Климат жне ауа райы. Адам азасына сері. Акклиматизация мселелері.

Ауа райы мен климат рбір адамны денсаулыы мен мір сру жадайына здіксіз сер етіп отыратын табии фактор болып табылады. Ауа райы мен климат жадайларыны адам денсаулыына сері Гиппократ заманынан белгілі болан. Сол уаыттарда зінде а, кптеген ауруларды пайда болуын, аымы мен салдарын климат жне ауа райымен байланыстыран жне р трлі патологиясы бар науастарды емдеу барысында климатты - ауа райы факторларын олданан. азіргі уаытта миокард инфарктісі, мида ан айналымыны жедел бзылыстары, гипертониялы криздер, бронх демікпесіні озуы, туберкулез, асазан мен он екі елі ішекті ойы жарасы, психикалы ауруларды жне т.б.дамуында, сонымен атар, кейбір дені сау адамдарды денсаулыыны нашарлауында, климат пен ауа райы жадайларыны рлі жнінде дауласуа жатпайтын кптеген ылыми фактілер жиналан. Болатын салдарын ескеру бл ауруларды алдын алу мен емдеуді тиімділігін жоарылатуа, сонымен атар, олайсыз ауа райы кездерінде жиілігі крт жоарылайтын, кенеттен пайда болатын лім санын тмендетуге ммкіндік береді.

Ауа райы деп, белгілі бір ауматаы аз ана уаыт аралыына (саат, тулік, апта) тн, атмосфераны жер маындаы абатыны физикалы асиеттеріні динамикалы жиынтыын тсінеді.

Ауа райын сипаттайтын негізгі элементтеріне кн сулесіні арындылыы мен белсенділігі, атмосфераны электрлік жадайы, Жерді магниттік рісіні кернеулілігі, геомагниттік белсенділікті згеруіні тез не баяу жретіндігі жне оны айындылы дрежесі, атмосфералы ысым, температура, ауаны ылалдылыы, ауа озалысыны баыты мен жылдамдыы, блытты болуы, жауын-шашындар жатады.

Климат берілген ауданда кптеген жылдар бойына тратанан, зады трде айталанып отыратын ауа райыны режимі болып табылады. Ауа райы мен климатты жадайларды алыптасуы е алдымен, табии факторлармен - кн сулесі, ауа массасыны айналымы, жер бетіні жабындысы (беттік тсеніш) жне бедерімен, теіздер мен мхиттарды жаындыымен амтамасыз етіледі.

Кн сулесіні электромагниттік блігіні есебінен атмосфераны жылынуы жреді, бл, тікелей кн сулесі атмосфера абатынан ткен кезде жне кн сулесімен жылынан жер бетіні жылуын беруі нтижесінде іске асырылады. Бл рдіске е улкен улесті жер беті осады, себебі ол кн сулесі энергиясыны 47% дейінгі блігін сііріеді жне жылуа айналдырады.

Атмосфераны жылынуы жер шарыны р трлі нктелерінде бірдей емес. Ол жергілікті жерді географиялы ендігіне, жер бетіні жабынды сипатына, тулік уаытына, жыл мезгіліне, сіірілу рдісіне, кн радиациясыны атмосфера арылы ткен кезде шашырауы мен шаылысуына байланысты.

Экваторда атмосфераны жылынуы анарлым жасы жреді, бл жерде кк жиектегі кнні туру биіктігі е лкен боландытан, кн сулелері тетін атмосфера абатыны алыдыы жа болады. (4 тарауды араыз)

Экватордан полюске арай жылжыан сайын ол тмендейді, сондытан атмосфераны жылынуыны е азы полюстерде байалады. Бдан баса, тропосфераны жылынуына жер беті жабындысыны шаылыстыру абілеті - альбедо те кшті сер етеді. Альбедо нерлым жоары болса, сорлым жер жылуды аз сііреді. Мысалы, полярлы айматардаы ар жабындысы кн сулесін 85% дейін шаылыстырады, бл осы нктелердегі ауаны одан да жоары салындауына ыпал етеді. Керісінше, сімдіктермен немесе сумен жабылан жер бетіні альбедосы тмен болып келеді. Мысалы, шптер жне ааштарды жапыратарыны альбедосы 20 - 30%, суда - 5%, м жне са, жмыр тасты жерде - 29-32% райды.

Атмосфераны жылынуы кн сулесін блттарды шашыратуы жне атмосфералы ауаа тсетін ластаушыларды сііруі нтижесінде де тмендейді. Жылынан ауа массалары жеілдеу болады, сондытан тмен атмосфералы ысым аумаын туызады, ал суы массалары тыызыра боландытан, оларды тзілетін жерлерінде жоары ысым аумаы байалады. Біркелкі емес жылыну нтижесінде жне осыан байланысты р трлі ауматарда тзілген ауа массаларындаы ысымыны айырмашылыынан, немі жоары ысым аумаынан тмен ысым аумаына арай ауа массаларыны айналымы жріп отырады. Жер бетінен ашытаан сайын тропосферадаы температура тмендейді, сондытан тропосфераны тменгі абаттарында тмен ысым аймаы экваторда, жоары ысым аймаы – полюсте тзіледі, ал тропосфераны жоары абаттарында кері крініс байалады.

Сол себепті атмосфераны жоары абатындаы ауа массалары экватордан полюске арай ыысады, біра, Жерді айналу кшіні серінен олар ауытиды, сйтіп зіні отстіке арай жылжыйтын баыттарын батыса арай згертеді.

Субтропиктік аудандарда ауа массалары тмен тседі жне тропосфераны тменгі абаттарында жоары ысым тзіп, осы жерден айтадан экватора арай баытталады. Осылай субтропиктер (те жоары ысым аймаы) мен экватор (те тменгі ысым аймаы) арасында пассатты деп аталатын айматы тйы айналым пайда болады. Пассаттар Жерді айналу кшіні серінен біршама ауытып, субтропиктен экватора арай соады.

Осыан сас, кысымны р трлігінен баса да тйы айналымдар: полярлы - полюс пен орта ендік арасында, орта ендіктер айналымы - орта ендік пен субтропиктер арасында пайда болады. Теіздер мен мхиттара жаын жерлерде жазы уаытта теізден рлыа арай, ал, ыста – керісінше соатын муссондар жне баса да желдер трады.

Ауа массаларыны барлы тйы айналымдары ауа райы мен климатты тзілуінде маызды факторларды бірі болып табылатын жалпы планетарлы айналыма осылады Белгілі бір аймаа келетін ауа массалары р трлі географиялы ауматарда тзілуі ммкін, осыан байланысты оларды арктикалы, орта ендіктік, субтропикалы жне экваторлы деп бледі. Ауа массаларын, белгілі бір жерге келгенге дейін андай бетті стінде боланына байланысты, континенттік жне теіздік деп бледі. р трлі жерде пайда болатын ауа массаларыны бір-бірінен температурасы мен ылалдылыы бойынша айырмашылытары болады. Солтстік ауа массалары детте суы жне ра, ал тропикалы - жылы жне ылалды болады.

Теіз ауасы немі жоары ылалдылыымен, сонымен атар, ыста континенттікке араанда, жоары температурасымен, ал жазда - тмен температурасымен ерекшеленеді. Ауа массалары бтіндей ыысып, берілген аумата брын болан массаларды орнына келіп, ауа райын згертеді. Ауа райыны ерекше айын згеруі, ауаны р трлі массаларыны арасындаы, фронт деп аталатын, шекаралы абаты туі кезінде байалады.

Фронттарды жылы, суы жне окклюзиялы деп бледі. Жылы фронт деп, жылы массалар суы массаларды ыыстыруы кезіндегі, ал суы фронт деп - суы массалар жылы ауаны ыыстыруы кезіндегі фронтты айтады. Егер де суы жне жылы фронттар біріксе, онда окклюзия фронты пайда болады, бл кезде ауа райы айын згермейді. Жерді р трлі айматарыны аралыында бір ауа массаларыны басаа ауысуы, циклонды рекетті трі ретінде іске асырылып, циклондар мен антициклондарды тзілуіне келеді. Циклондардиаметрі 2,5-3 мын км, ысымы тмен айма болып табылады. Е тмен ысым циклонны ортасында байалады. Оны те ке шеттерінен - жоары ысым аймаынан - циклонны ортасына арай бір жерде емес, р трлі географиялы ауматарда тзілген ауа массалары жиналып, жоары ктеріледі. Осыан байланысты, циклонда жылы ауа массаларымен атар, суы ауа массалары жне фронттар болуы ммкін.

Циклондар детте ысымы мен температурасыны аутулары лкен, жауын шашынды, ауаны электр ткізгіштігіні жоарылауымен жне жерді электрлік рісіні потенциалы градиентіні тмендеуімен жретін трасыз ауа райын келеді. алыпты жадайда кнсайыны атмосфералы ысымны детте згеруі 5 гПа аспайтын болса, циклонды рекетіне байланысты ол 30-40 гПа згеруі ммкін. Циклондарды те ауіпті трлері тропиктерде, мхит стінде байалады. Оларды диаметрі лкен емес, 80-100 км райды, біра иратыш кші арынды болып табылады. Тропикалы циклондарды (тайфун, дауылдар) жылдамдыы те жоары болады, олар теіз стіндегі дауылдар, су тасыны, елеулі бзылуларды пайда болуына келеді.

Антициклондар атмосфералы ысымы жоары учаскелерде пайда болады. Оларды диаметрі 5-7 мы км дейін амтиды. Е жоары ысым антициклонны ортасында байалады, осыан байланысты, циклондара араанда, ауа аындары антициклон ортасыннан шетіне арай ыысады. Антициклондар арылы фронттар тпейді. Антициклондар кбінесе блыты аз, траты, жазы уаытта ысты жне ысы уаытта суы ауа райын келеді. Біра та, ауа райы барлы уаытта ашы бола бермейді, жазда ыса уаытты нсерлі, ал ыста – блытты ар жауатын ауа райыны болуы да сирек емес.

Ауа райы мен климатты алыптасуы шін жылу, ылал, озалу млшеріні алмасуымен сипатталатын атмосфера мен мхит арасындаы зара серлесуіні маызы айрыша болып табылады. лемдік мхит Жерді 71% алып жатыр, ол кн энергиясы мен ылалды негізгі аккумуляторы болып табылады. Жер бетіне тсетін барлы кн сулесіні 90% мхит сііреді, оны аз ана блігі (пайыз лесі) су бетіндегі ауаны жылынуына кетеді. Бл рлыпен салыстыранда, суды шаылыстыратын абілеті тмен болуымен, сондай-а, суды жылу сыйымдылыыны лкендігіне байланысты барлы сіірілген суле энергиясы су массасыны жылытуа жмсалатындыымен тсіндіріледі.

Судаы температураны туліктік ауытуы ондаан метр тередігіне дейін, ал жылды аутуы жздеген метрге дейін таралады. Су баяу ызып жне баяу салындайды. Сондытан, жазда мхит беті, ысы уаыта араанда, суыыра болады жне осыан сйкес мхит стіндегі атмосфералы ысым жазда жоары, ал ыста тмен болады. Су беті, рлыа араанда, аз бдырлы болады, соны салдарынан су кеістігіні стінде желді лкен жыладамдыы да байалады. Атмосфераны айналымы, ендік арасында жылуды тасымалдауда маызды рл атаратын, мхит айналымы деп аталатын - мхит аыстарыны пайда болуына кеп соады. Тмен ендіктерден жоары ендіктерге жне жоары ендіктерден тмен ендіктерге жылуды жалпы алмасуыны жартысына жуыы мхит аыстары арылы теді, ал, алан жартысы – атмосфералы айналым арылы жреді.

Жоары ендіктерден келетін суы аыстар тропиктерді салындауына ыпал етеді, ал тропикалы аудандардан келетін жылы аыстар жоары ендіктерді жылытады. Мндай аындара Гольфстрим жатады, ол жылуды кп млшерін Батыс Европа жаалауына келеді жне Баренцово теізіне енеді. Солтстіктен отстікке арай лкен суы Лабрадор аысы баытталады.

Ірі мхитты айналымдар лемдік мхиттарды баса да аудандарында бар. Мхитты айналымдар кшті климат тзуші фактор болып табылады, олар жеке ауматарды жылылы жне радиациялы баланстарын згерту жолымен атмосфералы айналыма сер етеді. Атмосфералы айналыма мхит аыстарыны жаанды сер етуіні крнекі мысалы ретінде Эль-Ниньо былысын айтуа болады. Тыны мхитыны беткі суларыны температурасыны аномальды трде ктерілуімен сипатталатын бл былыс, соы он жылдытарда Отстік Американы батыс жаалауында байала бастады. Эль-Ниньо кшейуген жылдарда ауа райыны аномальды былыстары, апатты нсерлер, бір аудандарда су тасындары, баса аудандарда рашылы, торнадо, ара йындар пайда болады.

Ауа райы мен климат жадайлары ауа температурасыны, ылалдылыыны, озалуыны баыты мен жылдамдыыны згеруі, жауын шашындар, блтты кндерді болуымен ана емес, сонымен атар, атмосфералы ысымны, гелиофизикалы жне геофизикалы факторларды жне атмосфераны электрлік жадайыны да ауытып отыруымен сипатталынады.

азіргі уаытта адам азасына ауа райы мен климатты олайсыз серінен пайда болан кптеген салдарлары на соы аталан факторларды серімен тсіндіріледі. Негізгі рл гелиофизикалы факторлара беріледі. Егер, кн сулесіні электромагниттік блігіні серінен, ауа райы жне климат жадайларын анытайтын ауа массаларыны планетарлы айналым рдістері мен баса да рдістер дамитын болса, онда, кн сулесіні корпускулярлы блігі, атмосфераны электрлік жадайы мен геомагниттік белсенділігіне сер ету арылы з лесін осады.

Кн сулесіні арындылыы мен оны жылдамдыы кнні белсенділігіне байланысты. Кнні тыныш жне кнні белсенділік кезедерін ажыратады. Кнні белсенділігі кн датарыны, ршулерді жне кн тжісінде ауытуларды пайда болуымен (4 тарауды араыз), сонымен бірге, энергиясы те жоары блшектер аыны мен ыса толынды электромагниттік сулеленулер шыарылуымен сипатталады. Жоарыда аталандай, геомагниттік ріс корпускулярлы кн радиациясыны Жер атмосферасыны тменгі абатына енуінен орайды. Біра та, Жерді магнитосферасында осал айматары да бар, бдан кн желі плазмасыны бір блігі оны ішіне еніп, жоары ендіктегі атмосфераны жоары абаттарына теді. Бл ауматара магнитосфераны йрыы, сонымен атар, солтстік жне отстік геомагниттік полюстерді айналасындаы, ені небрі бірнеше жздеген километрге жететін ауматар жатады. Бл жерде, 100 км биіктікте шамасы жздеген мы амперді райтын электр токтары аатын, солтстіктік жне отстіктік жарыраулар жиі крінетін, арышты ауа райыны «ас йі» орналасан. Кн плазмасы магнитосфераны радиациялы белдеулерінде сталынып алады, біра, кн толулары болан кезде оны белгілі бір блігі жоары ендіктегі жерді атмосферасына тасталады. Плазманы серінен тзілген кшті электрлік тотар жерді магниттік рісімен зара серлесіп, геомагниттік ауытуларды дамуына кеп соады. Оларды бастамасы кенеттен, не біртіндеп болуы ммкін, жергілікті немесе жер шарыны бкіл бетін алатын магниттік толулар трінде де байалуы ммкін.

Геомагниттік ауытулар немі жріп отырады, біра оларды е айындылыы кн белсенділігіні максимумы кезеінде білінеді. Кн белсенділігіне белгілі циклділік тн. Кнні з осьі маында айналу кезеіне те, 27 кндік цикл, сондай-а, 11 жылды, 22-,80-,99 - жылды циклдер белгілі. Кптеген зерттеулермен кн мен жерді арасындаы байланысты болуы жне оны барлы тірі азалара, соны ішінде адам азасына, сері длелденген. Тірі азалар электромагниттік жйе болып табылады, сондытан магниттік рістер, электр тотары жне р трлі тербелістегі геомагниттік рістер олара сер етпеуі ммкін емес.

Гелиобиологияны негізін салушы А.Л. Чижевскийді «Кн толуларыныны жер жаырыы» деп аталатын фундаментальды жмысында максималды кн белсенділігіні кезеінде р трлі инфекция оздырыштарыны белсенділігі жоарылайтынын жне осыан байланысты тырыса, тмау, оба, менингит, скарлатинаны эпидемиялары мен пандемияларыны саны сетіні крсетілді.

1930 жылды зінде, оны кнні белсенділігі жнінде алынан мліметтер бойынша тырыса жне тмау эпидемиялары болуына жасалан болжамы айтылан жылдарда болды. Кн белсенділігі жрек антамырыны аурулары бар науастарды жалпы жадайын нашарлатады, миокард инфарктісіні, инсульт, гипертониялы криз, глаукома, эклампсия, эпилепсия, ерте босану жиілігіні суіне, созылмалы ауруларды озуына кеп соады. Психикалы аурулары бар науастарды жне алкогольге йір адамдарды жалпы жадайы крт тмендейді. Магниттік толулар кезінде сау адамдарды зінде де тромб тзілу аупі жоарылайды. азіргі кзарастар бойынша, геомагниттік ріс факторлары биологиялы магниттік жне электромагниттік рістермен зара серлесе отырып, жасушаларда тіп жатан физикалы-химиялы рдістерге, ал осылар арылы бкіл биохимиялы рдістерге сер етеді.

Жасуша мембранларыны ткізгіштігі жоарылайды, бос радикалды реакцияларды аымы згереді, сонымен атар, ферменттер мен баса да биологиялы белсенді заттарды асиеттері згереді, биожйелерде осымша электр тотары тзіледі, жйке импульстарыны берілу механизмдері бзылады жне т.б. болады Бл эффектілерді пайда болуында, магниттік жне электрлік рістерге сезімталдылыы жоары боландытан, суа маызды рл беріледі. Кптеген жадайларда геомагниттік ріс, жасанды магниттік ріске араанда, адам азасына айын сер етеді. Бл геомагниттік рісті шексіз клемімен (оны Жер мен Кн – екі уатты кздері унемі амтамасыз етіп отырады), серіні затыы жне здіксіздігімен, бкіл азаа сер етуімен, кернеуілілігі мен жиілігі р трлі, рамдас бліктеріні саны едуір болуымен тсіндіріледі. Кн белсенділгіні жне геомагниттік белсенділікті згеруі атмосфералы электрлікті кезе-кеземен згеріп отыруына да келеді. Блар да жоарыда аталан олайсыз эффектілерді дамуына атысады. Кн мен жерді байланыстары адамны биологиялы ыраына сер етуімен де білінеді. Биоыратар тірі азалар мен адамдарды эволюция рдісінде оршаан орта факторларыны циклді динамикасына (тулікті, кн мен тнні, жыл мезгіліні ауысуы) бейімделу реакциясы ретінде пайда болан.

Адам ыратарыны негізгі синхронизаторы жары болып табылады, осыан байланысты адамда физиологиялы ызметтерді циркадианды (тулікке жуы) ыратары айын крінеді. Олара тулік ішіндегі дене температурасыны, белсенділігі мен тынышты жадайларыны, йы мен сергектікті згерістері, зат алмасу рдістеріні динамикасындаы згерістер, ОЖЖ функционалды былмалылыы жне т.б. жатады.

Сонымен атар, Кнні з осьін айналу жне Жерді Кнді айналу ыраымен байланысты айлы немесе циркасептанды ыратар да болады, мысалы, айлы овариальды цикл. Физиологиялы функциялар мезгілге байланысты да згеріп отырады, яни, мезгілдік, жылды - цирканды биоыратар байалады. Гормональды белсенділік, асазан сліні секрециясы, алмасу рдістеріні згерістері осы цирканды биоыратара баынады.

Адам бейберекет, жйелі емес сипатта рекет еткен кезде немесе адам шін уаытты табии датчиктері болып табылатын кн мен тнні кезектесуі жойыланда, мірлік маызды болып табылатын аза функцияларыны ыра фазаларында йлеспеушілік болады. Жмыса абілеттілік тмендейді, невроз тріндегі бзылыстар дамиды, бны десинхроноз деп атайды.

Мндай реакция, мысалы, ендік баыта 4-8 белдеулерді ауыстырып, лкен ашытытара шан кезде, жмыс кестесі жиі ауысатын ауысымды жмыс кезінде, адам шін жаа климатты-географиялы зоналардаы акклиматизацияны бірінші кезедерінде, орбиталы арыш станцияларында, су асты сгуір айытарында жне т.б. пайда болатын хроноизоляция (уаытты табии датчиктерінен оаша аланда) жадайларында байалуы ммкін.

Биоыратарды бзылуына ауа райы жадайыны кезедік емес згерістері де келеді, бан, фронттар, циклондар жне антициклондарды туімен, магниттік толулармен, кн белсенділігіні жоарылауымен, атмосфераны электрлік жадайыны згеруімен байланысты ауа райыны крт згеруін жатызады.

Кезедік емес згерістерге араанда, климат пен ауа райыны арындылыы мен сипатыны кезеді ыраты згеруі, азаа бірден сер етпейді, себебі, олар біртіндеп кн немесе жыл бойына жреді жне оан адам азасы толыымен бейімделеді.

Ауа райыны кезедік емес згерістері науас адамдармен дені сау адамдарда да метеотропты деп аталатын реакциялар дамуыны негізгі себептеріні бірі болып табылады. Дегенмен, бейімделу механизімі жасы дамыан дені сау адамдарды кбінде детте, олайсыз ауа райы кезінде кіл-кйі мен денсаулы жадайында ешандай згерістер байалмайды. Метеотропты реакциялар кез келген, типті те олайлы климатты зоналарда да байалуы ммкін, ол адамны метеозгерістерге трасыздыына – ауа райы факторларыны серіне сезімталдылыына байланысты. Физиологиялы бейімделу механизміні даму ерекшеліктеріне байланысты дені сау адамдар да, кбінесе арт адамдар, балалар, жктілік кезеіндегі жне босанан йелдер метеотрасыз болуы ммкін. Біра, науас адамдар е сезімтал болып табылады, себебі, оларды науасы бейімделу абілетін тмендетеді. Метеотропты реакциялар кбінесе жрек-антамырларыны, тыныс мшелеріні, эндокриндік жйені, ас орыту мшелеріні, тірек-имыл аппаратыны, тері, кз, жйке-психикалы аурулары бар науастарда жиі кездеседі.

Патологиялы реакцияларды пайда болуына, брын саналандай, тек атмосфералы ысымны крт ауытуы ана емес, сонымен бірге, кн жне геомагниттік толуларды, атмосфералы электрлікті згеруі, температура жне ылалдылыты кезедік емес згеруі, кшті жел, жауын-шашындар, фронттар, циклондар мен антициклондарды туі сер етеді.

Метеотропты реакцияларды жиілігі мен айындылыы ауа райыны тріне байланысты. Ауа райын медициналы болжау жне метеотропты реакцияларды алдын алу (Григорьев И.И. авт бірге 1974 ж) шін олданылатын ауа райыны морфологиялы-динамикалы жіктелуінде барикоциркуляциялы, электрометеорологиялы жне гелиофизикалы крсеткіштерді жиынтыы бойынша барлы ауа райы жадайларын 4 трге: I- е олайлы, II - олайлы, III -олайсыз, IV-ерекше олайсыз деп бледі.

I жне II-ші трі атмосфера айналымны антициклонды тріні фонында алыптасады, детте метеоэлементтерді тулік ішінде алыпты жруі крт бзылмайтын жне негізгі биоклиматты крсеткіштерді згеруі айын емес, траты, блтсыз ауа райы байалады. Атмосфералы фронттар жо, ыса уаытты жауын шашындар болуы ммкін. Ауа райыны III жне IV трі атмосфералы айналымны циклонды трі кезінде басым алыптасады. III тріндегі ауа райы болан кндері жеткілікті дрежеде айын фронттарды туі, негізгі метеоэлементтерді туліктік жруіні бзылуы мен едуір былулары байалады. за уаыта созылмайтын найзаайлар, дауылдар, нсерлер, арлы борандар байалуы ммкін. Ауа райны бл тріне температураны крт жоарылауы жне жел кшейген уаытта ылалдылыты тмендеуі, температуралы инверсиялар, ауаны температурасы мен салыстырмалы ылалдылыы (85% жне одан жоары) жоары, «апыры» ауа райы жатады. Ауа райыны IV трі те айын суы фронттарыны туімен, метерологиялы жне геофизикалы шамаларды туліктік жруіні бзылуымен жне крт ауытуларымен сипатталады. ауіпті кріністеріне кшті найзаайлар, дауылдар, нсерлер, шады дауылдар, арлы борандар, кшті магниттік толулар, геомагниттік рісті белсенділігіні згеруі жатады.

Кн белсенділігі жоары кезеінде ауа райыны олайсыз трлеріні жиілігі артады, ал, Кнні тыныш жылдарында – азаяды. Азаны бейімделу ммкіншілігі тмендеген, ал ауа райы жадайлары трасыз келетін ыс пен кктемні соы айларында кн белсенділігіні сері те айын білінеді. Дені сау, біра метеотрасыз адамдарда зін нашар сезінуі, рейлену байалады, йысы бзылады, бас аурыуы, басы айналуы, жрек тсында ауыратын сезім, ажу, жмыса абілеттілікті тмендеуі байалады. олайсыз ауа райы трлері кезінде жрек-ан тамырларыны ауруларымен ауыратын науастарда метеотропты реакцияларды жиілігі 90% седі. Атмосфералы ысымны жоарылауы жне тмен температура мен жоары ылалдылы атар жрген кезде спастикалы трдегі реакцияларды пайда болуына жне гипертониялы криздерді жиіленуіне кеп соады.

Ал ауаны температурасы мен ылалдыы жоары жадайда, атмосфералы ысымны тмендеуі ауадаы оттегіні млшерін азайтып, гипоксиялы реакцияларды дамуына келеді, сол себептен, жректі ишемиялы ауруымен жне гипотониямен ауратын науастар шін е олайсыз болып табылады.

Тыныс мшелеріні аурулары бар науастар шін температурасы крт ауысан, желі кшейген жне жауын-шашынды кндер те ауіпті болып табылады. Буындарды абыну ауруларыны озуы атмосфералы ысым мен ауа температурасы тмендеген кезде е жиі байалады. Е айын реакциялар жне ауруларды озуы фронттар ткен кезде пайда болады. Фронт тетіннен 1-2 кн брын атмосфераны электрлік жадайы мен геомагниттік белсенділікті крт згеруі байалады, фронтты туі кезеінде (1-6 саат) барлы метеорологиялы факторлар секірмелі трде згереді, ал, 3 кезеіде (1 тулікке жуы) барлы факторларды дегейі брыны алыпына дейін келеді. Метеотропты реакциялар барлы ш кезеінде байалады, біра е жоары пайызы 1 -ші кезеде орын алады. Фронттар тетін ауа райы кезінде е жиі миа ан йылу, тромбоздар, эмболиялар кездеседі. Метеотропты реакцияларды патогенезі лі жеткілікті зерттелмеген, дегенмен оларды дамуында негізгі рл, деттегі метеорологиялы факторларды сері осылан, электромагниттік импульстарды серіне тиесілі екендігі крсетілген. Ауа райы мен климат жадайларыны серіне, сондай-а, мезгілдік аурулар деп аталатын ауруларды жне созылмалы ауруларды мезгілдік озуларыны дамуы тн. Мысалы, суы тигеннен пайда болатын ауруларды максималды саны кз, ыс жне ерте кктемгі уаыттара келеді. Инфекциялы рдісті дамуына салындау, мрын-жтынша трофикасыны бзылуы ыпал етеді.

Жылды суы мезгілінде туберкулезден, жрек-ан тамырларыны ауруынан лім-жітім жоарылайды, ауыспалы мезгіл уаыттарында (кктем жне кзде) асазанны ойы жара ауруларыны, гипертониялы жне ишемиялы ауруларды озуы е жиі байалады. Жазы уаытта асазан- ішек жолдары ауруларыны саны седі, сонымен атар, белсенділігі белгілі бір мезгілге сйкес келетін, оздырыштармен берілетін аураларды – амебалы дизентерия, безгек жне т.б. ауруларды ршулері байалады.

Метеофакторлар адамны оршаан ортамен жылу алмасуына тікелей сер етеді. Ылалдылыы жоары, ысты, желсіз ауа райы азаны ызынуына жне те ауыр жадайларда - ысты туіне келеді. атты аяздар желмен бірге немесе ауа температурасы те тмен емес, біра та, оны ылалдылыы жоары кезде, азаны атты тонуы пайда болады, бл з кезегінде жоары тыныс жолдарыны абыну ауруларына, баспа, пневмония, ішкі мшелерді жедел абыну аурулары, созылмалы ауруларды зуына кеп соады. Метеотропты реакцияларды алдын алу немесе оларды тмендету шін, азаны шынытыру, рационды жеткілікті трде табии друмендермен байыту жне мезгілдік друмендермен емдеу жргізу, тымды ебек, трмыс жне демалу режимін амтамасыз ету, киімді дрыс тадау, блмелерде олайлы микроклиматты жадайларды жасау сияты шараларды жргізу ажет. Кгалдандыру, фонтандар салу, тымды жоспарлау жне т.б. шараларды жргізу арылы елді мекендерде олайлы микроклиматты туызуды да маызы аз емес.

олайсыз ауа райы кезінде науас адамдара аялайтын режим таайындау керек, климатты, физиотерапевттік жне лкен жктеме беретін емдік диагностикалы ем-шараларды, операцияларды шектеу немесе млде тотату ажет. Метеоболжамны мліметтерін пайдаланып, олайсыз ауа райы болатыннан 1-2 кн брын медикаменттік алдын алу шараларын бастайды, ауа райы олайлы боланнан кейін де оларды 1-2 кнге дейін жаластырады.

Климат адам азасына жне оны мір сруіні барлы жатарына сер ететін маызды факторларды бірі болып табылады. Ауа райына араанда, климат салыстырмалы трде траты, себебі климат тзуші факторлар р айма шін (географиялы ендік, теіз дегейінен биіктігі, жер бедері, жер бетіні жабындысы, ауа массаларыны айналымы, мхиттар мен теіздерге жаындыы) кптеген жылдар бойына сол кйінде ала береді. Сондытан, метеофакторларды р кндік згеруімен байланысты ауа райыны былмалыына арамастан, р айма шін зіндік, зады трде згеріп отыратын, бір кнге, аптаа немесе айа емес, за жылдара тн, ауа райы режиміні ерекшеліктері алыптасады. Климатты сипаттайтын крсеткіштер за мерзімдік рдістерді крсетеді. Сондытан бл крсеткіштерге температураны орташа айлы жне орташа жылды шамалары, ауаны ылалдылыы, атмосфералы ысым, ауаны озалу жылдамдыы, кн сулесіні; ашы жне блтты кндерді саны, жары климаты, ысты затыы, топыраты ату тередігі жне т.б. жатады.

Осы крсеткіштерге байланысты жне жергілікті жерді географиялы орналасуын ескеріп, жер шарында 7 негізгі климатты белдеулерді ажыратады:

1. тропикалы - географиялы ендікті 0-13º аралыында, орташа жылды температурасы - 20-24º С.

2. ысты - географиялы ендікті 13-26º, 16-30º С

3. жылы - географиялы ендікті 26-39º жне 12-16º С

4. орта - географиялы ендікті 39-52º жне 8-12º С

5. суы - географиялы ендікті 52-65º жне 4-8º С

6. атты суы - географиялы ендікті 65-78º жне 0...-4º С

7. полярлы - географиялы ендікті 69-90º жне .-4º С жне одан да тмен

Климатты баса да жіктелулері бар. Л.С. Бергті климатты ландшафты-ботаникалы жіктеуі кеінен олданылады. Бл жіктеуге, мгі аяздар, тундра, тайга, жапыраты ормандар, орта айма, дала, жер орта теіздік климаттар сияты, климаттар кіреді.

Практикада, атап айтанда, елді мекендерді жоспарлау жне салу кезінде, йлерді абыраларыны алыдыын есептеу, имараттарды баыттау, кгалдандыру кезінде жне т.б. атар мен шілде айыны орташа температурасы бойынша климатты жіктелуі олданылады. Осы жіктеу бойынша суы, орташа, жылы жне ысты климатты белдеулерді бледі. Бл белдеулерді брінде де теіздік, далалы, таулы, шлді жне жартылай шлді, субтропикалы жне т.б. сияты климатты жергілікті трлері ажыратылады.

азастанны климаты ысты, жылы, орта жне суы климатты белдеулерге жатады. Бл Отстікте - дала мен шлді ысты климаты, биік таулы климат, Орталы жне Батыс азастанда - шл, жартылай шл, Шыыс азастан мен солтстікте – далалар жне орманды далалар климаттары. Медициналы климатологияда климатты адамны денсаулыыны серінебайланысты жмса жне тітіркендіретін деп бледі. Жмса климата, температураны амплитудасы жне баса метеофакторларды жылды, айлы жне туліктік ауытулары аз, жылы климат жатады.

Бндай климатты жадайлар бейімделу механизімдеріне е аз талаптарды ояды. Жмса климата Бурабайдаы орманды климат, ырымны отстік жаалаулары жатады. Тітіркендіретін климата бейімделу механизмдеріне жоары талаптар оятын, метефакторларды елеулі туліктік жне мезгілдік амплитудалары тн. Баса жаынан, бндай климат азаны жаттыуына жне оны шыныуына ыпал етеді. Осындай сері бар климаттара, кптеген жйкелік жне жрек тамырлы ауруларды емдеу кезінде олданылатын, емдік жне шынытырыш асиеті бар, тау, солтстік теіз жаалауындаы салын климат жне азастанны Сібір блігіні континентальды климаттары жатады.

Ауасы таза, ылалды орташа, ластаушылар мен аллергендері жо, ауа - жылу режимі параметрлеріні ауытулары аз, жылу реттейтін механизмдерді зорлануын тудырмайтын, атты желдер мен жиі жауындар болмайтын, жасы инсоляцияланатын жерлер климатотерапия шін олайлы болып саналады. Баса тітікендіргіш климаттар: солтстікті суы климаты, дала мен шлді ысты климаты, биік тау климаттары - адам азасына те олайсыз сер етеді.

Биік ендіктердегі суы климат солтстік ендіктен 66º солтстікке арай (Заполярье, иырСолтстік, Арктика) жататын ауматарда байалады. Осы ауматар шін ауаны те тмен температурасы, тмен абсолюттік ылалдылы пен жоары салыстырмалы ылалдылы тн: жауындар те аз - жылына 300-500 мм болады. р трлі текті ауа массаларыны зара серлесуі жне атмосфералы ысымны крт ауытуы салдарынан, жылына 120-122 кнге дейін дауылды желдер трады. Атмосфералы ысымны тмен болуына байланысты, ауадаы оттегіні тыыздыы те тмен болады. ысы уаытта жарыты болмауы (полярлы тн), ерте жне заа созылатын ыс, ыса суы жаз, адама тнжырататын сер крсететін ландшафты біртрлілігі,н-тнсіз тынышты осы климатты іне тн ерекшелігі болып табылады. Кнні ккжиектен тру биіктігі осы ендіктерде 25 º аз, сондытан УК сулесіні е биологиялы нды - орта толынды блігі - жер бетіне жетпейді, бл, затыы 2-6 айа дейін болатын, УК сулеге ашыуды дамуына келеді. Биік ендіктерге, сондай-а, полярлы жарыраулар жне траты магниттік толулар трінде крінетін, немі болып отыратын магниттік ауытулар тн.

иыр Солтстікке тн метеофакторларды сері сіресе жаадан келген адамдарда айын крінеді. Атмосфералы ысымны жиі жне крт ауытуы, кбінесе циклон тріндегі ауа райы, ауадаы оттегіні тыыздыыны тмендеуі, кн белсенділігіні жне атмосфералы электрлікті крт згеруі, созылмалы гипоксия синдромыны дамуына кеп соады. дебиеттерде «полярлы ентігу» деп крсетілетін, тыныс алуды иындауына шаымдар те жиі кездеседі. Оны даму патогенезінде жоарыда аталан факторлардан баса лкен жылдамдыпен озалатын суы ауаны тыныс алуа жасайтын механикалы кедергісі де белгілі бір рл атарады.

Жрек-ан тамыр жйесіні бейімделу реакциялары ыл тамырларды спазмымен, айналымдаы анны клеміні жоарылауымен, артериялы гипертензияны дамуымен сипатталады. Жрек тсындаы ауру сезіміне, ентігу, жректі ауына шаымдануы байалады. Бндай згерістер «солтстік кардиопатиясы» деп аталады. Сонымен бірге, осы мекенні байыры трындарында артериялы ан ысымы детте алыпты немесе тмен болады. Ауыр климатты жадайлар психикаа кіл - кйін тмендетін сер береді. Бндай жадайда дезадаптациялы невроз дамиды, оны негізгі кріністеріне р трлі дрежедегі ору сезімдері, йысызды, бас ауруы, депрессия, ашушады жне т.б. жатады. Психологиялы бейімділу Солтстікте жмыс істеуге айын себебі бар адамдарда жеіл теді.

Тмен температураларды сері жылу алмасу рдісіні згеруіне келеді. Жылу ндірілуі, негізгі алмасу жоарылайды, ол терісіні суыа реакциясы тмендейді. Суда еритін друмендерді жетіспеушулігі жне гиперхолестеринемиямен жретін липид алмасуыны бзылуы байалады. Бндай жадайларда майлы таамны ажеттілігі жоарылайды. Айтпашы, Солтстік аборигендеріні тамаыны рамында кп млшерде май болады, бл оларды энергияа ажеттілігін анааттандырады. Ал азаа друмендерді жеткілікті трде тсіп отыруы, Солтстік халыны арасында кеінен таралан шикі азыпен оректенуімен амтамасыз етіледі.

Жаадан келген адамдар арасында, суда фторды жеткіліксіздігінен тіс жегімен аурушады жоары болады. Солтстікте труыны бірінші жылдары йелдерде жктілік аымны бзылуы, босануды асынулары байалады.

Отстікті далалары мен шл далалараны ысты климаты ауаны температурасы (50ºС жне одан жоары) жоары болуымен, температураны лкен туліктік ауытуларымен, кн сулесіні арты тсуімен, салыстырмалы ылалдылыты тмен болуымен, шады йындармен, ыс мезгіліні ыса болуымен сипатталады. Бл денені атты ызуына жне соан байланысты, жылу реттелуді зорлануына, тер шыыуны жоарылауына (тулігіне 6-10 л дейін), тер арылы минералды тздар мен друмендерді жоалуына, негізгі алмасуды тмендеуіне, ылтамырларды кеейуіне, артериялы ан ысымыны тмендеуінене, тыныс алу мен жрек соуыны жиіленуіне, асазан-ішек жолыны моторикасы мен секрециясыны жне таама тбеттіні тмендеуіне ыпал етеді. Мндай климат жрек-ан тамырлары, эндокриндік, жйке – психикалы, туберкулез, бйрек - тас аурулары бар науастар шін олайсыз болып табылады. Сонымен бірге, бл климатты нефрозбен ауратын ауруларды емдеу кезінде олданады. арынды УК сулесі тері обырыны даму себептеріні бірі болып табылады.

Биік тау климаты 2000 м жоары биіктікте байалады. Оны негізгі факторларына тмен атмосфералы ысым мен оттегіні тмен парциалды ысымы, тмен температуралар, ра, аллергендері жо ауа, кшті желдер, арынды кн сулесі, арды жоары шаылыстыратын абілеті жатады. Оттегіні тыыздыы едуір млшерде тмендеуі нтижесінде биіктіктік гипоксиясы дамиды, ол жрек – ан тамырлары, тыныс алу жне орталы жйке жйелері ызметіні бзылуына кеп соады. Жылу реттейтін механизмдерді зорлануы, эритропоэзді компенсаторлы стимуляциясы, жары дискомфорты байалады.

азіргі оамдаы мірде адамдарды бір климатты-географиялы айматан екіншісіне немі кшіп-онуы жріп жатады. Оны себептері р трлі: бл жаа климатты-географиялы айматарды нерксіптік ігеру, тратын жерлерін ауыстыру, климаты баса жергілікті жерлерде санаторлы-курортты емделу немесе демалу, туристтік жне ызметтік сапарлар, скерде ызмет ету жне т.б. Осы аталан барлы жадайларда адамны жаа климатты жадайлара бейімделуін - акклиматизация рдістерін- ескеру ажет.

Акклиматизация бірден пайда болмай, белгілі бір кезе ішінде жреді, осы уаытта берілген климатты жадайлара сйкес жаа динамикалы стереотип алыптасады. Акклиматизация рдістеріне физиологиялы аспектілер ана емес, сонымен бірге, леуметтік жне медициналы аспектілері де кіреді, себебі климатты факторларыны серін азайту жне адекватты физиологиялы акклиматизацияны амтамасыз ету, кбінесе осы мселелрді шешіуімен байланысты. Акклиматизациялау бірнеше фазалардан теді. Бастапы фазасында, детте, р трлі бейімдейтін физиологиялы реакциялар жреді. Мндай реакцияларды мысалы ретінде, жылу реттейтін механизміні зорлануын, ылтамырларды спазмын, гипертензиялы жадайларды, айналымдаы анны клеміні лкеюін, жаа келген адамдарда липид алмасуы белсенділігіні жоарлауын алуа болады.

2 фазасы кезінде динамикалы стереотип айта рылады. Егер, климатты факторларды азаа оятын талаптары оны функционалды ммкіншіліктері мен компенсаторлы механизмдеріні шегінен аспайтын болса, онда жаа динамикалы стереотип алыптасады жне жаа жадайлара бейімделу рдісі траты акклиматизация фазасымен аяталады. Бнда азаны тіршілік параметрлері «алыпты» дегейге оралады. Акклиматизацияны олайсыз жруі кезінде, айындылыы р трлі, патологиялы сипат алатын, дезадаптациялы рдістер дамиды. Мндай жадайда, траты акклиматизация алыптаспайды, сондытан, адам брыны климатты жадайына айта оралуа мжбр болады. Акклиматизацияны жеілдету жне жылдамдату шін, олайсыз климатты жадайларда леуметтік, гигиеналы жне емдеу-алдын алу шаралары жргізіледі. Солтстікті суы климаты жадайында елді мекендер мен трын й блмелерін жоспарлауа ерекше кіл блінеді. Жоспарлау шаралары, суытан, дауылды желдерден орануды, олайлы ауа-жылу режимін, сондай-а, за уаытты полярлы тндер кезінде е маызды болып табылатын, жеткілікті табии жары пен инсоляцияны амтамасыз ететін, ажетті жадайларды бірі болып табылады. имараттарды бір біріне жаын етіп, бйір жаын жел жаа аратып, орналастырады жне бір бірімен жылы тпе жолдармен байланыстырады. Терезелерді солтстіктен баса, барлы жаа арай баыттайды. Блмелер ке, жайлы, ысы башасы бар болуы керек, себебі бл ірде тратын адамдар уаыттарыны кп блігін йде ткізуге мжбр болады. Бірінші абаттаы еденді, мнгі тоны серінен пайда болатын ылалдан жне суытан орау шін, оны жылуын міндетті трде ошаулау кажет. Кн сулесіне ашыуды алдын алу шін, фотарийлерде, сонымен атар, за уаыт сер ететін жары суле шыаратын ондырылардаы эритемды шамдардан сулеленуге тсіреді.

Энергия шыыны лкен боландытан, алмасу рдістерінде згерістерді болуына жне друмендерді жеткіліксіздігіні дамуына байланысты рационда жануар текті белоктарды жне майларды млшерін арттыру ажет, сонымен бірге, міндетті трде балауса ккністерді, жемістерді, кк шптерді, итмрын айнатпасын, ылан жапыратарды, жабайы кк шпті пайдалану ажет. Ебек пен демалыс режимін отайлы етіп йымдастыру маызды, себебі полярлы кн мен тн азаны алыпты биоыраын бзады. арсы тру абілетін жоарылату шін, кн тртібіне міндетті трде шынытыру, дене шынытыру трбиесі жне спортты енгізу керек.

Суытан жне желден орану шін ра 2-3 абатты киімді пайдаланады. Бан е жасы материал табии тері мен жн болып табылады. Тері киімні сыртынан ке, еркін киілетін киім кию керек, себебі, блінген тер оны стінде конденсацияланады да жне ырауа айналады, ал, тері киім ра болып алады. Бас киім жне ая киім а терісінен тігіледі. осымша жн шлыты кию шін, ая киім 2-3 лшемге лкен болу керек. ардан болатын офтальмияны алдын алу шін орайтын кзілдірікті олданады. Акклиматизация барысын, ауыз уысын санациялау, дегельминтизациялау, инфекцияны жергілікті ошатарын емдеу, созылмалы аурулар бар науатарды ауруыны айталануына арсы емдеу, вакциналар егу сияты емдеу-алдын алу шаралары да жеілдетеді.

Отстік далаларды, шл далаларды, жартылай шл жерлерді ысты климаты азастанны отстік айматарына тн. Бл жадайларда, е алдымен, блмені ысып кетуінен орау жне елді мекендерде олайлы микроклиматты жасау ажет. Жасы желдетілуін амтамасыз ету шін, кварталдар ысылмай, еркін салынуы керек. Инсоляция орташа болуы шін, имараттарды отстікке, шыыса, солтстікке баыттап салады. Батыс жне отстік-батыса имараттарды баыттамайды, себебі кн серінен оларды атты ызуы байалады, сіресе, кнні екінші жартысында.

й абыраларыны едуір алы болуы - 55-60 см дейін, бастырмаларды пайдалану, терезелерді блме ішіне арай тередетіп орнату, йнектелген верандаларды салу, шырмалып сетін сімдіктерді тігінен клекелеу шін олдану жне таы баса да шаралар блмені ысып кетуін азайтады. Блмені жоспарлануы тпелі желдетуді амтамасыз ету керек. Ауаны кондиционерлеу оптималды болып табылады. Бл ысты климатта тмендеу, комфортты температураны жасауа ммкіндік береді. Ыстыты олайсыз серлерін тмендетуге елді мекендерді кгалдандыру, жасанды суаттар, фонтандар йымдастыру ыпал етеді. Таам рационы ет, ст, жмыртаны нды белоктарымен амтамасыздалан болуы, жануар жне сімдік текті німдер рационалды араатынаста тсіп отыруын амтамасыз ету ажет. Энергетикалы ндылыын кбінесе жануар текті майларды есебінен тмендетеді, сонымен бірге, терді кп блінуі салдарынан едуір млшерде жоалатынминералды тздар мен суда еритін друмендерді азаа тсуін кбейтеді.

Рационда балауса жемістер, ккністер, ст німдері болуы керек. Таматану режимі де згертіледі. Таматы негізгі абылдау уаыты, ыстыты арындылыы аса жоары емес, таертенгі жне кешкі уаыттара ауыстырылады. Оптималды су ішу режимін амтамасыз ету де маызды, себебі ысты климат жадайларында аза сйыты кп млшерде ажет етеді. Азадаы суды тепе-тедігі ысты шйді, кк шйді, ккністерді айнатпасын, ттті емес шырындарды пайдаланан кезде саталады. Кк шй тек шлді ана андырып оймайды, сонымен бірге, бактерицидтік асиеті бар, Р друменіне бай болып келеді. Ебек пен демалыс режимі де згертілу ажет, ысты уаытта жмысты ерте бастап, зіліс уаытын зарту керек.

Киімді рационалды киюді лкен маызы бар, ол шін ауаны жасы ткізетін, ылал сыйымдылыы мен гигроскопиялы асиеті жасы табии маталар - мата - маталары, жн, зыыр, жібек олданылуы керек. Бл асиеттері терді жасы сііріуі жне булануын жне киім астылы кеістікті жеткілікті желдетілуін амтамасыз етеді. Шл далада кнні арты сулесінен жне денені атты ызыунан орауды жеіл киім емес, жн мен матадан тігілген алы киім амтамасыз етеді. Міндетті трде жалпа жиекті алпатарды, табаны алы ая киімді, кн сулесінен орайтын кзілдірікті пайдалану ажет.

мір сру, таматану, ебек пен демалу жадайларын рационалды йымдастыру, киімді климат жадайына сйкес олдану, сондай-а, емдеу-алдын алу шаралары адам шін жаа климатты-географиялы аймата акклиматизациялауны олайлы туін жне ортаны жктеме беретін факторларына толы бейімделуін амтамасыз етеді.