Адамны шаруашылы рекеті нтижесінде жер беті жне жер асты суларды ластануы.

азіргі кезде лемні кптеген айматарындаы, оларды ішінде азастандаы да су нысандарыны жадайы, жалпы аланда, олайсыз деуге болады. Соы жылдарда шиеленіскен кптеген проблемаларды ішінен е маыздыларын: су кздеріндегі су сапасыны нашарлауын жне шаруашылы-ауыз сумен амтамасыз ету мселелеріні шиеленісуін бліп крсетуге болады. 2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздік Концепциясында крсетілгендей, климатты згеруі мен озон абатыны бзылуы, атмосфералы ауа, топыра жабындарыны ластануы жне басаларымен бірге, су кздеріні ластануына байланысты мселелер де азастан Республикасыны те зекті экологиялы мселелері болып табылады.

Б Бас Ассамблеясыны ХХХV сессиясында планетамызды миллиардтан аса трыны ауыз су мен шаруашылыа ажетті таза сапалы суа зру болып отыраны туралы млімдеме жасалды. Ал жер бетілік су кздеріні жаппай ластануына байланысты, орталытандырып сумен амтамасыз ету баран сайын жер асты суларын кбірек пайдалануа баытталады. Еске сала кететін болса, азастандаы су ресурстарыны жадайы, лі кнге дейін жріп жатан ластануына жне азаюына байланысты жалпы жеткіліксіздігімен бааланады. Республика территориясындаы аныталан жер асты суларыны оры 16 км 3. Баса да елдердегі сияты, бізді елімізде де тщы су проблемасы кннен кнге те зекті деген мселелерді бірі болып отыр.

Бізді елімізде шаруашылы – ауыз суды ттыну клемі, 2002 жылы, 1995 жылмен салыстыранда, екі есе тмендеді. Республикадаы рбір трына шаанда, шаруашылы – ауыз су масатына тулігіне, шамамен 150 л су жмсалады. Республикадаы ауылды елді мекендерді трындары, ала трындарына араанда, суды ш есе аз жмсайды. Ашы су кздеріне жылына аызылатын аынды суларды клемі 5 млрд м3 болады, бларды кп блігі араанды, Отстік азастан, Павлодар, Маыстау, Алматы жне ызылорда облыстарыны лесіне тиеді. Соы жылдары ластанан аынды суларды (тазартылмаан немесе жеткіліксіз тазартылан) клеміні жылына 155 млн м3 дегейде траталаны байалып келеді.

азастандаы тексерілген 44 су нысандарыны ішінде 9 зен, 2 кл мен 2 жасанды су оймасы «таза», ал 6 зен жне 1 жасанды су оймасы –«лас» жне «те лас» деп танылды. те атты ластанан – Елек, Нра жне Ертіс зендеріні сулары болып отыр.

азастан Республикасыны 2004-2010 жылдара арналан ауыл ауматарын дамыту жніндегі Мемлекеттік бадарламасында келтірілген мліметтер бойынша, республикада 637 ауылды елді мекендерді трындары (8,3%) су сапасыны нормативтеріне сйкес келмейтін (ра алды млшері 1,5 г/л), оны ішінде 176 елді мекенде, тздылыы 2-3 г/л болатын, сапасыз ауыз суды пайдаланады. Бндай елді мекендер, сіресе, Солтстік азастан, Амола жне ызылорда облыстарында е кп кездеседі.

Жоарыда айтыландай, тщы суды ш трлі табии су кздерінен: атмосфералы жауын-шашыннан, жер бетілік ашы суаттардан жне жер астылы сулардан алуа болады. Бл су кздері, олардан алынатын суды млшері (дебиті) жаынан да, суыны сапалы рамы жаынан да трліше болады.

Жер асты сулары, жер бетілік сулара араанда, сырты орта факторларыны серінен едуір кп дрежеде ораландыына арамастан, оршаан ортаа техногенді серлерді баран сайын сіп отыруына байланысты, олар да ластануа шырайды. Техногенді компоненттер, азір тек топыраты жоары су ттыш горизонттарында ана емес, сонымен атар тередегі артезиан суларыны рамынан да табылады.

Жер бетілік те, жер астылы та суларды ластануы толып жатан экологиялы жне леуметтік салдарды тудырады. Суды ластаушы компоненттерді оректік тізбектер арылы таралу мселесіне лкен кіл блу ажет. Бл жадайда улы заттар адам азасына ауыз сумен ана емес, сонымен бірге, сімдік жне жануар текті таамдар арылы да тседі. Тіпті трындар ластанан суды ауыз су ретінде олданбай, тек оны таам дайындауа, мал суаруа немесе сімдіктерді суаруа ана пайдаланатын болса, осыны зі адамдарды здеріні ана емес, келешек рпатарыны денсаулыына да сер етуі ммкін.

Суды сапасы - бл, су пайдалануды р тріне (су пайдалану категориясы) жарамдылыын анытайтын, суды асиеттері мен рамыны сипаттамасы.

азастан Республикасындаы суаттар пайдалану масатына арай екі категорияа блінеді.

Бірінші категорияа - орталытандырылан немесе орталытандырылмаан шаруашылы-ауыз су кзі ретінде пайдаланылатын су кздері жатады.

Екінші категорияа - мдени-трмысты масатта, рекреация ретінде, спорт шін олданылатын, сол сияты елді мекендерді ауматарындаы су кздері жатады.

Суды сапасын баалау, суды пайдалану масатына арай белгілі бір критерийлер мен крсеткіштер бойынша жргізіледі. Суды сапасы негізінен, ондаы еріген жне суа араласан заттарды, биомассасыны жне микроазаларды рамымен жне млшерімен аныталады. Табии суларды сапасын бір жаынан, ортаны сипаттайтын крсеткіштер (гидрохимиялы крсеткіштер) бойынша, ал екінші жаынан, судаы биотаны жадайын сипаттайтын крсеткіштер (гидробиологиялы крсеткіштер) бойынша баалау жйесі тарихи алыптасан.

Суды гидрохимиялы крсеткіштері ластаушы заттарды рамы мен концентрациясы бойынша табии факторларды сері жне антропогендік серіні арындылыы жнінде пайымдауа, ал гидробиологиялы крсеткіштері – барлы антропогендік факторлар кешеніні серіне судаы биотаны жауап реакцияларын баалауа ммкіндік береді.

Судын сапасы Р «Шаруашылы – ауыз су жне мдени-трмысты су пайдалану пунктеріндегі су нысандарыны су рамы мен сапасына ойылатын гигиеналы талаптарына» (2004 ж.) сйкес бааланады:

- суа араласан заттарды (антропогенді жне баса) млшері бойынша: ауыз суа пайдаланылатын судаы араласан заттарды млшері 0,25 мг/дм3 жне мдени-трмысты масатта пайдаланылатын су шін - 75 мг/дм3 аспауы керек; жыл сайыны су дегейіні е азайан кезінде суды рамындаы табиги минералды заттарды млшері 30 мг/дм3 арты болан суаттар шін, суа араласан заттарды млшері 5,0% дейін кбеюі рсат етіледі; аысы бар суаттар шін тнбаа тсу жылдамдыы 0,4 мм/сек жне жасанды су оймалары шін 0,2 мм/сек жоары болатын оспасы бар суларды су кздеріне аызуа рсат етілмейді;

- алыан оспалары (заттар) бойынша– суаттарды бетінде алыан пленкалар, минералды майларды датары мен баса да жиналан оспалар болмауы керек;

- кейбір органолептикалы крсеткіштері бойынша (адамны сезу мшелері арылы аныталатын): исі – суды оан тн емес иістерді арындылыы 1 балдан аспауы керек, тсі – I саната жататын суаттар шін биіктігі 20 см су баанасында, ал I саната жататын суаттар мен теіздер шін – биіктігі 10 см су баанасында аныталмауы тиіс;

кейбір физикалы крсеткіштері бойынша: температура – аынды суларды жіберу нтижесінде, суды жазы температурасы, соы 10 жыл ішіндегі жылды е ысты айыны орташа айлы температурасымен салыстыранда, 3ºС арты аспауы керек;

- біратар химиялы крсеткіштері бойынша: минералды рамы – ра алдыыны млшері бойынша 1000 мг/дм3 аспауы, оны ішінде, хлоридтерді млшері бойынша – 350 мг/дм3; сульфаттарды млшері бойынша - 500 мг/дм3 аспауы керек; химиялы заттарды (біратар улы заттарды) концентрациясы – шектік рсат етілген концентрациясынан (ШРЕК ) аспауы тиіс

ШРЕК – адам азасына бкіл мірі бойына тсуі кезінде халыты азіргі кездегі жне келешектегі рпатарыны, оны ішінде, міріні артайан шаында да, денсаулытарына тікелей немесе баса орта арылы сер етпейтін, сондай-а, су пайдалануды гигиеналы жадайларын нашарлатпайтын, судаа заттарды е жоары концентрациясы.

Судаы химиялы заттара арналан ШРЕК зияндылыты лимиттеуші белгісін (ЗЛБ):

- санитарлы-токсикологиялы;

- жалпы санитарлы;

- органолептикалы белгісін ескеріп бекітеді.

Суды органолептикалы асиеттеріні згеру сипаты келесідей тсіндіріледі: иіс – суды исін згертеді; тс – тсіне сер етеді; кбік – кбік тзеді; абыршы – суды бетінде абыршы пайда болуы; дм – суа дм береді). Суды ластайтын барлы химиялы заттар келесі трде жіктеледі:

I класс – те ауіпті

I класс – ауіптілігі жоары,

I класс – ауіпті,

IVкласс – орташа ауіпті.

Бл жіктелуіні негізіне, суды ластайтын химиялы осылыстарды, оларды уыттылыына, азада жиналу абілетіне, серінен біраз уаыт ткеннен кейін эффектілерін туызатын абілетіне, зияндылыты лимиттеуші крсеткіштеріне байланысты, адама р трлі ауіптілік дрежесін сипаттайтын крсеткіштер ойылан.

Заттарды ауіптілік кластары

- судаы индикатор ретіндегі е алдымен тексерілетін осылыстарды тадауда;

- осымша аржы салынуды ажет ететін су ресурстарын орау іс-шараларыны реттілігін анытауда;

- технологиялы рдістерде ауіптілігі жоары заттарды ауіпсіз заттармен алмастыру жніндегі сыныстарды негіздеуде;

- судаы заттарды аналитикалы анытау шін сезімтал дістеріні дайындау кезектілігі.

Су нысандарына ауіптілігі бойынша 1 жне 2 класа жататын, лимиттеуші зияндылы крсеткіші бірдей, бірнеше заттар тскен кезде жне, бл су нысанынан жоары орналасан су кздерінен тсетін оспаларды есепке ала отырып, оларды зияндылы серін оса есептейді. Бл жадайда су нысанындаы рбір затты концентрацияларыны (С1 , С2, Сn) осы заттарды ШРЕК- на атынастарыны осындысы 1(бірден) арты болмауы керек:

С1 / ШРЕК 1 + С2/ ШРЕК 2 + ....+ Сn/ ШРЕК n 1

Суаттардаы суды сапасы жоарыда крсетілген гигиеналы талаптара сйкес келесі крсеткіштер бойынша бааланады:

Суаттардаы суды сапасы жоарыда крсетілген гигиеналы талаптара сйкес келесі крсеткіштер бойынша бааланады:

- сутектік крсеткіші (рН);

- еріген оттек млшері;

- оттегіні химиялы жмсалуы (ОХЖ);

- оттегіні биохимиялы ажеттілігі (ОБ);

- трлі аурулар тудыратын микробиологиялы жне паразиттік крсеткіштері бойынша: лактоза-о ішек таяшалары (ЛІТ), коли-фагтар, гельминттерді тірі жмырталары (аскарида, ылбас, т.б.), патогенді ішек арапайымдыларыны цисталары

Сутектік крсеткіші (рН) – рН, 6,5-8,5 аралыында болуы керек.

Еріген оттегіні млшері жылды кез келген маусымында, кндізгі саат 12 дейін алынан сынамада 4 мг/дм3 кем болмауы керек. Оттегіні химиялы жмсалуы (ОХЖ)- судаы органикалы заттарды тотыуына жмсалатын оттекті млшері.ОХЖ су пайдалануды 1 категориясы шін– 15 мг О2/дм3; II-категориясы шін - 30 мг О2/дм3 аспауы керек.

Оттегіні биохимиялы ажеттілігі (ОБ) – белгілі уаыт бірлігіндегі (1, 2, 5, 20 тулік ішінде) судаы органикалы заттарды биологиялы ыдырауына жмсалатын оттегіні млшері. Кптеген органикалы ластаушыларды тотыуы 20 тулік ішінде жзеге асады. 20 тулік ішінде ластаушыларды толы биохимиялы тотыуына жмсалатын оттегіні млшері толы оттегіні биохимиялы ажеттілігі (толы ОБ) деп аталады.

200С температурада толы ОБ:

Суды пайдалануды I категориясы шін – 3 мг О2/дм3;

Суды пайдаланудыII категориясы шін - 6 мг О2/дм3;

рекреациялы айматар шін - 4,0 мг О2/дм3 аспауы керек.

Лактоза-о ішек таяшаларыны (ЛІТ) саны, жер бетілік су кздеріні класына байланысты (орталытандырылмаан шаруашылы-ауыз су жйелерінен баса), елді мекендерді территориясындаы суларды 1 дм3 1000 – 50000 арты болмауы керек, ал коли-фагтарды саны - 100 ден аспауы керек (орталытандырылмаан шаруашылы-ауыз су жйелерінен баса).

Гельминттерді тірі жмырталары мен патогенді ішек арапайымдыларыны цисталары 1 дм3 болмауы керек.

Жоарыда крсетілген суды микробиологиялы жне паразиттік крсеткіштері суды бактериялы жне биологиялы ластануы трысынан су сапасын баалауа ммкіндік береді. Суды бактериялы жне биологиялы ластаушыларына трлі тірі микроазалар: ашыты жне зе саыраулатары, са балдырлар, бактериялар, вирустар, оларды ішінде, адамдар мен жануарларды шыарылымдарында болатын сзек, парасзек (ылау), дизентерия оздырыштары, энтеровирустар, гельминттерді жмырталары жне т.б.жатады. Бл ластаушылар трмысты аынды сулармен суаттара тсуі ммкін, мысалы, трын йлерді зендерді арнасын бойлай жоспарлау жне салу жніндегі талаптар саталмаанда, сондай-а, жер бетілік, жер астылы суларды, сол сияты ауыз суды да арынды биологиялы ластануын тудыратын, сумен амтамасыз ету немесе канализация жйелерінде ааулар немесе апатты жадайларда.

Мысалы, Алматы аласыны аумаы арылы 22 зен аып теді, осы зендерді кейбіреулеріні бактериологиялы ластану дегейі жоары екендігі аныталды (жаа болан нжіспен ластануды белгілері табылан). Демек, ауру адамны 1 г нжісінде жзден аса патогенді энтеровирустар болатыны длелденген, олар шаруашылы-трмысты сулармен жер бетілік сулара тседі жне оршаан ортадаы физикалы жне химиялы факторларды серіне те траты боландытан, суда за уаыт саталып алады. Сондытан олар, жаалаулардаы рекреациялы айматарды, су алатын жерлеріндегі суды ластап, лкен араашытыа таралуы ммкін, сол сияты су дайындайтын барьерден тіп, су бырларыны тарату жйесіне тсуі ммкін.

Соы жылдары кптеген зерттеушілер, су нысандары жадайларыны кешенді сипаттамаларын негізге ала отырып, суды сапасын баалауды баса дістерін дайындауа кп кіл блуде.

Шет елдерде азіргі кезде олданылатын жер бетілік суларды ластану дегейін кешенді баалау дістері екі топа блінеді:

· суды сапасын гидрохимиялы, гидрофизикалы, гидробиологиялы, микробиологиялы крсеткіштеріні жиынтыы бойынша баалау;

· су ластану дегейіні кешенді индекстеріні есептелуіне негізделген дістер.

Су сапасыны жалпылама крсеткішін руа алашы адам 1965 жылы АШ жасалды. 1970 жылдары оршаан ортаны орау жніндегі бадарламаны жзеге асыруды басталуымен бірге, суды сапасын баалау бойынша жмыстар да арынды жргізіле бастады. Суды ластану дегейіні кешенді крсеткіштері аныталды: В.П. Белогуров жне т.б. бойынша - ластану дрежесіні коэффициенті, В.И. Гурарий жне А.С.Шайн бойынша - жалпы санитарлы индекс. Санитария жніндегі лтты йым (АШ) еріген оттек, коли-индекс, рН, ОБЖ5, нитраттар, фосфаттар, температура, лайлылы, суа араласан заттар, сияты тоыз параметрлерден тратын су сапасыны индексін (WQI) дайындады.

1980 жылдардан бастап табии суларды сапасыны е ке таралан кешенді крсеткіші ретінде су ластануыны гидрохимиялы индексі (СЛИ) пайдаланылады. Бл индекс жекелеген ингредиенттерді наты шектелген саны бойынша (детте, олар 6 болады): О2, ОБЖ5 жне кбінесе концентрациялары ШРЕК асатын, трт ластаушы заттар млшеріні ШРЕК асуыны орташа лесі болып табылады. Бл кезде заттарды зияндылыты шектеуші белгілері бойынша зияндылыты шектеуші белгілері бойынша, зияндылыты шектеуші белгілері бойынша, ай топа жататындыы ескерілмейді. Суды ластану индексіні су сапасыны крсеткіші ретінде индикаторлы асиеттерін кшейтуді ажеттілігі жнінде, 2003 жылы З.Г.Гольд жне т.б., СЛИ есептегенде наты су сынамасындаы химиялы рамыны, азіргідей тек 6 емес, барлы ингредиенттерін (О.В. Гагарина бойынша, 2007) осуды сынып, з ебегінде крсеткен.

4.2 – кестеде, суды ластану дегейін баалауды критерийі ретінде СЛИ алынан, су нысандарыны гигиеналы классификациясы берілген. Суды ластану индексі, I, II категориялара жататын су нысандарындаы су ластануыны 6 баалау крсеткіштері бойынша аныталады.

Кесте.

Ластану дегейіне байланысты су нысандарыны гигиеналы

жіктелуі (Г.Н.Красовский бойынша)

Ластану дегейі I, II категориялы су нысандарыны ластануын баалау крсеткіштері Лас-тану ин- дексі
органолепти-калы токсико-логия-лы санитарлы режимі бактериоло-гиялы
иісі, дмі (балл) ШРЕК орг. (арту дрежесі ) ШРЕК токс. (арту дрежесі) ОБ20 мг/дм3 Еріген оттек, мг/дм3 1дм3- лактоза-о ішек тая-шалары-ны саны
I II
Рсат етілген < 1·104
Орташа 1·104–1·105
Жоары > 1·105–1·106
те жоары >4 >8 >8 >10 >1·106

 

азастанны территориясындаы жер бетілік суларды химиялы осылыстармен ластануын баалауды да азіргі кезде маызы зор. сіресе, трансшекаралы зендерге ерекше кіл блу ажет. Мысалы, Жамбыл облысыны территориясына транзитті трде аып келетін жер бетілік су ресурстарыны жартысы елімізді территориясынан тыс жерлерде тзіледі.

Бл облыстаы жер бетілік суларды ластану жадайын интегралды крсеткіші – суды ластану индексі (СЛИ) бойынша мият баалауына себеп болды. Талас зені, Ташткел жасанды бгеніні сулары СЛИ крсеткіші бойынша химиялы осылыстармен орташа дегейде ластанан (СЛИ - 1,34 ) суаттара, ал Шу зеніні саалары мен оны Благовещенское село манындаы апасыны суы, Аса зені мен Билікл клі - ластану дегейі жоары (СЛИ -2,0) суаттара жататыны аныталды.

Гидробиологияда, суаттарды ластану дегейін Р.Колквитц жне М.Марсон сынан сапробтылы жйе, кейін оны Я.Я. Никитинский мен Г.И.Долгов толытырып, жетілдірген жйе бойынша классификациялау ке таралан. Сапробтылы деп, белгілі бір млшердегі органикалы заттар бар, белгілі бір дегейде ластанан суда азаны тіршілік ету кабілеттілігін амтамасыз ететін физиологиялы асиеттеріні жиынтыын атайды.

Суаттардаы жне оларды жеке бліктеріндегі суды ластану дегейіне байланысты, полисапробты, альфа-мезосапробты, бета-мезасапробты жне олигосапробты сапробтылы айматары болып блінеді.

Полисапробты айма, трасыз органикалы осылыстар мен оларды анаэробты ыдырау німдеріні кп болуымен сипатталады. Альфа - мезасапробты аймата органикалы заттарды анаэробты ыдырау рдістері жре бастайды. Бета-мезасапробты айма, трасыз органикалы осылыстары жо дерлік суаттара тн. Олигосапробты айма, трасыз органикалы заттар мен оларды минералдану німдері аз ана млшерде болатын, таза суаттарды сипаттайды.

Кез келген суат немесе су кзі оршаан сырты ортамен байланысты боландытан жне олара жер бетілік немесе жер астылы суларды алыптасу жадайлары, трлі табии былыстар, индустрия, ндірістік жне коммуналды рылыс, транспорт, адамны шаруашылы жне трмысты ызметі сер ететіндіктен, бл блімде су кздеріні р трлі химиялы уытты осылыстармен ластану мселелеріне толыыра тоталу керек.

Бл серлерді салдары су ортасына жаа, оан тн емес заттарды – су сапасын нашарлататын, ластаушыларды ендіру болып табылады. Бл ластаушыларды кпшілігі р трлі химиялы осылыстара жатады.

Химиялы ластану - суда зиянды бейорганикалы оспалармен (минералды тздар, ышылдар, сілтілер, балшы блшектері) атар, органикалы осылыстарды (мнай жне мнай німдері, органикалы алдытар, беттік-белсенді заттар, пестицидтер) да млшеріні кбеюі есебінен суды табии химиялы асиеттеріні згеруі болып табылады.

Бейорганикалы (минералды) ластану. Тщы жне теіз суларыны негізгі бейорганикалы (минералды) ластаушылары трлі уытты химиялы осылыстар болып табылады. Бл, мышьяк, орасын, кадмий, сынап, хром, мыс жне фторды осылыстары. Оларды кпшілігі суа адамны шаруашылы рекеттеріні нтижесінде тседі. Ауыр металдардарды судаы фитопланктон сііріп алалады, бдан со олар оректік тізбектер арылы жоары рылымды азалара тседі. Суаттарды минералды ластаушыларыны біратары (азот, фосфор жне калийді осылыстары, Cu, Mn, Zn,Co,As, Fe жне баса микроэлементтер) мал шаруашылыы кешендеріні алдытары болып табылады.

рамында сынап, орасын, мыс болатын алдытар жеке аудандарда су жаалауларында жинаталады, алайда, оларды біраз блігі жергілікті сулардан тыс айматара таралады. Сынаппен ластану фитопланктонны дамуын нашарлатып, теіз экожйелеріні бірінші реттік німдерін біршама тмендетеді. рамында сынап болатын алдытар, детте, су тбіндегі шгінді алдытарда немесе зен эстуарийлерінде жинаталады. Сынапты бдан кейінгі миграциясы, оны метилді сынап трінде гидробионттарды азаларында жинаталып, трофикалы тізбектерге осылу арылы жзеге асады

Органикалы ластану. рлытан мхита келіп тсетін суда еритін осылыстарды ішінде гидробионттар шін органикалы алдытарды да маызы зор (300-380 млн.т./жыл). рамында органикалы суспензиялар немесе суда еритін органикалы заттар бар аынды сулар суаттарды жалпы жадайына те зиянды сер етеді. Суспензиялар тнбаа тсіп, суды здігінен тазару рдісіне атысатын су тбіндегі микроазаларды тіршілігіне кері сер етеді немесе оларды тгелдей жойып жібереді. Бл шгінді тнбаларды шіруі кезінде, зенні барлы суын ластайтын, ккіртсутек сияты зиянды осылыстар жне уытты заттар тзілуі ммкін.

Судаы суспензия сонымен атар, суды тере абаттарына жарыты тсуіне де кедергі жасайды жне фотосинтез рдістеріні арындылыын тмендетеді. Табии суларды органикалы заттармен атты ластайтын кздері мал шаруашылыы кешендеріні алдытары – мочевина, органикалы ышылдар, фенолдар, т.б. болып табылады.

Мнай жне мнай німдері. Мнай жне мнай німдері лемдік мхитты ластаушыларды ішіндегі е кп таралан заттар болып табылады. Мнайды е кп млшері оны тасымалдау кезінде ысырап болады. Танкерлерді апата шырауы, оларды шайынды жне балласты суларыны мхита тгілуі - бларды барлыы теіз трассаларындаы суды немі ластануына себеп болады. Мнайды кп млшері теіздерге зен суларымен, трмысты жне жауын-шашынны аынды суларымен келіп тседі. Бл кздерден тсетін ластаушыларды клемі жылына 2,0 млн. т. райды. нерксіп орындарыны аынды суларымен жыл сайын 0,5 млн. тонна мнай теіздерге тгіледі.

Мнай негізінен, аныан алифатты жне гидроароматты кмірсутектерден трады. Мнайды негізгі компоненттері – кмірсутектер (98% дейін) - 4 класа блінеді:

а) Парафиндер (мнайды жалпы рамыны 90% дейін) – траты осылыстар. Жеіл парафиндерді шпалылыы мен суда ерігіштігі е жоары болып келеді.

б) Циклопарафиндер (жалпы рамыны 30-60%) – аныан циклді осылыстар. Циклопентан мен циклогексаннан баса, мнайды рамында осы топа жататын бициклді жне полициклді осылыстар да кездеседі. Бл кмірсутектер те траты жне оларды биологиялы ыдырауы иын жреді.

в) Ароматты кмірсутектер (жалпы рамыны 20-40%) – циклопарафиндерге араанда, бензол саинасында кміртекті 6 атомы кем, бензол атарыны аныпаан циклді осылыстары. Мнайда, молекула рамында бір ана бензол саинасы болатын, шыш осылыстар (бензол, толуол, ксилол сияты), бициклді (нафталин) жне полициклді (пирен) осылыстар бар.

г) Олефиндер (жалпы рамыны 10% дейін) – аныпаан циклді емес осылыстар.

Диоксиндер. 1872 ж. ашылан оларды бірі – ТСDD, е уытты жасанды зат жне азіргі кездегі белгілі органикалы осылыстарды ішіндегі е уытты осылыс болып табылады. Оны 3,1•10-9 моль/кг тен концентрациясы лімге кеп соады, бл цианидті лімді тудыратын млшерінен 150 мы есе кшті.

АШ оршаан ортаны орау жніндегі Агенттігіні мліметтері бойынша, азіргі тада диоксиндерді 75 трі аныталан. Бл заттар оршаан орта мен адам азасында табии жолмен ыдырамайды. Диоксиндерді 90% жуыы адам азасына сумен жне жануар текті тааммен тседі.

дебиеттерде, Ресейді Чапаевск аласыны, химия нерксібі маындаы (1-3 км) жне одан 5-8 км ашытыта орналасан екі микроауданны йел трындары аныны рамынан диоксиндер табылан оиа сипатталан. Диоксиндерді азада жинаталуы завод маында тратын йелдерде 3 есе жоары болан.

Бл зерттеу жмыстары атерлі ісік ауруларын зерттеуге арналан Халыаралы агенттігіні гранты бойынша орындалан.

Чапаевск аласы трындар анындаы диоксиндерді млшері жнінде 1997 жне 1998 жылдарда алынан мліметтер бойынша, Ресейді баса алаларыны жне лемні кейбір елдеріндегі трындармен салыстыранда, Чапаевск аласындаы химиялы зауыта жаын ауматарда тратын йелдерді анында диоксиндер мен фурандарды концентрациясы жоары екендігін, сол сияты аладаы завода жаын жне одан ашы тратын трындар аныны рамындаы диоксиндерді млшеріні айырмашылыы те жоары екендігі аныталан.

Пестицидтер. Пестицидтер сімдіктерді зиянкестері мен ауруларына арсы кресте олданылатын, жасанды жолмен алынан заттар. Пестицидтер тмендегідей топтара блінеді: инсектицидтер – зиянкес насекомдара арсы кресте (мысалы, акарицидтер – зиянкес кенелерге арсы), фунгицидтер мен бактерицидтер – сімдіктерді бактериялы ауруларымен кресте, гербицидтер – арамшптерге арсы кресте олданылатын улы химикаттар. Пестицидтер, зиянкестерді жоя отырып, кптеген пайдалы азалара да, тіпті адамны денсаулыы мен жануарлара да зиян келтіретіні млім болды. Ауыл шаруашылыында кптен бері айтылып келе жатан мселе - зиянкестермен кресуді химиялы дістерінен (оршаан ортаны ластаушы) биологиялы дістерге (экологиялы жаынан таза) ауысу болып отыр. азіргі кезде дние жзілік сауда айналымына 5 млн т аса пестицид атысады. Пестицидтерді нерксіпте ндіру кезінде, осы ндірістерден шыан аынды сулар кп млшердегі трлі осымша німдермен ластанады. Суда, басалара араанда, инсектицидтер, фунгицидтер мен гербицидтер кп кездеседі. Синтездеу арылы алынан инсектицидтер негізгі ш топа блінеді: хлорорганикалы, фосфорорганикалы жне карбонаттар. Хлорорганикалы инсектицидтер ароматты жне гетероциклді сйы кмірсутектерді хлорлау арылы алынады. Олара, ДДТ жне молекула рамында алифатты жне ароматты топтары бірге боланда, тратылыы кшейе тсетін оны туындылары, хлордиенні р трлі хлорланан туындылары жатады. Бл заттарды жартылай ыдырау кезеі бірнеше ондаан жыла дейін жетеді жне биологиялы деградациялануа те траты. Су ортасында полихлорбифенилдер – молекуласында алифатты блшегі болмайтын, 210 гомологтары мен изомерлері бар, ДДТ туындылары жиі кездеседі. Полихлорбифенилдер (ПХБ) оршаан ортаа нерксіп орындарынан шыан аынды сулармен жне оыс йінділеріндегі атты алдытарды жануы нтижесінде тседі. атты алдытар жананда, ПХБ атмосфераа шып, одан со жауын-шашынмен бірге бкіл Жер бетіні барлы айматарына таралады.

Синтетикалы беттік-белсенді заттар (СББЗ) немесе детергенттер суды беттік тартылу кшін тмендететін заттар тобына жатады. Олар трмыста жне нерксіпте кеінен олданылатын синтетикалы жуыш заттарды (СЖЗ) рамына кіреді. Аынды сулармен СББЗ материк жне теіз суларына тседі. СЖЗ рамында детергенттер, сол сияты гидробионттар тіршілігі шін те улы болып саналатын трлі осымша ингредиенттер: ароматтандырыш, аартыш (персульфаттар мен пербораттар), кальцийлендірілген сода, карбоксилметилцеллюлоза, натрий силикаты сияты заттар болады.

нерксіп орындарыны аынды суларында СББЗ болуы, бл заттарды кенді флотациялы байыту, химиялы технология німдерін блу, полимерлер алу, мнай жне газ брылау кезіндегі жадайларды жасарту, рал-жабдытарды коррозиясымен кресу сияты рдістер кезінде пайдаланумен байланысты. Ауыл шаруашылыында СББЗ пестицидтерді рамында олданылады.

Канцерогенді осылыстар. Канцерогенді заттар –згерту белсенділігі жне канцерогенді, тератогенді (азаны рыты даму рдістерін бзу) немесе азада мутагенді згерістер туызатын асиеттері бар, химиялы біртекті осылыстар. сер ету жадайларына байланысты, олар азаны суін тотатып, артаюды жылдамдатып, оны жеке даму рдістерін бзып, генофондыны згеруіне себеп болады.

Канцерогенді асиеттері бар заттара алифатты кмірсутектерді хлорланан туындылары, винилхлорид сонымен бірге, сіресе, трлі материалдар, ааш пен отын жанан кезде органикалы заттарды пиролизі нтижесінде тзілетін полициклді ароматты кмірсутектер (ПАК), радионуклидтер, ауыр металдарды біратары, диоксиндер жатады.

Ауыр металдар. Бл, атомды салмаы 50-ден жоары, химиялы элементтерді лкен бір тобы. Олара сынап, орасын, кадмий, мыс, кобальт, марганец, никель, мырыш, т.б. жатады. Ауыр металдар табиатта ке таралан жне ластаушы заттарды ішіндегі те уытты заттар болып саналады (Исаев Л.К., 1997; Мудрый И.В., 2003, т.б.

Судаы металдарды млшері туралы екі аспектіде анытайды:

- антропогендік серге байланысты дегейі бойынша;

- су кзіні табии жадайда алыптасуына байланысты дегейі бойынша.

Суда металдарды болуына байланысты, суды сапасын баалау кезінде е алдымен, барлы физиологиялы рдістерге атысатын биологиялы белсенді (эссенциалды) элементтерді концентрациясына назар аудару ажет.

Азалара серіне байланысты химиялы элементтерді тмендегідей топтара блуге болады:

- аса маызды (тіршілік шін те маызды, эссенциалды) – (Fe, Ca, Co, Мg);

- шартты трде маызды – (B, V, Si, Cd, As);

- потенциалды уытты – (Ga, Sn, Ag, Sr);

-уытты – (Al, Ba, Bi, Cd, Pb, т.б.).

Химиялы элементтерді блай жіктеуді, кейбір арама – арсы пікірлер болса да, негізінен мамандарды кпшілігі жатайды (Ершов Ю.А., Плетнева Т.В., 1989; Смоляр В.И., 1989; Кудрин А.В., 2000 жне басалар), йткені, детте, химиялы элементтерді млшері те кп болса, олар уытты сер етуі ммкін, ал концентрациялары те аз боланда - сімдіктер мен жануарлара зиян келтірмейді. Басаша сзбен айтатын болса, уытты болып табылатыны - элементтер емес, оларды жоары концентрациялары.

нерксіп шыарындылары сер ететін ауматарындаы топыраты рамында металдар кп млшерде аныталандытан, бл жер асты сулары мен ашы су кздеріні микроэлементтік рамыны алыптасуына белглі бір жадайлар туызады (адамны денсаулыына ауіпті заттарды суа миграциялануы арылы жинаталу жолы). Бл жадайда су кзіндегі суды млшері маызды роль атарады. Ластаушы кздерден суаттара тскен жерінен тмен жатан суда ластаушы заттарды сйылту ммкіншілігі жо жадайларда, металдарды концентрациясы ондаан, тіпті жздеген есе кбеюі ммкін. Бнымен бірге, біратар жадайларда кейбір суттарда техногендік серлерге дейін аныталмаан металдар пайда болуы ммкін.

Ауыр металдар р трлі ндіріс нерксіптерінде кеінен олданылады, сондытан да, тазарту шараларына арамастан, нерксіп аынды суларындаы ауыр метал осылыстарыны млшері едуір жоары болып алады. Су кздеріне ауыр металдарды негізгі тсіруші топыра екені аныталан, ол зіні астында жатан грунттармен биохимиялы зара рекеттесуі есебінен де, жне атмосфералы жауын-шашын есебінен де немі осы химиялы заттармен байып отырады.

Ауыр металдарды ішіндегі е ауіптілері сынап, орасын жне кадмий болып табылады. 2006 жылды ыркйек айында Будапешт аласында ткен химиялы ауіпсіздік жніндегі Мемлекет аралы форумны бесінші сессиясында сынап, орасын жне кадмийді оршаан орта мен бкіл лемдегі адамдарды денсаулыына сері туралы млімдеме жасалып, бдан былай ауыр металдара байланысты жаанды іс-шараларды жзеге асыруды ажеттігі туралы млімдеме малданды. Осы сессия барысында бл металдар лкен ашытыа тарайтын абілеті бар заттарды санатына жататыны айтылды, сондытан халыаралы масштабта рекет ету ажеттілігі длелденді.

Сынап мхита материк сулармен бірге жне атмосфера арылы тседі. Шгінді жыныстарды жне вулкандар атылауынан тзілген жыныстарды желмен гілуі кезінде жыл сайын 3,5 мы. т. сынап оршаан ортаа блінеді. Атмосферадаы шаны рамында шамамен 12 мы. т сынап бар, оны кп блігі – антропогендік фактор серінен тзіледі. Бл металды жылды нерксіптік ндірілуіні жартысына жуыы (910 мы. т./жыл) р трлі су кздеріне р трлі жолдармен тседі. нерксіп орындарыны аынды сулары ластайтын аудандарда сынапты ерітінділердегі жне ерімеген кйінде араласан заттар бар сулардаы концентрациясы те жоары болады. Оны стіне, кейбір бактериялар судаы сынапты улылыы те жоары -метилсынапа айналдырады.

2007 жылды араша айында Бангкокте ткен ЮНЕП –ті арнайы Жмыс тобыны сынап жніндегі бірінші отырысында оршаан ортаны сынаппен ластануын баылауа арналан жаанды жоспар дайындауды ола алу туралы шешім абылданды.

азастанда те зекті болып отыран мселелерді бірі - Нра зеніні ластануы, бл зенні бойында бір жарым миллиона жаын трыны бар, екі ірі нерксіп орталытары - Теміртау мен араанды алалары орналасан. Нра зенінде сынап е алаш рет шамамен елу жылдай уаыт брын, Теміртау аласында синтетикалы каучук зауты, азіргі «Карбид», А жмыс істей бастаанда пайда боланы белгілі (Шортанбаева М.А., т.б., 1995).

Бл нерксіп орныны ацетальдегид ндіретін цехтарында катализатор ретінде сынап олданылатын. 1996 жылы зиянды ацетальдегид ндірісі жабылды. Алайда, ресми мліметтер бойынша, зенні тбінде 150 тоннадай сынап шгіп алан. азіргі кезде Нра зені азастанны астанасы – Астана аласын сумен амтамасыз ететін альтернативті су кзі ретінде жоспарланып, мамандар бл зенні суын сынаптан тазартуа арналан жоба дайындауда, бл жоба бойынша Нраны тбінен 2-3 млн куб метр топыраты алып тастау крсетілген.

орасын – табиатта кеінен таралан элемент, ол оршаан ортаны барлы компоненттерінде - тау жыныстарында, топыратарда, табии суларда, атмосферада, тірі азаларда кездеседі. орасынны рлытан мхита тасымалдануы тек ана зен суларымен бірге емес, сонымен атар атмосфера арылы да жреді. орасын оршаан ортаа адамны шаруашылы рекеттері кезінде белсенді таралады. Ол ндірістік, трмысты аынды сулармен, нерксіп орындарыны ттінімен, шаымен, автотранспортты іштен жану озалтыштарыны пайдалануынан шыан газдарымен бірге оршаан ортаа таралады.

Автотранспорттан шыан газдардан жыл сайын атмосфераа 260 мы. т. жаын орасын блінетіні аныталан, ал бір автомобиль жылына атмосфераа, орта есеппен 1 кг аэрозоль трінде орасын шыарады. АШ -да антропогендік фактор серінен орасынмен ластануды 90% артыы дл автоклікті лесіне тиеді (Самотуга В.В., т.б., 2006).

орасынны осылысы – тетраэтилорасын, табии сулара су клігіні мотор отыныны рамында антидетонатор ретінде олданылуына байланысты жне ала аумаынан жер бетілік аынды суларымен тседі. Бл осылыс жоары улылыымен сипатталады жне кумуляцияланатын асиеті бар .

Кадмий - бл, жоары концентрациясында улы элемент. Кадмий табии сулара топыраты сілтісіздендіру кезінде, з денелерінде кадмий жинатауа абілетті гидробионттарды шіруі нтижесінде тседі. Кадмийді осылыстары р трлі нерксіп орындарынан шыан аынды сулармен бірге жер бетілік сулара келіп тседі.

Кадмийді биосфераа антропогендік эмиссиясы (блінуі) табии жолмен блінуінен бірнеше есе асып тседі. Мысалы, атмосфералы ауа бассейніне жыл сайын 9000 т кадмий блінсе, оны 7700 т (85% -дан артыы) - адамны іс- рекеті нтижесінде блінеді. Бір ана Балты теізіне жыл сайын 200 тонна кадмий тседі..

оршаан ортаны кадмиймен е кп ластайтын - металлургия мен гальванотехника, сол сияты атты жне сйы отын жау.

Мхит стіндегі таза ауаны рамында кадмийді орташа концентрациясы 0,005 мкг/м3, ауылды елді мекендерде – 0,025 мкг/м3, ал нерксіп орындары (тсті металлургия, таскмір мен мнай жаатын ЖЭО, пластмасса ндірісі, т.б.) орналасан аудандарды ауа бассейнінірамында жне нерксіпті алаларда - 0,5 мкг/м3 –а дейін (детте, 0,02 -0,05 мкг/м3) болады. Кадмийді шамамен 52% млшері оршаан ортаа рамында кадмий бар материалдарды, сіресе, беріктік асиет беру шін кадмий осылан пластмассалардан жасалан німдерді жне кадмийлі бояуларды жау жне деу кезінде тседі.

Мазут пен дизельдік отынды жау оршаан ортаны кадмиймен ластануыны осымша кзі болып табылады. Кадмийді ауіптілігі оны ыдырауа тспейтіндігіне байланысты, оршаан ортаа бір рет тсіп, ол онда немі айналымыда жре береді. Кадмийді жаа шыарындылары оршаан ортада брыннан бар кадмийді млшері осыла береді. Кадмий мен оны осылыстарыны салыстырмалы трде суда ерігіштік асиеті бар, сондытан олар біршама жылжымалы болады, мысалы, топырата; детте, тірі азалара жеіл енеді жне оларда жиналуа бейім келеді.

Трлі геохимиялы айматардаы су кздеріні микроэлементтік рамы сан жаынан ана емес, сапа жаынан да р трлі болады. Мысалы, гидрокарбонатты суларда темір мен марганецті, ал сульфатты суларда - барий мен стронцийді концентрациялары жоары болады. Жмса, біра минералданан суларда, рубидий кездеседі. Ашы суат суларыны микроэлементтік рамын салыстырмалы баалау, темір, марганец, мыс, сияты элементтерді лкен маызы бар екенін крсетті (Бурлибаев М.Ж. т.б., 1999.; Санягина Н.А. т.б., 2004.

азіргі кезде жер асты суларыны, е алдымен ауыз-су масатында пайдаланылатын суларды антропогендік ластануына кп кіл блінуде. Оларды ластануы аынды суларды жинайтын жерлерден, ндірістік аынды сулар мен кен орындарыны атты алдытары жиналан жерлдерден сзіліп туі рдісінде немесе оларды жер астында кму нтижесінде ластанады. Ластаушыларды таы бір кзі - атты алдытарды сатайтын жабдыталмаан орындар болып табылады. Бл жерлерде ластаушы заттар желмен таралып, атмосфералы жауын-шашынмен грунт суларына теді, сонымен бірге, атты алдытарды саталатын орындарында сілтісіздендіру нтижесінде бл орындарды астында сапасы тмен жер асты суларыны ореолдары жиі тзіледі.

Кен орындары бар аудандарды жер асты сулары металдара бай болып келеді, оларда мысты млшері - 7,2 мг/л, молибденні - 2,7 мг/л, марганецті - 11,0 мг/л, ал мырышты млшері – 1 мг/л-ге дейін жетуі ммкін. рамы бндай сулар ауыз су шін олданылмайды.

Ресейді гигиена мамандарыны мліметтері бойынша, РФ территориясында 1800 астам жер асты суларыны ластану ошаы аныталан, оларды 78% елді европалы блігіндегі территориясында орналасан. Бл суларды ластайтын кздер негізінен, шаруашылы жмыстары арынды жретін аудандарда болады. ндірістік жне трмысты алдытарды жинайтын орындар маында жер асты суларыны орасынмен, сынаппен, кадмиймен, т.б. ауыр металдармен ластананы аныталан (Мисивичус М.А. т.б., 1988; Рахманин Ю.А., Онищенко Г.Г. т.б., 2002).

Судаы металдарды миграциясыны жылдамдыы р трлі гидрохимиялы режимдерде бірдей болмайды. Мысалы, суда органикалы заттар жне минералды табии сорбенттер мен сілтілі осылыстар кп боланда, миграция жылдамдыы жоарылайды. Суды металдардан босануы жй жреді жне ол, е алдымен, рН ортасына байланысты болады, атап айтанда, мысты тнбаа тсуі шін олайлы рН – 5,3, орасын шін - 5,5; кобальт шін – 9,6; марганец шін – 8,5 болып табылады. Суда металдарды концентрациясы тмендеуі шін, оларды гидробионттармен, суды тбіндегі шгінді компоненттермен сіірілуі жне баса заттармен, мысалы, гуминді заттармен, кешенді осылыстара байланысуы маызды роль атарады.

ышыл жабырларды тсуі жне топыра пен су кздеріне антропогендік серіні жоары болуы гидрохимиялы тепе-тедікті жне оан байланысты су ортасыны микроэлементтік рамыны згеруіне келеді, йткені бндай жадайларда суды рН ортасы, металдарды жылжымалылыын біршама жоарылататын, ышылды баыта арай ауысуы ммкін. Судаы сйы жне атты фазалар арасындаы тепе-тедік бзылуы ммкін, бл металдарды су тбіндегі шгінділерден суа туін кшейтеді. Су тбіндегі шгінділер химиялы заттарды таралуы мен жинаталу рдістерінде маызды роль атарады. Экспериментте крсетілгендей, рН ортасы 4,5- 11,0 дейін жне кермектілігі 5,6 - 11,7 мг/экв болатын сулара мыс жне хром иондары айта тскенде, оларды суа тскен тіпті 90% дейін жиынты млшері су тбіндегі шгінділерге сіеді. рН ортасы ышыл жаа згерген кезде, металдарды су фазасына туі арынды жретіні байалан.

Судаы молибденні млшері мен шгінділер рамындаы орасын мен мырыш млшері арасында лкен коррелятивті байланыс бар екені жнінде мліметтер бар (Мисивичус М.А. жне басалар, 1988).

Мышьякты (кшн) е жоары млшері Бангладеш, ытай мен Батыс Бенгалияны (ндістан) біратар айматарыны суларында, сол сияты Аргентина, Австралия, Чили, Мексика, Тайвань, АШ пен Вьетнам территорияларынан табылан. Жапония, Мексика мен Таиландты кптеген жерлерінде жергілікті су кздеріні рамында мышьякты млшеріні артуына кен ндіру, оны балыту сияты, т.б. ндірістік рдістер себеп болан. Мышьякты деттегі млшері бірнеше мкг/л аспаан кезде, мышьякпен ластанан аудандарды суларында оны млшері ондаан, жздеген, тіпті мыа дейін мкг/л ауытиды.

«Казэкология» республикалы орталыыны мліметтері бойынша, «Балаш тсті металлдар» комбинатыны алдытарында ккірт диоксиді жне ауыр металдарды осылыстары кездеседі. Комбинатты атмосфераа блінетін шыарындыларыны рамындаы мысты млшері рсат етілген дегейінен 300 есе арты екені аныталан, бл Балаш клі шін ластану трысынан ауіп-атер туызады.

Алматы аласындаы су нысандары (лкен Алматы, Кіші Алматы, Есентай жне баса да суаттарда) суыны сапасына аланы жне ішінара Алматы облысыны шаруашылы іс-рекеттеріні сері тиетіндіктен, суды ластайтын біратар заттарды (мнай німдері, органикалы заттар, темір) млшері шектік рсат етілген концентрациясынан траты трде арты аныталады.

Молдавиядаы ГРЭС-ті жмыс істеуі мздатыш-суат суыны фтор, ванадий, никель, кадмий, марганецпен, ал тбіндегі шгінділер, блардан баса – орасын, мырыш, мыспен ластануына кеп соты, бл металдарды концентрациялары станцияда жаылан отын млшеріне тікелей корреляциялы байланыста болды (Зубков Е.И. жне басалар., 2007).

Бнымен бірге, фтор табиатта кп таралан. сіресе, фторды кп млшері минералды су кздерінде кп кездеседі.

Аса зекті болып отыран мселелерді бірі – трлі су кздеріні белсенді заттармен ластануы. Ядролы аруларды сынау жне атом электр станцияларындаы орын алатын апаттар кезінде, суда 90Sr изотоптары (жартылай ыдырау кезеі (Т) -28,4 жыл), 137Cs (Т-30 жыл) жиі кездеседі, сол сияты 134I (Т-8,1 тулік), 239Pu (Т -24400 жыл), 238U (Т-4,5 109 жыл), 60Co (Т-5,25 жыл) изотоптарымен де, су ластануы ммкін (Давыдов М.Г., т.б., 2000; Хмелев К.Ф., т.б., 2000).

Мысалы, Цимлян су оймасыны тбіндегі шгінділерді рамында 137Cs –ді орташа меншікті белсенділігі 44±4 Бк/кг, оны стіне, Волгодонск аласыны маайында 137Cs млшері су тбіндегі шгінділерде Чернобыль апатына дейін 0,4-0,8 Бк/кг болса, 1986 жылдан кейін - 6-24 Бк/кг болды. Сарапшыларды берген баасы бойынша, апаттан кейінгі кезеде Дон зені мен Азов теізі суларына тскен 137Cs млшері 3000 Кu болан. Ростов облысындаы кейбір зендеріні су тбіндегі шгінділерінде 137Cs млшері, шамамен 22,5 Бк/кг болан. Кішігірім зендерді суы тбіндегі шгінділерде жаады ластанудан пайда болан 137Cs фонды млшері, шамамен 7 Бк/кг рды. 90Sr –мен ластануы толы зерттелмеген, алайда шамамен алып баалаанда, су оймасындаы 90Sr млшері – 67 Ku деп саналады. 90Sr -ді таралуы су оймаларыны тбінде карбонатты шгінділерді таралуымен байланыстырады (Римский –Корсаков А.А., т.б., 2000 ж. т.б.).

Бкіл лемге белгілі Ресейдегі «Маяк» комбинатыны жмысына байланысты аса лкен экологиялы проблема пайда болды. Плутоний ндіруді алашы кезедерінде Теча зені мен баса да су кздеріне белсенділігі жоары сйы алдытар аызылды, блар шгінділерді рамында кп млшерде за мір сретін радионуклидтерді жиналуына кеп соты. Бдан баса, белсенділігі жоары сйы белсенді (СР) алдытар оймасында 1957 жылы болан жарылыс нтижесінде, біратар суаттарды, оларды ішінде, е ірі болып табылатын, комбинатты санитарлы - ораныш аймаына жаын орналасан, Бердениш жне