауамен тыныс аланда, оны азадан блініп шыуы бзылады да, тіндік аноксия дамиды. Мысалы, кмірышыл газыны ауадаы концентрациясы 4% дейін жоарылаанда, бас ауыруы, жректі соуы, артериялы ан ысымыны жоарылауы, психикалы озу пайда болады, ал концентрациясы 8-10% боланда, лімге кеп соады. Ауада кмірышыл газыны мндай концентрацияларда жиналуы жабы кеістіктерде, дытарда, аынды су аатын жыраларда болуы ммкін.
Адамдарды трын жне оамды блмелерде болуы кезінде де оларды тыныс алу нтижесінде кмірышыл газы жиналады, біра та, едуір аз концентрацияда. Сирек жадайларда оны млшері 0,5-1% дейін жетеді.
Кмірышыл газы мен ауа ортасы сапасыны баса да крсеткіштеріні концентрациялары синхронды трде сетіндіктен, ал кмірышыл газын анытау оай жне арапайым боландытан, оамды жне трын й блмелері ауасыны тазалы дрежесін блмені ауасындаы кмірышыл газыны дегейі бойынша анытауды бдан кп брын М.Петтенкофер мен К.Флюгге сынан болатын. Кмірышыл газыны дегейі трын й жне оамды мекемелер блмелеріні ауасында 0,1%, ал емдеу мекемелерінде - 0,07% аспауы ажет.
Атмосфералы ауада аз ана млшерде озон болады. Ол, оттегіні ш атомды молекуласынан тратын, кшті тотытырыш болып табылады. Озонны негізгі массасы жиналан стратосфераны озон абаты адамдар мен тірі табиатты кн радиациясыны спектріне кіретін ысатолынды ультраклгін жне жмса рентген сулелерінен орайды. Тропосферада озон концентрациясы детте 30 мкг/м3 аспайды. Озон ультраклгін радиациясыны серінен, нажаай кезіндегі электр разрядтары, суды кп массаларыны булануы нтижесінде пайда болады. Сонымен атар, тропосфераа ол ауа массасыны озалуы салдарынан стратосферадан да тседі.
Озонны жоары тотытырыш асиетіні нтижесінде, ол ауаа тсетін азана млшердегі оспалармен зара серлесіп, ыдырайды. Сондытан озон, едуір шаданан ауада жне сонымен бірге жабы блмелерді ауасында млдем табылмайды. Оны есесіне, озонны млшері аз ластанан елді мекендерде, биік тауларда, суа оймаларыны жаалауында, ормандарда, сіресе, араайлы ормандарда, жоары болуымен ерекшеленеді. Осыан байланысты брын ауада озонны болуын ауа тазалыыны крсеткіші ретінде баалаан.
Біра та, ауа те атты ластанан кезде де, фотохимиялы реакциялар нтижесінде озон тзілетіндігі аныталды, сондытан мндай жадайда оны жоары концентрациясы ауа тазалыыны крсеткіші емес, оны ластануыны крсеткіші ретінде арастырылады. Жоары концентрациясында (0,005% мг/л жне одан кп) озон тыныс жолдары мен кзді шырышты абытарын тітіркендіретін сер береді, бронхкпе тіндерінде абыну рдістеріні дамуына келеді жне бронхтарды спастикалы реакцияларды дамуын ршітуі ммкін.
Инертті газдар (аргон, неон, гелий, криптон, радон жне т.б.) химиялы трыдан индифферентті болады. Тек оларды парциалды ысымы едуір жоарылаан кезде, детте табии жадайда болмайтын, наркотикалы сері байалуы ммкін.
Инертті газдарды бір блігі - радон, актинон, торон - табии белсенді газдар болып табылады. Олар атмосфераны табии белсенділігін амтамасыз етеді. Осы газдарды жоары концентрациясы адам азасына сер еткен кезде, р трлі радиациялы эффектілер дамуы ммкін.