Сурет. Суды деуді дістері мен кезедері

 

Су кздеріні суы деуден кезе-кеземен теді. деуді негізгі дістеріне тазарту (суды млдірлендіружне тссіздендіру) жне зарарсыздандыру жатады, ал ажет боланда, суды органолептикалы асиеттерін жасарту, суды жмсарту, кейбір химиялы заттардан блу шін, осымша (арнайы) дістер олданылады.

Тазарту – суды деу дістеріні жалпы кешенінде маызды кезе болып табылады, йткені, ол суды физикалы крсеткіштерін жасартады. Араласан заттардан тазарту кезінде, судаы микрооразаларды да едуір блігі жойылады. Суды толы тазартылуы, оны зарарсыздандыруын жеіл жне тиімдірек жргізуге ммкіндік береді.

Млдірлендіру жне тссіздендіру масатында суды тазарту механикалы (тндыру арылы), физикалы (сзу) жне химиялы (коагуляция, флокуляция) дістер арылы жргізіледі.

Суды тндыру арнайы рылыстарда (тндырыштарда) жргізіледі. Тндырышта су баяу аатындытан (2-8 саат бойы), араласан заттарды кп блігі суды тбіне шгеді.

Тндыру рдісін жылдамдату шін, коагуляциялау олданылады. Коагуляциялау, тіпті тндыру жне сзу рдісінде де жойылмайтын араласан заттардан суды тазартуа ммкіндік беретін, химиялы діс болып табылады. Коагуляциялауды жргізгенде, суа, онын рамындаы бикарбонаттармен реакцияа тсуге абілеті бар, химиялы зат (коагулянт) осылады. азіргі кезде коагулянт ретінде ккірт ышыл алюминий (алюминий сульфаты немесе ккірт ышылды глинозем) кеінен олданылады, сонымен бірге жоары молекулалы флокулянттар: сілтілік крахмал, белсендірілген кремний ышылы жне баса препараттар да пайдаланылады. Ккірт ышыл алюминий судаы бикарбонаттармен рекеттесіп, ірі, салматы, о зарядты алюминий гидрототыыны лпектерін тзеді. лпектерді салматары ауыр боландытан, олар шгіп, здерімен бірге суа араласан, теріс зарядты ластаушы блшектерді тнбаа тсіреді, бл суды тез тазаруына жадай жасайды.

Коагуляциялау мен тндыру нтижесінде су млдірленеді жне біршама тссізденеді, біра онда лі де суа араласан, тым майда, заттар мен микроазалар алады, сондытан, суды онан ары тазартылуы жргізіледі.

Суды араласан заттардан толы тазарту шін сзуді олданады. Суды сзу шін баяу жне жылдам сзетін сзгілерді пайдаланады.

Баяу сзетін сзгіні німділігі тмен боландытан, кішігірім су бырларында, ауылды елді мекендерде ана олданылады. Ол бетоннан немесе кірпіштен жасалан резервуар болып табылады, ішіне абат-абатпен, блшектерді лшемі жоары арай біртіндеп азаятындай, сатас, малтатас, иыршытас, м, (0,8-1,0 метр) салынады. Сзгіні тбінде темір-бетон плиталарынан немесе саылаулары бар ттіктерден тратын дренажды жйе орнатылады. Су, сзгі арылы баяу, саатына 0,1-0,3 м жылдамдыпен ткізіледі. Баяу сзетін сзгі арылы суды тазарту бірнеше фактор кешеніні серінен жзеге асырылады: араласан заттарды механикалы сталуы адсорбция, тотыу (суда еріген оттекті химиялы сер етуі).

Бнымен атар, суды тазаруы микроазаларды ферментативті ызметіні арасында жне сзгіде тіршілік ететін арапайымдыларды тіршілік рекетімен байланысты биологиялы рдістер нтижесінде іске асырылады. Суды сзгілеу рдісінде сзгіні бетінде жне оны жоары абаттарында судаы р трлі органикалы, минералды заттар, коллоидты блшектер жне кп микроазалар сталынып алу нтижесінде, биологиялы абыршы тзіледі. Бндай сзгі «жетілген» деп саналады, себебі, ол органикалы заттарды минералдануына жне микрофлораны жойылуына е жасы жадай жасайды.

Ірі су бырлары станцияларында жылдам сзгілер олданылады. Оларды сзу жылдамдыы, баяу сзгілерге араанда, 50 есе жоары, алайда, бндай сзгілерден тетін суды млшері кп боландытан, олар тез ластанып, отын-отын, тменнен жоары арай баытталан, сумен жуып тазартуды ажет етеді.

азіргі кезде суды тазарту шін санитарлы практикада, сзу жылдамдыы 10-12 м/сек болатын, кварцты-антрацитті сзгілер олданылады. Сзу нтижесінде су толы млдірленеді жне микроазалардан, шамамен, 99% тазарады .

Су бырлар арылы сумен амтамасыз ету практикасында, сондай-а, «жанаспалы млдірлегіш» олданылады. Бл, деттегі су тазартатын рылыстарды барлы кешенін алмастыратын ондыры. Ол коагуляция, тндыру, сзу - слбасы бойынша жмыс істейтін, 2,3-2,6 м биіктікке дейін иыршытаспен, ммен толтырылан, бетоннан жасалан резервуар. Су, бырлар жйесімен млдірлегішті тменгі жаына беріледі, ал коагулянт су млдірлегішке тсуі алдында тікелей быра осылады. Коагуляция млдірлегішті, ірі тйіршікті блшектер салынан, тменгі блігінде жреді, ал жоары бліктерінде коагулянтты жне баса да араласан заттарды лпектері сталынып алады. Жанаспалы млдірлегішті кемшілігі, оны су тазарту німділігіні тмендігі жне тез ластанатындыы болып табылады, сондытан оны жиі тазартып тру керек.

Суды еріген органикалы осылыстардан тазарту шін, адсорбция дісі, ал еріген органикалы жне минералды заттарды млшерін азайту шін - электролиз олданылады.

Суды сапасын жасартуды келесі кезеі – оны зарарсыздандыру, яни - микроазаларды жою. Бл р трлі химиялы, физикалы жне механикалы дістер кмегімен жргізілуі ммкін.

Суды зарарсыздандыруды химиялы дісі, оан, судаы микроазаларды жоятын, р трлі химиялы осылыстар – реагенттер осу арылы жзеге асырылады. Реагенттер ретінде газ кйіндегі хлор, хлорды р трлі осылыстары (хлорлы к, гипохлориттер, хлорамин жне басалар), озон, сутекті асын тотыы, т.б. заттар олданылады.

Санитарлы практикада суды зарарсыздандыруды е жасы сыналан жне сенімді дісі - хлорлау болып табылады.

Хлорлауды негізгі аидасы, суа хлорды осанда, ол гидролизденіп, нтижесінде, тз ышылы мен хлорлылау ышылы тзілуінен трады:

Cl₂ + H₂O = HCl + HOCl

Суды хлорлау кезіндегі бактерицидтік серіні мні келесіде: хлорлылау ышылы суда Н⁺ жне OCl^- иондарына ыдырайды, ал олар хлорлылау ышылды зі сияты, бактерия жасушасыны абыынан оай тіп, микробтарды лтіреді. Бактерицидтік сер ететін хлорлылау ышылы мен гипохлорит-ионы (OCl^-) бірге аланда белсенді хлор деп аталады.

Ірі су быры станцияларында суды зарарсыздандыру шін газ кйіндегі хлор олданылады, жиі суды хлорлауа хлорлы кті 1% ерітіндісі олданылады, ондаы белсенді хлорды млшері 25% кем болмауы керек.

Суды хлорлау арылы зарарсыздандыру кезінде хлор органикалы жне минералды осылыстармен зара серлеседі. Оларды тотытыру шін жмсалан хлорды млшерін суды хлор сііргіштігі деп айтады. Суда бндай заттар нерлым кп болса, хлорсііргіштігі де сорлым жоары болады жне зарарсыздандыру шін белсенді хлорды кбірек млшерін ажет етеді.

Толы бактерицидтік эффектісіне ол жеткізу шін, белсенді хлорды суа тек органикалы осылыстарды тотытыруа ана емес, сонымен бірге микроазаларды да жоятын млшерде осу керек. Оны стіне, хлорлауды тиімділігін крсететін, суда хлорды біршама млшері алуы тиіс; оны алан бос кйндегі хлор деп атайды. Оны млшері 1 л суда 0,3-0,5 мг болуы керек.

Суды зарарсыздандыруды химиялы дістеріне озондау да, яни озонны кмегімен зарарсыздандыру жатады.

Озонны тотыу-тотысыздандыру потенциалы жоары. Озонны зарарсыздандыратын абілеті, оны ыдырауы кезінде молекулалы оттектен баса, кшті тотытырыш болып табылатын, атомарлы оттегі тзілуіне байланысты. Сол сияты, суда бл кезде кшті тотытырыш асиеттері бар, бос радикалдар -ОН жне НО₂ ^- тзіледі. Озонны зарарсыздандыратын серіні механизмі хлорды серіне сас, біра судаы органикалы осылыстарды озонмен реакцияа тсуі, хлора араанда, толыыра жреді жне ол, кшті тотытырыш ретінде сер етіп, микроазаларды мірі шін аса маызды ферменттерін заымдайды жне оларды ліміне кеп соады. Озон - протоплазмалы у сияты сер етеді деген болжамдар да бар.

Суды озондауды, хлорлауа араанда, біратар артышылытары бар:

- суды органолептикалы асиеттері жасарады (тсі, иісі);

- озон суды минералды рамы мен рН ортасына теріс сер етпейді;

- озонны арты млшері тез арада оттекке айналатындытан, алан озон (0,3 мг/л – ге дейін млшері рсат етіледі) азаа ауіпті емес жне суды органолептикалы асиеттеріне сер етпейді;

- озондауды баылау, хлорлауды баылауа араанда, аса иын емес, йткені, озондау рдісіне температура, суды рН ортасы, т.б. факторлар сер етпейді.

Суды зарарыздандыру шін озонны ажетті млшері, 3-5 мин сер ету кезінде, орта есеппен 0,5-6 мг/л тен. Озондау арнайы аспаптарды – озонаторларды кмегімен жзеге асырылады.

Суды зарарсыздандыруды химиялы дістеріне, ауыр металдар (кміс, мыс, алтын) тздарыны олигодинамикалы серін пайдалануа, яни оларды те аз концентрацияларында за уаыт бойына бактерицидтік сер ететін абілетіне негізделген дістер жатады.

сер ету механизмі, ауыр металдарды о зарядталан иондары судаы теріс зарядталан микроазалармен электроадсорбция деп аталатын, реакцияа тсуіне негізделген. Бл реакция нтижесінде ауыр металдарды иондары микроб жасушаларына тере еніп, оларда ауыр металдарды альбуминдерін жне нуклеин ышылдарымен осылыстар тзіеді де, микроб жасушаларын лімге келтіреді. Бл діс кеінен олданылмайды. Ол тек, клемі аз суларды зарарыздандыру шін ана олданылады.

 

Жалпы аланда, суа белгілі бір химиялы заттарды осуа негізделген зарарсыздандыруды барлы химиялы дістеріні біратар кемшіліктері бар, біріншіден, суды рамы мен органолептикалы асиеттеріне олайсыз сер етеді. Бдан баса, бактерицидтік эффектісі барлы микроазалара бірдей сер етпейді, кбінесе, ол осылатын затты дозасы дрыс алынуына, оны бактериялармен байланыста болуы уаытына байланысты, сондытан, зарарсыздандыру рдісіне сер ететін факторлара немі жне ыпты трде баылау жасау ажеттілігі туындайды. Реагенттерді кейбірі (сіресе, хлор) улы боландытан, олармен жмыс істегенде, саты шараларын сатауды ажет етеді.

Осыны барлыы, химиялы дістермен салыстыранда, кптеген артышылытары бар физикалы дістерді дайындауа себеп болды.

Суды зарарсыздандыруды физикалы дістері. Техникалы жаынан е толы зерттеліп, дайындалан дістерді бірі – ультраклгін сулелерді пайдалану болып табылады. Суды ультраклгін сулелермен зарарсыздандыру кезінде, микробтарды вегетативті трлері ана жойылып оймайды, сонымен атар, споралы трлері де жне хлорды серіне траты келетін вирустар, гельминт жмырталары да жойылады. Суды ультраклгін сулелермен зарарсыздандыруды тиімділігіне суды лайлылыы, тстілігі, ондаы темірді тздары сер етеді, йткені олар ультраклгін сулелерді сііреді. Сондытан, суды ультраклгін сулелерімен зарарсыздандыру шін, алдымен оны мият тазарту керек.

Суды зарарсыздандыруды физикалы, реагентсіз дістеріне, сол сияты, ультрадыбыс, иондаушы сулелерді олдану да жатады. Олар зарарсыздандырылатын суды рамы мен асиеттеріне сер етпейді, оны органолептикалы асиеттерін де нашарлатпайды. Олар микроазаларды рылысына тікелей сер ететіндіктен, бактерицидтік серіні диапазоны те лкен. Зарарсыздандыру шін аз ана уаыт жмсалады. Алайда, азіргі кезде бл дістерді практикада пайдалану шін жеткілікті дрежеде тиімді болып табылатын ондырылар жо.

Суды зарарсыздандыруды те арапайым физикалы дістеріні бірі – айнату. Суды айнатанда 3-5 минут ішінде ондаы барлы вегетативті тріндегі микроазалар жойылады, ал 30 минут айнатанда - су толы стерильденеді.

Дегенмен, бактерицидтік эффектісіні жоары боланына арамастан, бл дісті клемі лкен суды зарарсыздандыру шін олдану ммкін емес, негізінен, бл діс трмыс жадайында олданылады. Оны стіне, бл дісті біратар кемшіліктері бар: айнатанда, газдарды шып кетуіне байланысты, суды дмі нашарлайды, сонымен бірге, суда микроазаларды тезірек кбею ммкіншілігі жоарылайды.

Су сапасын жасартуды арнайы дістері, суды минералды рамын жне оны органолептикалы асиеттерін жасартуа баытталан.

Суды деуді арнайы дістеріне жататындар:

- дегазациялау – судаы еріген газдарды кетіру; бл діс судан ккіртсутек газын жне баса да, иісі жаымсыз, газдарды кетіру шін олданады;

- суды жмсарту – судан кальций мен магний катиондарын толы немесе ішін-ара кетіру: реагенттік, ион алмасу немесе термиялы діс арылы жзеге асырылуы ммкін;

- суды тзсыздандыру – нерксіптік олдануа дайындау кезінде суды толы тщыландыру; жарым-жартылай тзсыздандыру немесе тщыландыру суды рамындаы тздарды млшерін ауыз суда болатын млшеріне (1000 мг/л-ден тмен) дейін тмендету шін жргізіледі; олара р трлі тщыландырыштарда (атомды, вакуумды, кп сатылы, гелиотермиялы), ионитті ондырыларда суды дистильдеу арылы, сол сияты электрохимиялы діспен жне мз атыру арылы ол жеткізуге болады.

- суды темірсіздендіру - судан темірді кетіру аэрация, суа к аралыстыру, коагуляция, катиондау арылы іске асырылады;

- суды дезодарациялау - суды иісі мен татыан дмін кетіру, дегазациядаы сияты дістермен іске асырылады; микроазаларды болуынан жне бактериялар, саыраулатар, балдырлар жне ртрлі органикалы заттарды ыдырау німдері болуынан пайда болан иістерді жою шін, озондау, калий перманганатымен, сутекті асын тотыымен деу, сорбциялы сзгілер арылы сзу, сияты дістер олданылады;

- дезактивация – суды, рамындаы белсенді заттардан тазарту;

- фторлау – суда фтор жетіспеген жадайда, оан фтор осу;

- фторсыздандыру – суда фторды млшері кп болан жадайда, оны млшерін азайту;

Орталытандырылмаан сумен амтамасыз ету жйесі жиі олданылатын ауылды елді мекендер шін жергілікті су кздеріні суын зарарсыздандыру дістері айырыша зекті болып табылады.

Санитарлы-гигиеналы талаптара сйкес дытарды дезинфекциялау:

- ауруды алдын алу масатында (жаа дытар салынаннан со немесе брыны дытарды тазарту, не жндеу жмыстарынан кейін);

-эпидемиологиялы крсетілімдері бойынша (елді мекенде ішек инфекциялары ршуі кезінде немесе ды суларына аынды сулар, нжіс, жануарларды ліктері тскенде, т.б.) жргізіледі.

Ауруларды алдын алу масатында, кем дегенде, жылына бір рет дытарды (каптаждарды) тбінде жиналан лайдан жне жыныстарды шгінділерінен тазарту, ды жабдытарына аымдаы жндеу жмыстарын жргізіп отыру керек. Жргізілген рбір тазарту жне жндеу жмыстарынан со, дыты (каптажды) дезинфекциялау керек.

дытарды эпидемиологиялы крсетілімі бойынша дезинфекциялау:

- дыты алдын ала дезинфекциялауды;

- дыты тазалауды;

- дыты айта дезинфекциялауды амтиды;

дыты суын зарарсыздандыру, дыты зін дезинфекциялааннан кейін, р трлі дістерді олдану арылы, кбінесе, хлорлы препараттармен толтырылан, суа млшерлеп хлор блетін, патрон кмегімен іске асырылады. дытарды дезинфекциялау шін, азастан Республикасында олдануа рсат етілген заттарды (мысалы, «Акватабс», т.б.) пайдалану керек. Орталытандырылмай сумен амтамасыз ету кезінде суды зарарсыздандыруды арнайы режимі дайындалан, бл режим белсенді хлорды ажетті млшерін, бос кйіндегі алан хлорды млшерін жне зарарсыздандыру уаытын ескереді.

дыты суын рамында хлоры бар препараттармен зарарсыздандыру рдісінде хлорлааннан кейін суда алан (белсенді) хлорды млшері 0,5 мг/л дегейінде болуы керек. Бл дегейге жетуі кптеген факторлара байланысты, оны ішінде, негізгісі - су зарарсыздандыруда олданылатын, суа млшерлеп хлор блетін патронды толтыру шін дезинфекциялаушы препаратты ажетті млшері болып табылады. ды суыны хлор сііргіштігі зертханада, 1 л зерттелетін суа осылан белсенді хлорды млшерімен, оны суа осыланнан со 30 минут ткеннен кейінгі судаы млшеріні арасындаы айырмасымен аныталады.

Егер, ды суы сапасыны микробиологиялы крсеткіштері бойынша нашарлау себептерін анытау жне /немесе жою ммкін болмаса, онда суды немі зарарсыздандырып отыру ажет. Суды химиялы ластануы траты болса, санитарлы –эпидемиологиялы мекемелер дыты жою жнінде шешім абылдайды.