Атмосфералы ауа ластануыны гигиеналы маызы.
Атмосфералы ауаны ластануы азіргі замандаы е маызды мселелерді бірі болып табылады. Халы саныны суі мен адамны ндірістік жне шаруашылы-трмысты рекеттеріні арынды жруі ауаны ауіпті масштабта ластана бастауына жне ктілмеген салдары дамуына кеп соты.
Табии (шады йындар, вулкандарды атылауы, рттер, борандар, сімдіктер мен жануарларды алдытарыны ыдырауы жне т.б.) кздеріне араанда, жасанды ластаушы кздеріні айырыша ауіптілігі тек ластану клеміні демелі суіне ана емес, сонымен бірге, ластануыны сипатына да байланысты. азіргі уаытта, адама сер ететін химиялы ластаушыларды жалпы саны 500000 дейін жетіп алды. Біра, табии текті заттара сас ластаушылардан баса, жасанды кздерден атмосфераа брын табиатта болмаан, синтетикалы жолмен алынан, жаа осылыстар да тсіп жатады. азір бндай осылыстарды 65 мыа жуыы бар, оны ішінде, 2000 асатын осылыстар канцерогенді жне мутагенді сер береді. Атмосфералы ластаушыларды мемлекеттерді шекарасынан кедергісіз туі, оларды жаанды таралуына жадай жасайды жне тіпті ндірістері жо ауматарды да ауасыны сапасын нашарлатады. Ауаа тскен химиялы заттар баса заттармен серлеспей алмайды, олар р трлі реакциялара тсіп, адам денсаулыына да, оршаан ортаа да зиян келітретін серіне з лесін осатын німдер тзеді.
Атмосфераны негізгі ластаушы кздеріне ндіріс орындары, автоклік, жылуэнергетика ндірісі, ауыл шаруашылыы жатады. Атмосфералы ауаны ластайтын заттарды 90% газ жне бу трінде болады, ал 10% жуыы атты жне сйы агрегатты кйде болады. Ауаны е ке таралан жне ауіпті ластаушыларды санатына кміртегі, азот, ккірт тотытары, орасын, кадмий, мышьяк, никель, сынап, галоген осылыстары, бензол, кпциклді ароматты кмірсутектер (КАК), белсенді газдар жне аэрозольдер, кл, кйе, шадар жне т.б. жатады. Ірі алаларда ауаны негізінен ластайтын кзі автоклік болып табылады. Газтрізді ластаушыларды жалпы клеміні 60-90% дейінгі блігі осы автокліктерден шыады. Ауаны ластануындаы негізгі жауапкершілік азіргі кездегі лемдік автоклік паркіні 83-85 % райтын жеіл автокліктерге тиесілі. Автокліктерден ауаа шыарылатын пайдаланылан жанармай газдарыны рамына 200-ден аса химиялы осылыстар кіреді, соны ішінде: иіс газы (0,5-10%) жне кмірышыл газы (1-12%), азот тотыы (0,8% дейін), реакцияа тспеген кмірсутектер (0,2-3,0 %), 3,4-бенз (а)-пирен (20 мкг/м3), альдегидтер, кйе (1,0 г/м3). Орташа аланда, жылына атмосфераа бір жеіл автоклік есебінен 700 кг дейін СО, 40 кг азот тотыы, 230 кг кмірсутектер, 2-5 кг атты блшектер тседі. Автоклікті шыарынды газдарыны рамы кбінесе жанармайларды сапасына байланысты. Дихлорэтан осылан этилденген бензинмен жретін автокліктерді шыарынды газдарыны рамында ауіпті супер токсиканттар - тетрахлорбензо-диоксиндер(ПХДД) жне полихлорланан дибензофурандар (ПХДФ) кездеседі. рамында детонацияа арсы оспалары бар бензинні жануы, ауаа орасынны р трлі осылыстарыны шыарылуына, ал бензинге тек 3,0-3,8 % бензол осанда, ауада оны концентрациясыны едуір жоарылауына кеп соады.
Автоклік озалтыштарыны техникалы жадайы мен жмыс істеу режиміні де маызы зор. Ауаа блінетін шыарындыларды млшері карбюраторлы озалтыштарды жмысы кезінде, сіресе, оларды жмысы реттелмеген жадайда, кбейеді. азіргі кездегі «автоклік кептелістеріне» тн немі тежеумен жретін клікті орташа жылдамдыы тмен кезде де ауаа блінетін газдарды млшері жоарылайды.
Автоклік тек ауаны ана ластап оймай, сонымен атар, жанармайды жану рдісіне де оттегіні кп млшерін жмсайды. Бір автоклік жылына 4 т жуы оттегіні ттынады.
Атмосфераны ластануына кліктерді баса да трлері з лесін осады. сіресе, соны ішінде, шатарды алатын орны ерекше, себебі, олар шуы кезінде де жне ктерілуі мен онуы кезінде де ауаны ластайды. Ластаушыларды ауаа тсуіні шыы шатарды ктерілуі жне онуы кезінде уежайда байалады. Мысалы, бір «Боинг» шаы ктерілген кезде блінетін заттарды млшері, 6850 «Фольксваген» жеіл автоклігінен бір уаытта шыатын шыарындыларды млшеріне те. Реактивті лайнерлерді уеге шуы кезінде азот тотытары блінеді, олар озонмен зара рекеттесіп, атмосфераны озонды абатыны бзылуына кеп соады. шатарда жанармайды жануына оттегіні те кп млшері жмсалады, бл автоклік озалтышыны жмысы кезіндегі шыыннан бірнеше есе жоары.
азіргі уаытта жер маындаы арыш кеістігін игеруді атмосфера шін кннен-кнге сіп отыран ауіптілігі баран сайын кбірек орыныш тудырады. арышты эраны 60 жылдан ана астам азана уаытында ондаан мы арыш ракеталары мен кемелері шырылды, соны нтижесінде атмосфераа жздеген мы тонна атты жне газ кйіндегі р трлі заттар: азот тотытары, алюминий, хлорлы сутек, хлор жне т.б.шыарылды. Бір ана «Шаттлды» шыруы 10 млн тоннадан кем емес озонды жояды.
Ракеталарды жне ракета тасымалдаушыларды металдан жасалан рылымдарыны жануы нтижесінде атмосфераны жоары абатыны титанмен, тантал, ниобий, никель, темір, алюминий, бор жне баса да металдармен ластануы жреді, бл, азірді зінде а табиидан 3-4 есе жоары.
Сонымен атар, органикалы азба отындарды - кмір, мнай, мазут, газды жаатын жылу электростанциялары (ЖЭС) да атмосфералы ауаны ластайтын негізгі кздеріні бірі болып табылады. Жыл сайын лемде шартты трдегі отынны 10 млрд астам тоннасы жаылады. Кмірді жануы кезінде ауаа аэрозольдер трінде атты блшектер: кл, кйе, кмірді жанбаан са блшектері блініп шыады. Оларды млшері барлы нерксіптік кздерінен атмосфералы ауаа тсетін аэрозольдерді жалпы млшеріні 60% дерлік райды. Клді рамында е жиі орасын, мырыш, кшн, ванадий, хром, селен, темір, кальций жне кремний, тотытары, сонымен атар, радионуклидтер кездеседі. Ауа, аэрозольдерден баса, отындарды жаан кезде тзілетін газтрізді німдермен де: ккірт жне азот тотытарымен, иіс жне кмірышыл газдарымен, кмірсутектермен ластанады. атты отындарды жаан кездегі заттектерді жне атты блшектерді ауа шыарылуыны жалпы клемі сйы отын мен табии газды жаан кездегі шыарылуыны клемінен бірнеше есе жоары болады. Мысалы, кмір жаатын ЖЭС-те клді шыарылуы жылына шамамен 100000-120000 т, ал иіс газ – шамамен 15000 т райды. Отындарды жау атмосферадаы оттегіні едуір шыынына кеп соады, себебі отынны рбір тоннасына оттегіні 1 тоннаа дейінгі млшері жмсалады. атты трмысты жне ауруханадан шыан атты алдытарды жауды ауіптілігін айрыша айтып кету керек, себебі бл алдытарды толы жанбауы салдарынан атмосфералы ауаа кл жне газдармен бірге шыарылатын, ауіптілігі те жоары ПХДД мен ПХДФ- едуір млшерлері тзіледі.
нерксіп ксіпорындарынын, е уелі, ара жне тсті металлургияны, химия жне мнайхимия нерксіптеріні, рылыс индустриясыны жне целлюлоза-ааз нерксіптеріні шыарындылары атмосфералы ауаа елеулі сер етеді. Бл ксіпорындардан ауа шыарылатын ластаушы заттарды спектрі автокліктер мен отындарды жау кезіндегі блінетін ластаушыларды спектрінен едуір лкен. ара металлургия ксіпорындарында шойынды еріту мен оны болата айналдырып деу рдістері атмосфералы ауаа атты заттар (атмосфераа тсетін шыарындылар жиынтыыны 15,5%), кміртек тотыын (67,5 %), ккіртті ос тотыын (10,8%) жне азот тотытарын (5,4%) шыарумен жреді. айта балытылан шойынны рбір тоннасына шаанда, ауаа 4,5 кг ша, 2,7 кг ккірт газ, 0,6-0,1 кг марганец шыарылады. Сонымен атар, домен пешінен шыатын газды рамында атмосфераа аздаан млшерде кшн (мышьяк), фосфор, сурме (сурьма), орасын, сынап булары, сирек металдар, цианды сутек жне шайырлы заттар тседі. Ккіртті газды едуір ауа шыарылуы - 1 тонна кенге 190 кг дейін, кенді агломерациялау кезінде байалады.
Тсті металлургия ксіпорындары атмосфералы ауаны ккіртті газбен (атмосфераа тсетін шыарындылар жиынтыыны 75%), иіс газымен (10,5%), ПХДД жне ПХДФ, орасын, мырыш, кадмий, кшн, мыс, сынап тотытарымен ластайды. Алюминий ндірісі; сонымен атар, ауаа фторлы осылыстарды, кен шадарын жне жоары канцерогенді асиеті бар полиароматты кмірстектерді (ПАК) - бенз(а)пиренді, бенз(а)антраценді жне т.б. бліп шыарады.
Мнай шыаратын нерксіп ксіпорындарыны шыарындылары кмірсутектерді, ккіртті сутекті, ккіртті, азотты ос тотыыны, кміртек тотытарыны жоары млшерлерімен ерекшеленеді. Ал, химиялы жне мнай химиялы нерксіп ксіпорындарына ндіріс ерекшелігіне байланысты ингредиенттеріні рамы одан да ке болуы тн. Бл ккіртті, азотты, кміртекті тотытары мен ос тотытары, альдегидттер, кетондар, спирттер, галоген німдері, ккіртті сутек, фосфор, аммиак, олефиндер, мнай німдері, ышылдар, ПАК, N-нитрозоосылыстар жне т.б. болуы ммкін.
Атмосфералы ауаны ластайтын ауіпті кздеріне цемент жне рылыс материалдарын ндіретін ксіпорындар, сондай-а, целлюлоза-ааз нерксібіні ксіпорындары да жатады. Целлюлоза ндірісінен ауаа кп млшерде ккіртті газ, ккіртсутек, диметилсульфид, хлор жне оны осылыстары, шыш органикалы еріткіштер шыарылады. Біра, е маыздысы, бл ндіріс, технологиялы рдісті р трлі кезедерінде тзілетін, ПХДД жне ПХД- 22 изомерлері мен гомологтарыны кзі болып табылады.
рылыс материалдарын шыаратын зауыттар кбінесе рамында асбест, гипс, цемент, кварц бар шадарды шыаратын кздер болып табылады. Бдан баса, шыарындыларды рамында кміртек тотыы (атмосфераа тсетін шыарындылар жиынтыыны 23,3%), фтор, орасын, кшн, сынап осылыстары да бар.
Атмосфералы ауаны арынды ластануы трындарды денсаулыына тікелей де жне оны тіршілік ортасына баса орта арылы да олайсыз сер етеді.
Ластаушыларды адам азасына атмосфера арылы тсуі негізгі тсетін жолы болып табылады, себебі тыныс алу - зіліссіз рдіс, осыан байланысты тулік ішінде кпе арылы ауаны те лкен, 10-12 м3 дейінгі, клемі тіп отырады. Альвеолалар бетіні лкен ауданы ауаны ана емес, сонымен бірге, оны рамындаы ластаушыларды да еш кедіргісіз анга тез туіне жадай жасайды. Осы жолмен тскен ластаушыларды олайсыз серлері, баса жолдармен тсуіне араанда, тез жне айын білінеді, себебі зиянды заттар улануды жоятын табии тосауыл – бауыр арылы тпей, анмен бкіл азаа тарайды.
Атмосфераны ластаушылар адам азасына жедел жне созылмалы сер етуі ммкін. Жедел сері ластаушыларды бір рет те жоары концентрациясында сер етуі кезінде байалады, ал созылмалы сері – за уаыт, біра аз концентрацияларында, сер еткенде білінеді. Ауа массаларыны табии озалу жне араласу рдістері детте ластаушыларды кп жиналуына кедергі жасайды, сондытан оларды жедел сер ететін лкен концентрациялары тек белгілі бір жадайларда орын алады: здігінен тазаруына олайсыз ауа райы кезінде, нашар желдетілетін жерлерде, ластаушы шыарындылар атмосфераа те кп млшерде тскенде, авария жадайларында жне т.б.
Атмосфераны ластауышаларды жедел серіні классикалы мысалына адам азасына улы сер ететін тмандарды – смогтарды (смог - ттінмен араласан тман) серін жатызуа болады. Тмандарды 2 трін ажыратады: блтты, тманды жне желсіз ауа райы кезінде пайда болатын, лондонды типті (ысы) жне ашы ауа райы кезінде болатын лос-анджелестік типті тмандарды. Олар зіні атын 20 асырды ортасында тмандарды жоятын сері ерекше байалан алаларды аталуы бойынша алан. Лондонды типті тмандар 1930 жылыны зінде а Бельгияда, Маас зеніні алабында, ал 1931 жылы – Англияда Манчестер мен Солфорд аудандарында, 1948 жылы АШ Донор аласында байалан. Олар трындарды жаппай ауруларына келіп, ондаан, жздеген адамдарды мірін алып кетті. Ал е айылы жадайды тудыран тман, 1952 жылы Лондонда желтосан айында, Темза зеніні алабында болды, ол 2 аптаны ішінде 4 мынан астам адамны мірін иды. Тыыз тман болды, кз крерлік ашытыы 10 м аспады. Ауа, отынды жау нтижесінде тзілген німдермен - жанатын газдармен, клмен, кйемен аныты. Бірнеше кн бойына абсолюттік штиль (желсіз, тымы) трды. Лондонды типті тманны негізгі сер ететін рам блігі ккіртті газ болып табылды, ол ауа ылалымен зара рекеттесіп, улылыы одан да жоары ккірт ышылыны тзілуіне кеп соты. Зардап шеккен адамдарда кздеріні ашуы мен жас ауы, кеуде торыны ауыру сезімі, атты жтел, тыныс алуды иындауы, тншыу стамаларымен жретін, кзді жне жоары тыныс жолдарыны шырышты абытарыны айын тітіркенуі байалды. сіресе, бронх демікпесі мен тыныс мшелеріні созылмалы абыну ауруларымен жне жрек ан тамырлары жйесіні ауруларымен ауратын науастар, балалар мен арт адамдар тмана сезімтал болып шыты.
Тманны дамуында температуралы инверсия ерекше рл атарды. соны салдарынан ауаны алыпты айналымы бзылып, барлы улы шыарындылар, жоары ктеріле алмай, тікелей жерді стінде жиналды. Температуралы инверсия ыс уаытында, атты аяз кезінде ана емес, сонымен бірге, ауаны температурасы жоарылау болан кезде де байалады. Ол тнде жер салындаандытан (тнгі инверсия) жне тау алаптарындаы таудан соан суы ауа алаптаы ауаны жылы абаттарыны астына ыысуы нтижесінде пайда болады.
Лос-Анджелесс типті, фотохимиялы деп аталатын, тман алаш рет АШ кейбір алаларында 20 асырды 40-ншы жылдарында байала бастады. Е иын жадай Тыны мхиты жаалауында орналасан, желдетілмейтін, шыыс пен солтстіктен таулармен жабылан, Лос-Анджелесте пайда болды. Жаалаудан соан жел ауаны тауа апарады, сол жерде ауа за уаыт тотап алады. Ауаны за уаыт тотап алуына жылына 260 кн болатын температуралы инверсия да серін тигізеді. Осы жадайлар жне сонымен атар, ауаны нерксіп ксіпорындарыны жне автокліктерді шыарындыларымен атты ластануы, те кшті жне жиі фотохимиялы тмандарды пайда болуына себеп болды. Мндай тмандарды біріні затыы 60 кннен астам болды жне Лос-Анджелесті фотохимиялы тмандарды отаны деп атауа мжбр етті.
Фотохимиялы тмандарды негізгі рам бліктері азот жне кміртек тотытары мен ос тотытары, кмірсутектер, фенолдар жне т.б., сонымен атар, кн радиациясыны серінен фотохимиялы реакциялар нтижесінде тзілген, фотооксиданттар деп аталатын, осылыстар болып табылады. Ультраклгін сулелері азотты ос тотыымен зара серлесіп, оныыдырауына жне соны нтижесінде азот тотыы мен атомарлы оттегіні тзілуіне келеді. Атомарлы оттегі молекулярлы оттегімен осылып, негізгі фотооксиданттарды бірін – озонды тзеді, ол ауадаы кмірсутектерді жне баса да органикалы ластаушыларды тотытырып, баса да фотооксиданттарды: пероксиацетилнитрат, пероксибензолнитрат, бос радикалдар, альдегидтер, кетондар жне т.б. тзілуіне кеп соатын, тізбектік химиялы реакциялара бастама береді.
Фотооксиданттар кзді жне жоары тыныс жолдарыны шырышты абытарына айын тітіркендіргіш сер етеді, тншыу стамаларына, бронх демікпесі дамуына жне бронхкпелік аппаратты абыну-дистрофиялы заымдануына кеп соады. Уланудан болан эффектілеріні де білінуі, сонымен атар, тыныс мшеліріні жне баса мшелер мен жйелерді созылмалы ауруларыны озуы байалуы ммкін. Фотохимиялы тмандар кезіндегі озонны концентрациясы ауаны тазалыын емес, керісінше, оны ластану дрежесін сипаттайды. Оны концентрациясы нерлым жоары болса, сорлым тман айын жне за болады.
Ластаушыларды жедел жне те ауіпті сері р трлі ксіпорындарда техногенді авариялар болан уаытта байалады. Мысал ретінде, 1984 жылы Бхопал аласында (ндістан) пестицидтер ндіретін фабрикада 30 т фосген мен метилизоцианат оспаларыны оршаан ортаа шыып кетуінен болан ірі масштабты апатты келтіруге болады. 3 мыдай адам лді, 20 мыа жуы адам соыр болып алды, 200 мыында бас миыны ауыр органикалы заымдануы дамыды, ал катастрофадан кейін туылан балаларда р трлі кемтарлытар байалды.
Атмосфераны ластаушыларды адам азасына созылмалы сері, жедел серіне араанда, жиі кездеседі, себебі, созылмалы сері, жедел сері білінетін экстремалды жадайларда емес, ауаны ластану дегейі те жоары млшерге жетпейтін жадайларда жреді. Алайда, тіпті арындылыы аз, біра, рсат етілген дегейінен асатын сері, белгілі бір уаыттан кейін спецификалы жне бейспецификалы эффектілеріні дамуына кеп соады.
Спецификалы сері рбір ластаушыны тріне тн симптомдарды кешендері дамуымен байалады. Бейспецификалы серіне жалпы аурушадылыты суін, азаны сенсибилизациясын, балаларды дамуы мен су крсеткіштеріні тмендеуін, оршаан ортаны трлі факторларына азаны арсы тру абілетіні тмендеуін жатызады. Ауа ортасын негізгі ластаушыларды (поллютанттар) бірі азіргі уаытта ккірт, кміртек, азот тотытары, орасын, сынап, кадмий, галогенді осылыстар жне ПАК болып табылады. Оларды ішінде атмосфераа тусетін шыарындыларды клемі бойынша (жылына 6000 млн/т) кмірышыл газы бірінші орын алады. Бл осылыс за мір сретін заттарды атарына жатады, біра, ауада болатын концентрациясында оны химиялы агрессивтілігі мен азаа сері лкен емес. Алайда, ол атмосферадаы СО2 мен баса да парниктік газдарды концентрацияларыны біртіндеп жоарылауына байланысты парниктік эффектіні дамуында негізгі рл атарады. Иіс газыны шыарылу клемі едуір кп, оны, кмірышыл газына араанда, агрессивтілігі жоарылау, біра, траты емес, кмірышыл газына жне баса осылыстара тез айналады. Сонымен бірге, автомагистральдар аймаында, металлургиялы ксіпорындар маайында, ЖЭС, азандытар жне т.б. ауматарда жиі байалатын концентрациясы жоары кміртек тотыыны за уаыт сер етуі, астениялы былыстарды, вегетативті-тамырлы дисфункцияларды дамуына, йыны бзылуына, жрек ыспасыны жиілеуіне, бас ауруы, жрек тсындаы ауыру сезіміні пайда болуына кеп соады. Бл эффектілері, кміртек тотыы, карбоксигемоглобин тзіп, оксигемоглобинді байланыстыруы салдарынан пайда болатын гипоксиямен де, жне кміртек тотыыны жалпы уланыдыратын серімен де байланысты.
Жылуэнергетикалы ксіпорындары, автоклік жне технологиялы рдісінде отынды жау рдістері жргізілетін р трлі нерксіп ксіпорындары кміртек тотыы мен кміртек ос тотыыны негізгі кздеріні бірі болып табылады.
Осы кздерден де атмосфералы ауаа ккіртті ос тотыы шыарылады, шыарылу клемі (жылына 150-200 млн/т) бойынша ол баса ластаушыларды ішінде негізгі орындарды бірін алады. Сонымен атар, ккірт газыны кп млшері ауаа ккіртті кендерді айта дегенде жне мыс пен никельді балытанда тседі. Жоары химиялы агрессивтілігімен едуір тратылыы жне атмосфераа елеулі клемде шыарылуы, оны адам азасына да, жне биота мен ортаны баса элементтеріне де серіні ауіптілігін анытайды. Сол себептен оны лемдік ластаушы немесе № 1 ластаушы зат деп айтады. Жоарыда айтыландай, ккіртті газ лондонды типті тмандарды негізгі сер ететін бастамасы болып табылады, жедел сер еткенде ол жаппай улануды тудыру ммкін. Ккіртті ос тотыы (ШРЕК -0,05 мг/м3) за уаыт сер еткен кезде, жоары тыныс жолдарыны шырышты абытарында атрофиялы рдістер, риниттер, бронхиттер, коньюктивиттерді дамуына жне тіс эмальдарыны бзылуына келеді. Ккіртті газды концентрациясыны жоарылауы респираторлы ауруларды, бронх демікпесіні, созылмалы бронхиттерді озуыны жиілеуіне жне жрек-ан тамырлары аурулары бар науастарды жадайыны нашарлауына кеп соады.
Ккіртті газды баса тірі азаларды - сімдіктерді, ормандарды, гидробионттарды жойылуында да рлі аз емес. Оны сері тікелей де, сонымен бірге, ышылды жабырларды пайда болуына атысуымен де жреді. Ккіртті ос тотыыны ышыл жауындарды пайда болуына осатын лесі шамамен 70% райтыны крсетілген.
Автокліктерді пайдаланылан жанармай газдарыны жне нерксіп ксіпорындарынын, ЖЭС, р трлі от жаылатын ондырыларды шыарындыларыны рамында кміртек жне ккірт тотытарымен бірге траты трде, NO, NO2, N2O оспасы трінде азот тотытары кездеседі. Олар ауадаы су буларымен жеіл осылып, азотты жне азот ышылдарына айналады. Сонымен бірге, азотты шала тотыы, топырата жне суда жретін денитрификация рдістерінде, органикалы алдытарды жне адам топыраа енгізген рамында азот бар тыайтыштарды ыдырауы нтижесінде тзіледі. Ал, азотты ос тотыы негізінен техногенді болады. Атмосфераа азот тотытарыны тсуі жыл сайын сіп келеді. Соы жылдарда оларды атмосфераа шыарылу дегейі, негізінен автоклік есебінен, 30-40% жоарылады. Ірі алаларда азот тотытарыны ауаа тсетін шыарындыларды клеміне автоклікті осатын лесі те лкен боландытан, ауадаы азот ос тотыыны концентрациясы орташа туліктік ШРЕК-тен 2-3 есе арты болады. Азот тотытары кшті тотытырыш болып табылады, сондытан, олар тыныс жолдарыны шырышты абытарына жне кпе тініне тікелей сер етіп, ринит, фарингит, бронхит, пневмосклероз, кпе эмфиземасыны дамуына кеп соады.
Азот тотытарыны лкен концентрациялары уланудан болатын кпені сулы ісігін тудыруы ммкін. Уландыратын сері, сонымен атар, миокардиттер, гастриттер, гепатиттерді дамуымен білінеді. Метгемоглобин тзетін серіні нтижесінде гипоксия дамуы ммкін. Азот тотытары, сондай-а, фотохимиялы тмандарды негізгі рам бліктеріні бірі болып табылады, олар жне улылыы те жоары фотооксиданттар тзілу рдістеріні басталуына озаушы болады, ал азот ышылы трінде жоары агрессивті ышылды жабырларды тзілуіне атысады. Атмосфераны ластануына жне олайсыз эффектілеріні дамуына баса да газ тріндегі оспалар (метан, фреондар, ккіртсутек, ккірттегі) з лесін осады.
Ауаны ластайтын заттарды арасында трындарды денсаулыына айын сер ететін жетекші орындарыны бірін орасын алады. Оны кздері автоклік, тсті металлургия, машина жасау, аккумулятор жасайтын, рамында орасын бар бояулар ндіретін ксіпорындар.
Ірі алаларды кбінде байалатын ауаны орасынмен жоары дегейде ластануы жадайында трындарда орасыннан созылмалы улануды р трлі белгілері аныталуы ммкін. Мысалы, гипохромдыанемияны, астено-вегетативтік бзылыстарды дамуы, балаларды ой рісіні, мінез-лы реакцияларыны жне оуа абілеттілігіні тмендеуі, бауыр мен бйректі, асазан-ішек жолдарыны уланудан заымданулары, жктілік жне босану барысыны бзылулары байалады. Гипертония ауруыны жне миокард инфарктарыны, энцефало- жне полинейропатияларды даму аупі едуір жоарылайды. Ауадаы орасынны жоары концентрациясы, оны ана сті мен сйектерде жиналуына кеп соады. азіргі адамдарды сйегіні рамындаы орасынны млшері, бірнеше асыр брын мір срген адамдара араанда, 700-1200 есе жоары екендігі крсетілген. Сйектердегі орасынны оры улануды збей жаластырып отыратын фактор болып табылады жне бдан баса, ол сйектерде орасынны зіне тн згерістері дамуына ыпал етеді. орасынны ана стімен шыарылуы рсат етілген дегейден ондаан есе жоары болуы ммкін, бл емшектегі балаларды психомоторлы дамуыны тежелуіне жне баса да уланудан болатын кріністерді дамуына кеп соады.
Баса, ауіптілігі орасыннан кем емес, жаанды таралу алан, атмосфералы ауаны ластайтын заттара сынап пен кадмий жатады. Олар ауаа тсті металлургия ксіпорындарыны, коксохимиялы, химиялы жне аспап жасайтын зауыттарыны шыарындыларымен тседі. Мысалы, тек 1 тонна мысты орытан кезде, ауаа 80 кг дейін сынап шыарылады.
Бл жадайда сынапты концентрациясы селитебті айматы ауасында максималды бір реттік ШРЕК-тен 2-40 есе жне одан да арты асуы ммкін. Сынап орталы, шеткі жйке жне жрек ан тамыр жйелерін, асазан ішек жолдарын, бйректі заымдайтын улы зат болып табылады. Атмосфералы ауамен сынапты аз млшерде за уаыт азаа тсіп отыруы, микромеркуриализмні (меркуриализм - сынаптан улану) дамуына келу ммкін. Микромеркуриализм неврастения синдромы, вегетативтік - ан тамырлары дисфункциясы, миокардиодистрофия, ишемия кбылыстары, артериялы ан ысымыны жоарылауы, жйке-психикалы бзылыстар, саусатарды треморы, ызыл иекте сынаптын серінен пайда болан жиек, гингивиттер, стоматиттер трінде жне здігінен болатын тсіктер жиілігін кбеюі жне басалар трінде байкалады.
Улылыы те ауіпті токсиканттара кадмий жатады. Атмосфералы ауаны жне баса да оршаан орта нысандарыны кадмиймен жоары дегейде ластануы лемні кптеген елдерінде байалан. Кадмий айын уландыратын серін бйрекке тигізеді, бл сері; сонымен атар, атерлі артериялы гипертония мен остеомаляцияны дамуына кеп соады. Трындардаы протеинурия жиілігіні соы жылдарда жоарылауы кадмийді серімен байланысты деп есептейді. Бйрек эпителийіні некрозы нтижесінде бйректегі реабсорбция рдістеріні бзылуы сйектерді сыныштыыны жоарылауына жне оларды сынуына ыпал етеді. Сонымен атар, кадмийді канцерогендік асиеттері де бар.
Суперэкотоксиканттара, е уытты заттарды бірі болып табылатын жне канцерогенді сері те жоары, ПХДД жатады. Диоксиндерді жартылай ыдырау кезеі 5-7 жылды райды, олар органикалы фазаа тез тіп, азадаы зат тасымалдану рдістеріне осылады. Оларды негізгі кздері - гербицидтер ндірісі, целлюлоза-ааз нерксібі, отынды жау рдістері, соны ішінде, трмысты жне ндірістік алдытарды жау, р трлі химиялы ндірістер. Диоксиндерді халыа арынды серіні салдары туралы алашы мліметтер ткен жзжылдыты 60-ншы жылдарында жарияланды. Бл жадай Вьетнамда АШ соыс кезінде болан. Америка скерлері, сімдіктерді жойып, вьетнамдытарды жріп отыран жолдарын білу шін, сімдіктерді жоятын дефолиант гербицидтерді олданан. Бл гербицидтерде диоксиндерді оспалары бар екендігі аныталды. Олар туа біткен кемістіктерімен (олсыз, аясыз туылуы) туылатын балалар саныны крт жоарылауына, здігінен болатын тсік жиілігіні кбеюіне, бедеуліктін жне птеген мшелерде атерлі ісіктерді дамуына себеп болды. Кптеген мшелер мен жйелерді: орталы жйке, жрек – ан тамырлары, зр шыару, тыныс алу, эндокриндік жйелеріні жне жыныс бездеріні заымдануы байалды. Ондаан жылдар бойы жойылмайтын терідегі безеу тріздес бртпелерді (хлоракне) пайда болуы да диоксиндерді серіне тн белгі болды.
Диоксиндерді р трлі кздерден сырта тсетін шыарындыларды рамында болуы ммкін екендігі аныталанда, оларды сер ету ммкіндігіні ауіпі 20 асырды 70-нші жылдарыны зінде а, жалпы планетарлы масштаба жетті. Трындарды денсаулыына ортаны диоксиндермен ластануыны теріс салдара шырататын сері, оларды тек жоары ауіптілігі мен улылыына байланысты емес екендігі крсетілген. Сонымен атар, диоксиндер азадаы ксенобиотиктерді детоксикациялау рдістерін бзып, оны ксенобиотиктерді серіне сезімталдылыын крт жоарылататындыы, сондай-а, диоксиндер кптеген улы осылыстарды синергистері мен активаторлары болып табылатындыы аныталды.
Ауаны ластануы бронх-кпе жйесіні обырмен жне денені баса жерлеріндегі атерлі ісіктерімен аурушадылыыны жоарылауына кеп соатын е маызды факторларды бірі болып табылады. Ауаны рамында бенз(а)пирен, ПХДД, ПХДФ, бензол, асбест, N-нитрозоосылыстар, радионуклидтер жне т.б. сияты канцерогендер немі кездесетін, ірі алаларды трындарыны ішінде кпені атерлі ісігіні даму ммкіндігі, кіші-гірім елді мекендерді трындарына араанда, 20-30% жоары болады.
Ауаны ластаушы атты блшектерді крделі оспасыны траты компоненті - ша болып табылады. Шаны адам азасына сері оны рамымен аныталады, ол осы ауматаы табии немесе антропогенді ша тзуші кздерді болуына байланысты. Кбінесе шаны рам бліктері отынны жануы кезінде тзілетін шыш кл, кйе, трлі металдар мен оларды тотытары, силикаттар, кремнийді ос тотыы, р трлі органикалы аэрозольдер, т.б. болып табылады.
те шаданан ауамен тыныс алу, трындарда жоары тыныс алу жйелеріні р трлі абыну-дистрофиялы ауруларды, бронхиттер, бронх демікпе, кпені атерлі ісігі, р трлі аллергиялы реакцияларды дамуыны ауіп-атер факторы болып табылады. Мысалы, асбестпен ксіби атынаста болмаан, біра рамында асбесті бар ауамен тыныс алан адамдарда, кпені атерлі ісігі, кпе абыны мезотелиомасы дамуы ммкін. Ауа жоары дегейде клмен ластананда, кпеде силикоз алдындаы згерістер байалады. Сонымен атар, ауаны шадылыы кн радиациясыны ультраклгін блігіні сіірілуіне, жалпы жарытыыны тмендеуіне жне тмандарды пайда болуына келеді.Ауасы те жоары дегейде шамен ластанан алада тратын рбір адам, орта есеппен аланда, 4 жыла жуы мірін жоалтатыны аныталды.
азастанны кптеген нерксіп орталытары мен ірі алаларыны ауасы шамен, ккірт жне азотты ос тотытарымен, кміртегі тотыымен, бенз-а-пирен, орасын, формальдегид, фенол, кмірсутектермен жоары дегейде ластануымен ерекшеленеді.
Ластану дегейі бойынша бірінші орынды Алматы аласы алады, мнда 5 зат бойынша есептелген ластануды кешенді индексі (АЛИ5) 12,1 райды, ал ауада, е жоары концентрациялары ШРЕК –тен 1,5-13,6 есе жоары болатын, араласан атты блшектер, кміртегі тотыы, азотты ос тотыы, фенол, формальдегид кездеседі. Алматыда ауаны ластайтын негізгі кздер автоклік жне жылу электростанциялары болып табылады.
Кмір шыаратын нерксіптерден, жылу энергетика, ара металлургия ксіпорындарынан жне автокліктерден шыан шыарындылардан ауаны ластануыны жоары дегейі (АЛИ5- 10,7) араанды аласына тн. Шымкент, Темиртау; Атбе жне скемен алаларыны ауа ортасы да едуір ластанан. Шымкентте тсті металлургия мен мнайхимиялы нерксіп ксіпорындары жмыс істеуде, Теміртау мен скемен алаларында азастанны тсті металлургиясыны негізгі ксіпорындары, ал Атбеде ара металлургия мен хром осылыстарыны ксіпорындары шоырланан.
Атмосфераны жаанды техногенді ластануы жалпы планетарлы масштабтаы ауіпті зардаптара кеп соты. Ол тек адам мірі мен оны денсаулыына ана емес, сонымен бірге, бкіл биосфераны тіршілік етуіне де ауіпті болып табылады. Олара парниктік эффект, ышылды жабырлар, озон ойытары жатады.
Парниктік эффект деп, 30 – а жуы парниктік газдарды: СО 2 , метан, азот тотытары, фреондарды жне т.б. жиналуы нтіжесінде Жердегі температураны ктерілуін айтады. Табии жадайда Жер кн радиациясыны серінен ызып, зын толынды радиация трінде жылу бледі, бл жылуды су булары жне кмір ышыл газы жасы сііріп алады, сол себептен жер бетінен жылуды берілуіне жне оны едуір салындауына кедергі жасайды.
Парниктік газдар атмосферада жиналанда, жылу саталуыны арындылыы едуір жоарылайды, нтижесінде атмосфералы ауаны температурасы седі. Негізгі парниктік газ кміртек ос тотыы болып табылады, оны парниктік серге осатын лесі 50 ден 65% дейін райды. Баса парниктік газдарды лесі аздау: метанны - 20% жуыы, азот тотытарыны - 3-5%, фреондарды - 8%, баса газдарды 5 - 10%.
азіргі кезде ауада кмірышыл газыны концентрациясыны жоарылау жылдамдыы жылына 0,3-0,5% райды. Бан кмірышыл газыны техногенді кздерден тсуі ана емес, сонымен бірге, оны сімдіктерді ассимиляциялауыны тмендеуі, жне е алдымен, «планетаны кпесі» деп саналатын, тропикалы ормандарды жойылуы мен деградацияа шырауы да себеп болып отыр. Сонымен атар, атмосфераны метандану рдістері де жоарылауда. Оны себептеріні бірі, Арктика мен Антарктидадаы мз аландарыны жеілденуі (мздытарды шегінуі) болып табылады, бл, арктикалы жне антарктикалы шельфтерді материктермен біріккен жерлерінде орналасан, негізгі газогидраттар орынан метанны босап шыуына келеді. Техногенді метанны ауаа тсуі де едуір жоарылайды, ол атмосфераа тсетін метанны жалпы млшеріні 25 % райды.
Соы жзжылдыта Жердегі жылды орташа температура 0,3-0,6º С жоарылады. Болжам бойынша, парниктік газдарды жиналуы азіргі дегейде саталатын болса, 2100 жыла арай жер бетіндегі температура 3,5ºF-а жоарылайды. Бл, полюстардаы мздарды арынды еруіне, лемдік мхит дегейіні 2 м-ге жоарылауына, нарлы жерлерді су алуына, табии айматар шектеріні ауысуына, штормдар мен дауылдарды саныны кбеюіне, климатты жадайларды згеруіне, жануарлар мен сімдіктерді жойылуына, жпалы жне жпалы емес ауруларды жоарылауына, тама німдеріні крт азаюына жне т. б. кеп соады
алымдарды пікірінше, парниктік эффектіні соы салдарын тек жаанды ядролы соыспен салыстыруа болады. Сонымен атар, парниктік эффектіні пайда болуына кедергі жасайтын рдістер де жріп отырады. Мысалы, бір жаынан, арты СО 2 сііріп отыратын, лемдік мхит жне фотосинтез лі де кшті буферлік жйе болып отыр. Екінші жаынан, жер бетіне тсіп отыран кн радиациясы, нерксіп кздерінен, эрозияа шыраан топыраты лкен аладарынан жне вулкандарды атылауыны кшейуі салдарынан атмосфераа тсетін шанан шаылысуы нтижесінде, азайып, жылыну рдістеріні тежелуіне келеді.
Дегенмен, болжамдарды маыздылыы мен кзге крініп отыран климатты жаанды згеруі, 1998 жылы Киото аласында лемні 160 еліні кілдеріні зара келісімге ол оюына негіз болды. Бл келісім бойынша, рбір атысып отыран ел шін, атмосфералы ауаа тсетін парниктік газдарды шыарындыларына шектеу орнату бекітілді.
Атмосфераа тскен химиялы ластаушыларды шыарындылары да «озон тесіктеріні» пайда болуыны негізігі себептеріні бірі болды. «Озон тесіктері», стратосфераны озон абатында озон концентрациясыны едуір тмендеуі байалатын, кеістік аралыы болып табылады.
Е лкен «озон тесігі» Антарктида стінде орналасан. Оны ауданы континент шегінен шыан жне млшері бойынша АШ ауданынан асады, ал озон абатыны алындыы 40% азайды. алымдарды пікірі бойынша, егер, Антарктидада ел оныстанан болса, онда, лем бтіндей континент еліні жойылуына тап болар еді. Млшері кіші «озон тесігі» Арктика стінде байалып отыр. Оны ауданы (10 млн км 2). «Озон тесіктері» Жерді баса да айматарыны стінде байалып отыр жне оларды орны немі згеріп отырады («кезбе тесіктер»). Мндай «тесіктерді» ауданы 10 нан - 100 мы км 2 дейін аутиды, ал озонны млшері алыпты дегейден 20-40% дейін тмендейді.
Озон абатыны сарылуы адам жне баса тірі азалар шін де те ауіпті, себебі, детте озон абатында сталып алатын, энергиясы жоары, кнні ыса толынды ультра клгін жне рентген сулелері, бл жадайда озон тесіктері арылы тіп кетеді.
Осы сулелерді айын фотохимиялы, мутагенді жне канцерогенді сері салдарынантрындарды арасында атерлі ісіктер, катаракта, тері аурулары, иммунды заымданулар, р трлі ааулары бар рпатарды туылу саныны жоарылауы, репродуктивтік ызметті тмендеуі жне т.б. міндетті трде байалады.Барлы экожйелерді тіршілік барысында да аса крделі зардаптар байалатын болады.
Ультраклгін сулелері фотосинтез жне ферментативті реакцияларды, кбею мен даму рдістерін баяулатады, осыан байланысты, мхит суларында фитопланктонны, балытарды, жоары сатыдаы сімдіктер жне жануарлар німділігіні тмендеуі, оларды арасында патологияны жоарылауына, е сезімтал трлерді жойылуына, сонымен атар, флора мен фаунаны генофондысыны згеруі болжамдалады. Топыратаы бактерияларды жоятын сері салдарынан, топыраты нарлылыы мен ондаы здігінен тазару рдістеріні тиімділігі тмендейді.
азіргі кзарастар бойынша, озонны азайуында жетекші рлді техногенді ластаушылар: фреондар (хлорфторкмірсутектер), трт хлорлы кміртек, метилхлороформ, азот тотытары, р трлі аэрозольдер жне т.б. атарады. Фреондар пластмасса ндірісінде, электронды нерксіпте жне аэрозольді баллондарда, мздатыш ондырыларында кеінен олданылады. Озон абатына жетіп, фреондар ультраклгін сулесіні серінен Cl атомын босатады, бл, бірнеше секунд ішінде озонмен серлесіп, оны ыдыратады:
Cl+O3=ClO+O2
Хлорды бір атомы озонны 100000-а жуы молекуласын ыдыратады. Хлорфторкмірсутектерге араанда, бромдалан фторкмірсутектер озонды одан да жоары дегейде ыдыратады. Фреондар ыдырауа шырамай, 70-100 жыла дейін атмосферада болуа абілетті, сондытан егер, атмосфераа оларды шыарылуын тотатпаса, онда озонны бзылуы рдісін тотату иына соады.
Озон абатыны жаруы баса да техногенді себептерге: стратосферада жылдамдыы дыбыстын жылдамдыынан асатын шатарды шуына, арышты ракеталарды шырылуына, «Шатл» типті авиа арышты жйені жіберілуіне жне атмосферадаы ядролы жарылыстара байланысты, себебі бларды іске асырылуы уаытында озонды жоятын отынны толы жанбаан німдері - азот тотытары мен кейбір кмірсутектерді блінуі жреді. Сонымен бірге, озонны нерксіптік шыарындылармен, жанар тауларды атылауы кезінде, арышты ша трінде стратосфераа тсетін аэрозольдермен серлесу салдарынан да ыдырауы ммкін екендігі крсетілген.
Индустриалы ркендеуді таы да бір туындысы ышылды жабырлар болып табылды. Оларды тзілуіне атмосфераа р трлі техногенді кздерден тсетін шыарындалырды негізінен екі рам блігі: ккірт тотытары мен азот тотытары атысады. Су буларымен зара серлесу нтижесінде, олар ккірт жне азот ышылына айналып, жауындармен суаттара, топыраа, сімдіктерге жне оршаан ортаны баса да нысандарына тседі. Табии жауын суыны реакциясы лсіз ышыл (pH=6), ал ышылды жабырларды рН 2-4 райды. Бндай жауындардаы ышылды млшері сірке ышылындаыдан да жоары болуы сирек емес. ышылды жауындар оршаан ортаны бріне де зиянды сер етеді. Оларды серінен пайда болан суат сулапрыны аз млшерде ышылдануыны зі (рН-5-5,6) балы уылдырытары мен жас шабатарды, фито- жне зоопланктондарды, балдырларды, луларды жойылуына, ал, рН 4,5-тен аз болан жадайда балытарды репродуктивтік рдістеріні тотатылуына жне оларды луіне кеп соады, нтижесінде су оймалары аырап бос алады. Мысалы, Швецияда 2200 кл млде тіршіліксіз, ал 14 мы клдерден гидробионттарды е сезімтал трлері жо болып кетті. Осындай жадайлар АШ, Канада, Норвегия жне баса да скандинавия елдерде байалады.
ышылды жауындар топыраа сер етіп, алюминий, ауыр метал (кадмий, орасын, сынап жне т.б.) осылыстарыны ерігіштігін жоарылатады, сйтіп, осы осылыстарды серінен сімдіктерді тамыр жйесіні заымдалуына, инфекцияларды енуіне, фотосинтез рдістеріні тмендеуіне ыпал етеді. Топыраты ышылдануы кезінде азот фиксациялаушы бактерияларды, редуценттер жне баса да топырата тіршілік ететіндерді белсенділігі тмендейді, нтижесінде, органиканы ыдырау рдісі иындайды, байланысан азотты сімдіктерге туі шектеледі жне топыраты нарлылыы тмендейді.
ышылды жауындар фитоценоздарды німділігін тмендетіп ана оймай, сонымен бірге, кп жадайда оларды жаппай ырылуына да себеп болады.
ышылды жауындар ормандара, сіресе, ылан жапыраты ормандара лкен зиянын тигізеді . Оларды серінен жапыратарды жне ыландарыны некрозы, оларды тсуі жне ааштарды кебуі жреді. Жердегі ышылды жауындардан деградацияа шыраан ормандарды аумаы азіргі уаытта шамамен 31 млн га райды. Ормандарды жойылуы су тасындарыны, селдер, су эрозиялары, шады йындарды жне шл далаа айналуларды кшейуіне келеді.
ышылды жауындарды теріс серлері металдан жасалан рылыстар мен техникаларды коррозияа шырауыны кшеюі жне сулеттік ескерткіштерді жне т.б. бзылулары трінде байалады.
Адам азасына тек химиялы ана емес, сонымен атар, биологиялы ластаушылар да сер етеді. Ауа ортасыны рамында биологиялы нысандарды те кптеген трлері: бактериялар, вирустар, микроскопиялы саыраулатарды споралары, арапайымдаларды цисталары, кенелер жне т.б. бар. Алайда, ауа ортасыны зіне тн микрофлораны бліп крсету ммкін емес, себебі, микроазаларды сіп-нуі шін ауа олайлы орта болып табылмайды. Сонымен бірге, биологиялы агенттер, тіпті кепкен кйінде де мірсруге аблеттілігін за уаыт сатап ала алады. Ауа кптеген инфекцияларды: туберкулез, дифтерия, ызылша, ккжтел, скарлатина, тмау, сібір жарасы, туляремия, обаны жне басаларды негізгі берілетін жолы болып табылады. Ауа массасыны немі айналымда болуы биологиялы аэрозольдерды едір ашытыа таралуына ыпал етеді, бл эпидемия дамуы ауіпін туызады. Соы жылдары «олдан жасалан» немесе оздырыштарды табии жолмен мутациялануымен (с, доыз тмауы) байланысты инфекцияларды жтыру аупі шыл сті.
Ауаны ластайтын негізгі кзі топыра болып табылады, біра азіргі уаытта едуір скен халыты кші-он рдістері, сонымен атар, эпидемиялы трыдан ауіпті алдытарды кздері болып табылатын (ауруханалар, фермалар жне басалар) немесе ндірістік рдісінде микроазаларды пайдаланатын (антибиотиктер, вакциналар, ауыз-друмендік концентраттар ндірісі жне т.б.) р трлі мекемелер мен ксіпорындарды жмыстары да манызды орын алып отыр. Халыты денсаулыына биологиялы ару дайындалан, немесе дайындалып жатан скери биологиялы полигондар да ауіпті болып табылады.
Ауаны биологиялы ластануы жпалы жне паразитарлы аурулар дамуыны себебі болып ана оймай, сонымен бірге, адам азасыны едуір дрежеде сенсибилизациялануына кеп соады.
Аллергиялы реакциялар сапрофит бактерияларды, зе жне ашыты саыраулатарыны, сарциндерді, жалан дифтерия таяшаларыны жне баса да микроазаларды, сондай-а, оларды тіршілік німдеріні азаа тсуі кезінде дамуы ммкін. Мысалы, аллергиялы ауруларды жаппай ршуі, шыарындыларыны рамында ауыз-друмендік концентраттарды, микроскопиялы саыраула-продуценттерді, антибиотиктерді, соя ауызыны шадары бар микробиологиялы нерксіп ксіпорындарыны жанында тратын трындарда байалан.
Биологиялы аэрозольдер млшеріні те жоары дегейі ірі елді мекендерді ауасында байалады, мнда 1 м3 ауада 30-40 мыа дейін микроазалар табылуы ммкін. Ал, аладан тыс жасыл аумата, сонымен бірге, таулы жерлерде оларды концентрациялары алыпты жадайда 1 м3 ауада 1000-1500 аспайды. ысы уаытта ауа аз ластанады, бл микроазаларды топыратан ауаа тсуіні тмендеуімен тсіндіріледі. Атмосфералы ауа жабы блмелерді де биологиялы ластаушы кзі болуы ммкін.