Су сапасыны адам денсаулыына сері

Су факторларына байланысты барлы ауруларды екі лкен топа блуге болады:

- суды биологиялы рамына байланысты аурулар тобына;

- суды химиялы рамына байланысты аурулар тобына.

Суды биологиялы ластануы адамдарда жпалы жне паразиттік аурулар туызатындытан, эпидемиологиялы трыдан ауіпті екендігі айтылды.

Суды химиялы рамына байланысты ауруларды да (жпалы емес ауруларды) екі топа бледі:

- суды табии химиялы рамына байланысты аурулара;

- суды антропогендік химиялы ластануымен байланысты аурулара.

Микроэлементтерді (йод, бром, фтор, селен, стронций, молибден, кобальт жне басаларды) биологиялы белсенділігі жоары боландытан, олар адам азасында кптеген физиологиялы жне зат алмасу рдістеріні алыпты жруіне жадай жасайды, минералды заттарды алмасу рдістеріне атысады жне трлі биохимиялы реакцияларды катализаторы ретінде азадаы жалпы зат алмасуына сер етеді.

Біра, азадаы микроэлементтерді млшері оларды оршаан орта нысандарыны рамында (оны ішінде суда да) болуына тікелей байланысты боландытан, кез келген микроэлементті суда немесе баса орталарда жеткіліксіздігі, не арты млшерде болуы, адам азасыны ртрлі функцияларыны бзылуына немесе ауруларды пайда болуына келуі ммкін.

Микроэлементтер жер ыртысында біркелкі тарлмаандытан, белгілі бір аудандардаы су, топыра жне сімдіктер рамында оларды млшері жеткіліксіз немесе арты болады. Бндай аудандар биогеохимиялы провинциялар деп аталады, олар табии жне антропогендік болуы ммкін, ал осы аудандардаы трындар арасында микроэлементтерді жеткіліксіз немесе арты болуы себебінен пайда болан аурулар геохимиялы эндемиялар деп аталады. Бндай ауруларды кбі су факторымен байланысты .

Ауыз суды сапасы жніндегіНсаулыты 4-ші басылымын дайындау барысында (2003 ж.) БДД сарапшыларыны Римдегі мжілісінде суды химиялы рамымен байланысты, оны ішінде, суда аныталан заттарды адамны денсаулыы мен кіл-кйіне сері жніндегі, кптеген мселелер арастырылды. Е жасы зерттелген геохимиялы эндемиялара фторды жетіспеушілігімен немесе арты болуымен жне йод, стронций, кобальтті жетіспеушілігімен байланысты геохимиялы эндемиялар жатады.

БДД сарапшылары, фторды ауыз суымен олайлы млшерде абылдау - тіс саулыыны маызды факторы деген ортынды жасаан. Сонымен бірге, фторды арты млшерде абылдау тіс флюорозына, ал одан да жоары млшері ааны флюорозына кеп соатыны айтылды. Флюороз (fluorosis) – ауыз суда фторды жоары млшерде болуынан, фтордан улануа байланысты ауру. Флюорозды алашы белгілеріні бірі – тісті заымдануы (тіс эмаліні гипоплазиясы). Флюорозды пайда болуыны дл механизмі лі де соына дейін толы зерттелмеген. Мамандарды пікірінше, заымдаушы фактор амелобластара уытты сер етіп, эмальді дрыс алыптаспауына себеп болады.

Фтор – азада физиологиялы роль атаратын, маызды элемент болып саналады. Фтор адамны барлы мщелеріні рамына кіреді, біра, негізінен, сйек пен тісте кбірек кездеседі. Ересек адам бір тулігіне азы-тлік німдерімен бірге орта есеппен 0,5-1,1 мг, ал сумен бірге 2,2-2,5 мг/л фтор абылдайды. Азы-тлік рамындаы фтор, судаы еріген фторидтерге араанда, нашар сііріледі. Ауыз суда фтор нерлым кп болса, флюороз- жиі, ал кариес – сирек кездеседі.

Флюорозбен, негізінен, туаннан немесе 3-4 жастан бері эндемиялы аймата тратын балаларды траты тістері (ст тістері - сирек) кп заымданады. Фторды млшері алыпты дегейден сл ана жоары боланда, баланы азу тістері, ал те жоары боланда, барлы тістері заымданады.

Азаа тскен фторды кп блігі бйрек пен тер бездері арылы шыарылатыны, ал аз блігі азада сталынып алатыны аныталды. Бнымен атар, эндемиялы аудандардаы трындарды кпшілігіні тістерінде едуір згерістер болан жадайда, кейбір адамдарда тістеріні жеіл заымданулары болады, мндай аудандарда, тіпті тістері тгелдей сау балалар да кездеседі. Бл демек, суда фторды концентрациясы бірдей боланымен, оларды тсуіне аза р трлі реакция беруі ммкін деген сз.

Мемлекеттік стандарттара сйкес, фторды су кздеріндегі шектік рсат етілген концентрациясы - 1,5 мг/л. Айта кету керек, бндай концентрациясында да тіс флюорозы кездесуі сирек емес. Фторды судаы концентрациясы 1,0-1,5 мг/л боланда, флюороз трындарды 30%-да дамиды, 1,5-2,0 мг/л - 30-40%-да, 2,0-3,0 мг/л боланда, эндемиялы ауданны 80-90% трындарында байалады. за ауыт бойы рамында фторды млшері жоары ауыз суды абылдау лкен адамдарды алыптасып болан тістеріні эмаліні тсін згерте алмайды. Судаы фторды концентрациясы 6 мг/л асанда ана лкен адамдарды алыптасып болан тістерінде згерістер тудыру ммкін. Айта кету керек, климаты ысты аудандарда, ауыз суда фторды млшері орташа (0,5-0,7 мг/л) боланны зінде, тісті айын флюорозы байалуы ммкін. Бл ысты климат жадайында азаны суды кп абылдауына байланысты. ТМД елдеріні территориясында флюороз ауруыны ошаы барлы дерлік республикаларда бар, біра бл ауруды клиникалы белгілері сіресе, Украина, РФ, зірбайжан, Молдавия, азастанны территорияларында кбірек аныталды.

Клиникалы баылауларды нтижесінде, ауыз судаы фторды олайлы млшері 1 мг/л болатыны белгілі болды, бндай концентрацияда флюороз сирек кездеседі (немесе оны жеіл трі байалады) жне тісжегі дамуын тотатын эффект аны байалады. Тіс флюорозы кріністеріні ауырлыына байланысты оларды штрих тріндегі, даты, бор трізді да, эрозиялы жне деструктивті трлерін ажыратады. Бірінші ш трі тіс тіндерін блінуінсіз жреді, ал эрозиялы жне деструктивті трлері тіс тіндеріні блінулерімен жреді

Ауыз су рамында йод жетіспейтін биогеохимиялы провинциялар да бар. Йодты жетіспеушілігі, аланша безді лайымен, бой суі, аыл-ой жне дене дамуыны тежелуімен білінетін, зоб ауруыны пайда болуына кеп соады. Таулы жерлерді суларында (азастанны отстік аудандары), ара топыраты емес, шымды-ашыл срылт тсті, жне батпаты топыратарда (Полесье, Солтстік Кавказ, т.б.) йодты млшері аз болады. аланша безді алыпты жмыс істеуі шін, аза тулігіне 100-200 мкг йод тсіп отыруы керек, ол ауыз суы мен таамды азытарды абылдаумен амтамасыз етіледі. оршаан ортада йодты млшері жеткіліксіз жадайда тама німдерге (ас тзын, нанды) йод осу дісі олданылады.

Шыыс Сібірді, Чита жне Амур облыстарыны кейбір аудандарыны табии суларында кальций аз, біра стронций кп. Бндай суларды за уаыт ішуге пайдалананда, сйектену рдістері бзылады (стронций кальцийді ыыстырып шыарады), ауыр кемтарлытарды себептері болатын, сйектерді сыныштыы жне деформациясы пайда болады. Бл ауру уров ауруы деп аталады (е алаш рет Уров зеніні аысы бойындаы аудандарда аныталандытан). Уров ауруыны эндемиялары Солтстік Корея, Солтстік ытай, Швецияда да байалан.

Микроэлементтерден баса, адам азасына суда болатын трлі минералды тздарды арты немесе аз млшері де сер етеді.

Минералдылыы те жоары су аза тіндеріні гидрофильдік асиетіні жоарылауына, диурезді тмендеуіне, азада суды сталынып алуына ыпал етеді. БДД сарапшыларыны пікірінше, минералды заттарды азаа жалпы тсуіне осатын лесін есепке алу шін, табии суларда оларды тек кейбіреулері ана жеткілікті млшерде болады. Кермек суды абылдаан жадайда, екі элемент - магний жне ммкін кальций адам азасына судан елеулі млшерде тседі. Бл орытынды 50-жылды кезеді амтыан, 80 эпидемиологиялы зерттеулерді негізінде жасалан. Жргізілген зерттеулер, негізінен экологиялы сипатта боланымен жне ртрлі дегейде жргізілгенімен, сарапшылар, кермек су абылдау мен жрек-ан тамырлары ауруларыны жиілігі арасындаы байланыс туралы болжамды дрыс деп мойындады, ал судаы аса маызды пайдалы рам блігі деп магнийді есептеу керек екенін крсетті. Бл шешім баылау жне клиникалы зерттеулер нтижесінде толы длелденді.

Сонымен атар, азіргі тада минералды заттары аз суды абылдау, сйыты блінуін кшеюіне кеп соатын, гомеостазды механизміне жне азадаы су мен минералды заттарды алмасуына зиянды сер ететіні длелденген. Бл жасуша ішілік жне жасуша сыртындаы иондарды биологиялы сйытардан блінуімен жне оларды теріс балансымен байланысты. Бнымен бірге, азадаы суды жалпы млшері жне су алмасуды реттелуіне атысатын кейбір гормондарды функционалды белсенділігі згереді.

БДД сарапшыларыны адам азасына жргізген тжірибелеріні (1980) нтижесі осыан сас кріністі анытады, бл минералдану дрежесі 100 мг/л дейін суды су мен минералды заттар алмасуына серіні негізгі механизмін сипаттауа ммкіндік берді:

1. диурезді (алыпты дегеймен салыстыранда, 20%-а); азадаы сйыты жне сарысудаы натрийді концентрациясыны жоарылауы

2. сарысудаы калийді концентрациясыны тмендеуі;

3. азадан натрий, калий, хлоридтер, кальций мен магний блінуіні жоарылауы.

Ресей алымдарыны зерттеулері, рамында минералды заттары аз суды пайдаланатын трындарды трлі аурулара шалдыу аупі жоары болатынын крсетті. Бл гипертензия (артериялы ысымны жоары болуы) мен коронарлы ан тамырларындаы згерістер, асазан мен он екі елі ішекті жарасы, созылмалы гастрит, зоб, жктілік кезеіндегі туындайтын асынулар, жаа туылан нрестелер мен сбилерде пайда болатын сары ауру, анемия, сйекті сынуы мен су рдістеріні трлі проблемалары (Мудрый И.В., 1999). Дегенмен де, осы ауруларды барлыы да дл кальцийді, магнийді жне баса да маызды элементтерді жеткіліксіздігіне байланысты ма лде баса факторлара байланысты ма, бл лі соына дейін толы аныталмаан.

Кейде азаа заттарды жеткіліксіз дегейде тсуіні салдары за жылдардан кейін ана белгілі болады, біра жрек-ан тамыр жйесі кальций мен магнийді жетіспеушілігіне едуір жылдам жауап айтарады. Кальций жне/немесе магний жетіспейтін суды бірнеше ай пайдалану, бан жеткілікті мерзім болып табылады (Е.Рубенович жне басалар., 2000).

Г.Ф. Лютайды (1992) мліметтері бойынша, Ресейді Усть-Илим аймаындаы минералдануы тмен суды абылдайтын трындар зоб, гипертензия, жректі ишемиялы ауруы, асазан мен он екі елі ішекті жарасы, созылмалы гастрит, холецистит жне нефрит сияты аурулармен жиі ауыратыны аныталды. Жас балаларды дамуыны баяулауы, бойларыны суінде кейбір ауытулар пайда болуы, жкті йелдерде – ісіну мен анемия жне жаа туылан сбилерді жиі ауыратыны байалды. Аурушадыты е тменгі дегейі судаы кальций млшері 30-90 мг/л, магний – 17-35 мг/л, ал жалпы минералдануы – 400 мг/л шамасында (гидрокарбонаттар бар суда) болатын айматарда байалан. Автор, осындай су адам азасы шін физиологиялы нормаа жаын деген орытындыа келген.

БДД бір топ зерттеушілері (1980), ауыз су масатына минералдануы 100 мг/л кем емес суды олдануды сынады. Хлоридті-сульфатты сулар шін суды олайлы минералдануы – 200 - 400 мг/л, ал гидрокарбонатты сулар шін - 250-500 мг/л райды.

Суда азот ышылы тздарыны (нитраттарды) жоары млшерде болуы, анда, сіресе, жас балаларды анында метгемоглобинні тзілуіне кеп соады, оны салдарынан, гипоксиямен сипатталатын, те ауыр ауру –уытты цианоз (метгемоглобинемия) пайда болады.

Суа ндірістік аынды сулармен бірге р трлі уытты заттар: мышьяк, орасын, сынап, кадмий, диоксиндер, фенол, т.б. тсуі ммкін. Бндай жадайда су біратар жпалы емес ауруларды пайда болуына себеп болуы ммкін.

Су нысандарыны уытты заттармен ластануыны тірі азалара зиянды сер ететіндігі жнінде келесі мліметтер длел бола алады.

азастанда нерксіпті арынды даму кезеінде, Кеестік кімет кезінде – а, Балаш клі біртіндеп тартыла бастаан. 30-40 жылды ішінде клді ауданы 2000 км2 аса ысарды. Клді жаалаулары екі метрден арты шегініп кетті. Кейбір шыанатарды орнында сор пайда болды. 60-шы жылдары жергілікті балышыларды клден аулаан ауына бкіл денелері жаралармен жне фибросаркомамен жарааттанан кксерке балытары тсе бастаан, бны Балаш тау-металлургия комбинатыны іс-рекетімен байланысты деп санайды.

30 жылдан кейін ауруа шыраан балытарды санын ешкім санамайтын да болды. Ал азіргі кездегі космостан тсірілген суреттермен длелденген, экологтар мен биологтарды ойан диагнозы атты апаландырады. азіргі кезде су гигиенасы саласында адам азасына ауыз сумен тсетін металдарды уытты серіні кейбір ерекшеліктерін анытайтын ауымды деректі материал жинаталды. Азаа ауыз сумен тскен металдарды улылыы туралы мліметтер, бл биологиялы белсенді химиялы заттардан улануды, оларды млшеріне байланысты екенін длелдейді. Кптеген металдарды азаа уытты сері зіне тн жне зіне тне емес те эффектілер трінде байалады. Металдарды аз ана млшері сер еткен кезде, зіне тне емес эффектілері жетекші рл атара бастайды.

Г.Н.Красовский жне авторластарды (1992) пікірінше, суда бірнеше металдар бір уаытта болан жадайда, суды металдармен ластануыны гигиеналы баалауы, баса химиялы заттарды да баалау сияты, эффектілерді осылуын есепке ала отырып жргізілуі тиіс. Бл кезде судаы металдарды рсат етілген шектік млшері оларды санына сйкес тмендетіліп, кей кезде бл металдарды суаттарды ластанбаан учаскелеріндегі аныталатын концентрацияларынан да тмен болуы ммкін.

Металдарды кешенді жне аралас серін зерттеу медико-биологиялы зерттеулерді аса маызды баыттарыны бірі болып табылады. Тек, деректі материала негізделген, биологиялы белсенді химиялы заттарды азаа сер етуіні маыздылыын дрыс ыну ана, трындарды денсаулыы шін ауіпсіз су пайдалануды амтамасыз етуге ммкіндік береді (Онищенко Г.Г., Новиков С.М., Рахманин Ю.А. жне басалар, 2000).

Бірнеше ондаан жылдардан бері ытайда, Тайваньда жне баса да Орталы жне Отстік Америка елдеріндегі трындарды ауыз суы рамында мышьякты концентрациясы жоары екені белгілі. Кейінірек, ауыз су рамында мышьякты концентрациясы жоары, баса да аудандар аныталды. Кп жадайларда, рамында мышьяк бар геологиялы жыныстардан мышьяк тсетін, жер асты грунт сулары ауыз су кздері болып табылады.

Ауыз суда мышьякты арсенаттар мен арсениттер тріндегі бейорганикалы осылыстары басым болады. Ауыз суды рамында мышьяк жоары млшерде болатын аудандардаы трындарды онкологиялы ауруларымен аурушандыын жне лім-жітімін зерттеу уы, кпе жне теріні обырынан лім-жітімні жоары болатынын анытады. Бл, ауыз судаы мышьякты адам азасы шін канцерогенді зат екенін орытынды жасауа ммкіндік берді.

Кадмийді кез келген трі ауіпті. Оны 30-40 мг млшеріні зі, лімге кеп соады. Бл металл азадан те нашар шыарылады,тулігіне - 0,1 % ана. Азаны кадмийдан улануыны ерте белгілері бйрек пен жйке жйесіні заымдануы, зрде белокты болуы, жыныс мшелері ызметіні бзылуы (аталы жыныс бездеріне сері), ара жне ая сйектеріні атты ауруы болып табылады. Сонымен бірге, кадмий кпені ызметіні бзылуына келеді, канцерогендік сері бар, бйректе жиналады (бйректі 1 г массасына шаанда, Cd 0,2 мг те млшері ауыр улануа кеп соады). Кадмийді азаа арты млшерде тсуі ан аздыты, бауыр заымдануыны, кардиопатияны, кпе эмфиземасыны, остеопорозды, гипертонияны дамуына жне ааны пішініні згеруіне кеп соуы ммкін.

Азада темірді жетіспеуі кадмийді жинаталуын кшейтеді, ол Zn пен Se жетіспеген жадайда тез жиналады. Кадмийді арты болуы Zn пен Se жетіспеушілігін туызады жне кшейтеді.

орасын, тірі азалара сер ету дрежесіне арай, мышьяк, кадмий, сынап, селен, мырыш, фтор жне бенз(а)пиренмен бірге те ауіпті заттар тобына жатады. орасынны адам шін ауіптілігі, оны улылыымен жне азада жинаталу абілетімен аныталады. орасынны трлі осылыстарыны улылыы р трлі: орасын стеаратыны улылыы - аз, бейорганикалы ышыл тздарыны (орасын хлориді, орасын сульфаты, т.с.с.) – жоары, ал алкилді осылыстарыны, атап айтанда, тетраэтилорасынны («этилен сйыы»), улылыы те жоары болады.

Адам азасына орасынны кп блігі (р трлі елдерде жне жас рамына байланысты ртрлі топтарда - 40 -70% дейін) тама німдерімен, сонымен бірге ауыз сумен, атмосфералы ауа арылы жне темекі шегу кезінде тседі.

лемні р трлі елдеріндегі ауыз су рамында орасынны млшері 1-60 мкг/л арасында аутиды жне кпшілік Еуропа елдерінде 20 мкг/л аспайды.

оршаан ортаны орасынмен ластануы жаа туылан сбилерді денсаулыына зиянды сер етеді, оларды дене дамуыны крсеткіштері, баылауа алынан аудандара араанда, тмен болады. Металлургия ндірісі бар алалардаы тексерілген йелдерді арасында бедеулік, тсік тастау, токсикоздар саны кбейген, нрестелерді лі жне р трлі кемтарлытармен: сйек-буын жйелеріндегі дефектілер, туа біткен жрек кеместіктері, т.с.с. аурулармен туылу жиілеген. Туа біткен даму кемістіктеріні жиілігі, ата-аналары металургия комбинатында жмыс істейтін балаларды арасында жоары болан.

Сынап, белокты осылыстарды сульфгидрильді топтарын заымдайтын, соны серінен тірі азаларды белок алмасу мен ферментативті ызметін бзатын, тиолды улар атарына жатады. Сынап тзыны 1 г ас орыту жолымен азаа тскенде, лімге келеді. Сынапты зіне есептегенде, бл шін металды 150-300 мг жеткілікті болады; зиянды серіні белгілері «таза» сынапты 0,4 мг млшерінде –а байалады.

Сынап сіресе, адамны жне баса да тірі азаларды жйке жне зр шыару жйелерін атты заымдайды. Сынапты серінен жедел (тез жне айын, детте, сынапты млшері жоары болса) жне созылмалы (сынапты аз млшері за уаыт бойына сер ететін болса) уланулар болуы ммкін.

Жкті йелдерде сынап плацентарлы кедергіден тіп, рыты заымдайды. Жапония мен Ирактаы белгілі жаппай сынаптан улануды зардаптарын талдау, бл металды органикалы осылыстарынан жеіл уланан аналардан сбилерді ауыр церебралды салданумен туыланын крсетті.

50 – ші жылдары Жапонияны Минамата ойнауы ауданындаы жергілікті трындарды сынаптан жаппай улананы те жасы белгілі. Бл ойнауа, винилхлорид ндіруде катализатор ретінде сынап металын олданан фабриканы аынды сулары тсіп отыран. Трындарды улануы, осы шыанатан ауланан, денелерінде жоары млшерде метилсынап жинаталан балытар мен баса да теіз німдерін тамаа олдануынан болан (бл ауру осыан байланысты «Минамата ауруы» деп аталды). 1977 жыла арай Минамата ауруына шыраандарды саны 2800 жеткен. азіргі кезде лемні кптеген – АШ, Канада, Швеция, Финляндия, Дания, т.б. елдерінде ластанан су кздерінен ауланан балы, т.б. німдерді тамаа пайдалануа шектеу ойылан.

Диоксиндер трлі ауіпті аурулар, оларды ішінде - атерлі ісіктер, психикалы аутулар, оуа абілетілігіні бзылуы, иммунитетіні тмендеуі, аталы гормондарды азаюы, сусамыр ауруы, белсіздік, эндометрит жне т.б. туызады. «Диоксинді» адамны азасы те лсіз: оны иммунитет жйесі бзылады, кез келген жпалы аурулар ауыр теді жне кп трлі асынулара кеп соады. Адам азасына бір рет тскен диоксин, онда біржола алып ояды да, за уаыт зіні зиянды серін тигізе береді.

Диоксиндерді те жоары улылы асиеті, бл осылыстарды молекулалы рылысына, оларды здеріне тн химиялы жне физикалы асиеттеріне байланысты. Диоксиндер катализаторсыз ышылдар мен тотытырыштарды серінен ыдырамайды, сілтілер серіне те тзімді, суда ерімейді. Диоксиндерге температура да сер етпейді, оларды жартылай ыдырау кезеі 10 нан 20 жыла дейін созылады, адам немесе жануар азаларына тскеннен кейін, олар азада жиналады, те баяу ыдырайды жне азадан шыарылады.

Адам азасындаы диоксиндерді концентрациясы болмашы ана - триллионны бліктерімен есептеледі, бл азада жиналан майды 1 кг-на шаанда, грамны миллиардты блігіне те диоксинні млшері. Бл дегей адамны денсаулы жадайына кіл аударарлы сері басталатын табалдырыты немесе оан жаын дегей деген пікірлер бар (Е.А.Мамонтова жне басалар., 2002; Б.А.Ревич жне басалар., 2006).

Адам азасына су арылы тсетін радиациялы жктеме де ылыми дебиеттерде крсетілген. Мысалы, лкен адамдарды тіндеріне сіірілген дозаны зерттеу кезінде, азаа тек тааммен жне сумен тсіп, оны рамына енген (инкорпорацияланан) радионуклидтерден (137Cs и 90Sr) сіірілген доза р трлі мшелерде жылына 4,4 – 102 рад райтыны аныталды. Біра, Б АРК мліметтері бойынша, трындарды сулеленуге шыраудан алатын жиынты дозасына ауыз суды осатын лесі (кейбір жекелеген айматарды есептемегенде) басым емес, ол, негізінен, судаы уран мен торий атарындаы табии радионуклидтерге байланысты. Ауыз суды пайдалану нтижесінде, сулеленуге шыраудан алатын дозаны алыптасуына е кп лесті уран, радий, радон мен полонийді изотоптары, азыра млшерде – орасын- 210 мен торийді изотоптары осады. Ауыз суындаы калий–40, тритий мен кміртекті–14, сонымен атар, жасанды радионуклидтерді - 137Cs жне 90Sr- сулеленуге шыраудан алатын дозаа осатын лесі ескерілмейтіндей аз деп санайды.

Сумен амтамасыз ететін су кздеріндегі табии радионуклидтерді млшері нерксіп ксіпорындарыны (тау-кен ндірісі жне дейтін ксіпорындар, тсті металлургия, кмір нерксібі, керамика німдерін, минералды тыайтыштар ндіретін ксіпорындар жне басаларды) аынды суларыны суаттара аызылуы жне шыарындыларыны ауаа шуы нтижесінде жоарлауы ммкін.

Сумен амтамасыз ететін су кздеріндегі жасанды радионуклидтерді млшері радиациялы апаттар, сондай-а, ядролы энергетика жне баса да ксіпорындарды аынды суларыны суаттара аызылуы жне шыарындыларыны ауаа шуы нтижесінде жоарлауы ммкін (В.Ф.Кириллов жне басалар, 2003; В.Н.Кудрявцев жне басалар, 2006; А.Б.Бигалиев жне басалар, 2007.).

лкен адамдармен салыстыранда, 90Sr – ді е кп млшері, сіресе, оны жерге арынды жаанды тсуі кезеінде, кіші жас топтарындаы балаларды сйек тіндерінде жиналады деп есептейді. Ал азаа тсетін 137Cs ас азан - ішек жолдарынан іс жзінде толы сіеді жне оны 80% -а дейінгі млшері блшы ет тіндерінде жеткілікті дрежеде біркелкі жиналады. Радионуклидті азадан биологиялы жартылай шыарылу кезеі оны жасына байланысты болады (Марей А.Н. жне басалар, 1974; Василенко И.Я. жне басалар, 2002).

азіргі кезде алымдар суды деуде, атап айтанда хлорлау кезінде, туындайтын осымша німдерді рлі туралы мселені зерттеуде. Суды хлорлау нтижесінде онда жанама німдер трінде хлорланан кмірсутектер, оларды ішінде хлоралгидрат, дихлосірке ышылы, шхлорсірке ышылы жне 3-хлор-4- (дихлорметил)-5-гидрокси-2(5Н)-фуран тзілетіні аныталды. Алынан бірмаыналы емес, рі статистикалы жаынан расталмаан мліметтер, суды хлорлау адам шін онкологиялы ауіп-атер тудыратын фактор деп санауа жеткілікті дрежеде негіз бола алмайды. Суды зарарсыздандыру шін олданылатын хлораминні онкологиялы жаынан ауіптілігін анытау масатында арнайы зерттеу жмыстары жргізілуде. Жануарлара жасалан тжірибелер де хлораминні канцерогендік асиеті туралы наты длелдер берген жо.