Сурет. Алапты-арналы клдер

 

Іле зені, жоарыда айтып ткендей, Балаш кліне яды. Оны зындыы 1001 км, азастанны территориясында - 815 км. Е лкен зендерге Жайы, Есіл, Тобыл, Елек, Шу, Торай, Сарысу, Талас, Нра, Ембі, т.б. зендер жатады.

азастан зендері сумен оректену сипаты бойыша 3 типке блінеді: басын еріген арсуынан алатын, мздардан алатын жне аралас типті. Осыан байланысты, республиканы зендеріні кпшілігінде су тасыны кктемде, ар еруі кезінде байалады, мздытардан оректену лесі лкен болан кезде ана, су тасуы жаз айларында болады.

азастан зендеріні негізгі су кзі мздытар болып табылады. азастан тауларында барлыы 2724 мзды бар екені белгілі болды, оларды мза айналан жалпы ауданы - 2033,3 км². Мза айналан барлы ауданыны жартысы дерлік Жоар Алатауыны лесіне тиеді.

Сонымен, жоарыда аталан су нысандарыны барлыы да жер беті су нысандарына (су нысаны – шеаралары, клемі жне су режиміні ерекшеліктері бар, суды рлы бетінде жер бедеріні пішінінде жне жер ойнауында жиналуы) немесе жер беті сулара жатады. Бл сулар табии сулар болып табылады, йткені олар табии рдістер нтижесінде тзілген. Олара сол сияты баздар, шыанатар, теіздер мен мхиттарды ойнаулары, батпатар, блатар, гейзерлер, т.б жатады.

Жер асты сулары, оларды жиналан жеріні, таралу, оректену, орыны алыптасу жадайларына, химиялы рамына, су жиналатын жыныстарды су ткзгіштігіне байланысты жары арасындаы, жарыаралы - абатты жне абатты болып блінеді. Жары арасындаы жер асты сулары таулы жне кішігірім тау жоталы айматарда ке таралан. Бндай сулар 30-50 м тередікте орналасып, тздылыы тмен (0,1-0,5 г/л) болады. абат типті сулар жазы территорияларды барлыына, зен аарларына тн.

Жер асты суларынан баса, рлыты жоары абаттарыны лкен кеістіктеріні астында таы жер асты мздары да таралан. Оларды жалпы массасы 500000 км³ шамасында бааланады. Ресей территориясыны жалпы ауданыны 47% осындай жер асты мздары (кпжылды мгі то аймаы) алып жатыр. Мгілік мз басан грунттарды алындыында мз зіне тн цемент трізді ызмет атарып, тау жыныстарындаы жарытар мен саылауларды толтырады. Кейбір жерлерде мздар ттас алы абаттар мен линзалар, мзды талшытар мен штоктар (мзды брыс пішінді рылымын) тзеді. Мз абатыны алыдыы 50 м дейін жетеді. Мгілік мз аймаында ерекше жер асты сулары – криопегтер де кездеседі. Криопегтер деп, концентрациясы жоары, тмен температурада да сйы кйінде саталатын, жер астындаы тздытарды айтады. детте, оларды ату температурасы -10ºС тмен болмайды, біра сйы кйіндегі тздытар кейбір айматарда -36ºС кезінде де табылан.

Криопегтер, 200-300 м тередікте орналасып жне тау жыныстары абаттарында озалу ммкіншілігі болып, жерге 1 км арты тередікке созылан жне Сібір платформасыны 2/3 блігін, Солтстік мзды мхитты аралдары мен жаалауларын, шельфін оса, амтыан, табии мздатыш тзеді. Жер ойнауында криопегтерді тзілуі, бл айматардаы трындарды сумен амтамасыз етуде біршама иындытар туызады, мнай мен газ ндіруді иындатады: тмен температурада жерді тере абаттарында мнай те ттырлы болады, ал газ (метан) сумен мз трізді кристаллогидраттар тзеді. алымдарды болжауы бойынша, бндай криопегті айматар Антарктиданы мз рсауыны астында да тзілуі ммкін.

Атмосфералы сулар, атмосферадаы су буларыны оюланып, оларды жер бетіне жабыр, не ар трінде тсуінен пайда болады. Олар рлыты бетімен аа отырып, жер беті суларын тзеді, ал екінші бір блігі топыраа сііп, жер асты суларына осылады.

Елді мекендердегі трындарды сумен амтамасыз етуді йымдастыру шін, жер беті сулармен (ашы су кздері) бірге жер асты сулар да олданылады. Осы сулара ысаша санитарлы-гигиеналы сипаттама береміз.

Жер беті сулары здеріні алыптасу сипатымен ерекшеленеді. Олар негізінен, атмосфералы жауын-шашын суларыны есебінен, еріген ар суларынан жне аз ана млшерде жер асты суларыны осылуынан тзіледі. Олара тн ерекшелік - кн сулесі энергиясыны немі серінде жне атмосферамен тікелей жанасуда болатын, су бетіні лкен болуы. Бл жадай суда сімдіктер мен жануарлар трлеріні дамуына олайлы жадайлар туызады.

Ашы су кздеріні негізгі ерекшелігі, оларды суыны дебиті біршама траты жне тздылы дрежесі орташа боландытан, оларды тек шаруашылы, техникалы масаттара ана емес, сонымен атар ауыз су ретінде де пайдалануа болады.

Алайда, ашы су кздеріне, детте, сырты ортадан ластаушы заттар кп тсетіндіктен (ша, трлі алдытар, топыра бетінен аып келетін сулар) кбірек ластанады. Сондытан, ашы су кздеріні сулары ауыз су шін тек ана алдын ала арнайы делгеннен кейін ана пайдаланылады (бл сра кейінірек жеке арастырылады). Ашы су кздерінен алатын сулара алдын ала деу жргізуді ажет етендігі, оларды жеке адамдар пайдалануы шін иындытар туызады.

Жер бетілік суаттарды ішінен, сумен амтамасыз ету шін, кбінесе зендерді суы олданылады. Трлі зендерді суы, кейде тіпті бір зенні р трлі бліктеріні суыны зі, жыл мезгіліне жне жер бетіндегі аынды суларды (ндірістік, шаруашылы-трмысты, мал шаруашылы кешендерінен шыан аынды суларды) сипатына байланысты физикалы асиеттері мен химиялы рамы жне ластану дрежесі бойынша бір бірінен айырмашылытары болуы ммкін. Алайда, зен суларыны здігінен тазару абілеті те жоары. зенге су аып келіп йылатын жерді беткі абаты, осы зенні сумен оректенетін аймаы деп аталады.

Кішігірім елді мекендерде, жер асты суын пайдалану ммкін болмайтын жерлерде, трындарды сумен амтамасыз ету шін клдер мен тоандар пайдаланылады. детте, оларды аысы жо деп айтуа болады. Бл суаттарды тбінде суа араласан заттарды тнбаа тсуінен біршама шгінділер тзіледі. Бл суларды, ластану дегейі жоары жне здігінен тазару абілеті нашар боландытан, шаруашылы-ауыз сумен амтамасыз ету шін жарамдылыы аздау. Оларда балдырлар аулап дамып, суды «глдеуі» жиі байалады, ал бл былыс суды органолептикалы асиеттерін нашарлатады.

Жер беті су кздеріне сондай-а жасанды су оймалары (бгендер) дажатады. Олар зендердегі суды аысын бгейтін бгеттер ру арылы жасалады. Кбінесе, олар бірнеше кешенді масатта (ндірістік, энергетикалы, сумен амтамасыз ету шін, т.с.с.) олданылады. Жасанды су оймаларын зендерге шектесіп жатан лкен ауматара су жаю жолымен жасайды. Бндай су оймаларындаы суды сапасы, оны райтын зен суы, еріген ар суы жне жер асты суларыны рамына байланысты болады. Сонымен бірге, жасанды су оймасындаы суды сапасына, сіресе, пайдалануды бірінші жылдарында оны жататын арнасын (тбін) санитарлы трыдан дайындау да лкен сер етеді. детте, жасанды су оймасы салынатын орын, сіресе, елді мекендер, зираттар, ауруханалар орналасан, мал лігі кмілген жерлер, т.б. территориялар ыпты трде жне толы санитарлы деуден туі керек. Бл суды эпидемиялы ауіпсіздігіне жне органолептикалы асиеттеріні жасы болуына кепілдік береді.

Алматы аласыны жанындаы апшаай су оймасы бірегей жасанды суат болып табылады, оан Іле зенінен су толтырылуы 1970 жылдан басталды. Бл олдан жасалан суат суы гидравликалы энергия алу шін олданылады: тек ГЭС турбиналары арылы жыл сайын 720-750 миллиард куб км су теді. азіргі кезде осы жасанды теізді жаалауларында кптеген демалу орындары орналасан (4.7 – сурет).