Топыра жне топыра тзуші факторлар.

Топыра туралы ілімні негізін алаушы В.В. Докучаевты анытамасы бойынша, топыра - трлі топыра тзуші факторлар серінен жер ыртысыны жоары абатыны трі згеруі нтижесінде пайда болан ерекше табии-тарихи дене болып табылады. Бл факторлара топыра тзуші аналы тау жыныстары, климатты серлер, жергілікті жерді рельефі, сімдіктер, топыра азалары, уаыт факторы, адамны сері жатады.

Аналы тау жыныстары мыдаан жылдар бойына желмен мжілуге жне гілуге шырай отырып, біріккен массадан борпылда абата айналатын, біртіндеп органикалы заттармен байытылып отыратын, топыра тзілу процесіні бастамасы болып табылады. Бл ретте аналы тау жыныстарыны блшектері топыра тзілу шін тек механикалы базис рап ана оймай, топыраты физикалы асиеттерін, оны минералды химиялы рамын анытайды, топыра биоценозыны тіршілік етуі шін микроэлементтер кзі болып табылады, микроэлементтерді сипатын, сондай-а топыраты адам азасына серін анытайды (В.И. Вернадский).

Топыра тзілу рдісі негізгі факторларыны атарына топыраты жылу жне су режимдерін алыптастыратын жергілікті жерді климаты мен рельефі жатады. Жылу мен ылалдылы топырата болып жататын барлы биологиялы жне физикалы-химиялы рдістерге сер етеді. Кп жадайда олара топыра тзуші тау жыныстарды бліну жылдамдыы, топыраты р трлі типтеріні алыптасуы, топыра микроорганизмдеріні, жануарлар азаларыны, сімдіктерді тіршілік етуі шін ажетті жадайларды алыптастырады.

Топыра тзілу рдістерінде топыраты органикалы заттарыны кздері жне оларды айта тзушілер болып табылатын тірі организмдер (сімдіктер, жануарлар, топыра организмдері) жетекші роль атарады. Жануарлармен бірге, топыраты органикалы заттармен байытатын биомассаны алашы продуценттері - сімдіктер болып табылады. сімдіктерді урап алан жер стілік жне жер астылы бліктері топыра микроазаларыны серінен ыдырайды, ал бл кезде тзілетін осылыстар топыраты негізгі асиеті – нарлылыты анытайтын крделі органикалы кешен – гумусты синтезделуі шін пайдаланылады. сімдіктерді минералды заттары топыраты минералды блігін толытырады. сімдіктерді жер стілік жне тамыр бліктеріні тсу млшері ылалды тропиктік ормандарда анарлым жоары – 250 ц/га-а дейін болса, шлді жерлерде бл крсеткіш 5-6 ц/га-а ре жетеді. Ыдырамаан сімдік алдытары ормандарда орман жабындысын немесе далалы жерлерде сімдік жабынын тзеді, олар з кезегінде, топыраты жылулы асиеттеріне, ылалдылы пен оттегін ткізуіне, топыра азаларыны тіршілік етуіне сер етеді.

Топыра азалары лкен топыра тзуші ызмет атарады. Оларды кейбіреулері – нематодтар, жауын рттары жне баса да сапрофагтар - лі органикалы заттарды орек шін пайдаланады, басалары – топыра микроорганизмдеріні кпшілігі - сімдіктер мен жануарлар алдытарын ыдыратады жне минералдайды, жаа протеинді кешендер тзіп, жоары сатыдаы сімдіктерді, жануарлар мен микроорганизмдерді алмасу рдістеріні улы німдерін ыдыратады. шіншілері – рттар, насекомдар, личинкалар, тышан трізді кеміргіштер, кртышандар, саршнатар жне баса да тірі организмдер – топыраты опсытады, оны р трлі абаттарын бір-бірімен араластырады, аэрацияа жадай жасайды, здерінен блініп шыатын заттармен топыраты тыайтады. Бл процестерде микроорганизмдер – бактериялар, тменгі сатыдаы саыраулатар, балдырлар, арапайымдылар жне басалар ерекше роль атарады, йткені оларды тіршілік рдестіріні нтижесінде крделі органикалы заттар ыдырап, топыра арашірікпен жне минералды заттармен байытылады, заттарды биологиялы айналымы амтамасыз етіледі.

Антропогендік топыра тзуші фактор топыра тзілу рдістіріне аса лкен ауымда, арынды жне кбінесе жаымсыз сер ететін жаа геологиялы кш болып отыр. Дала топыратарыны лкен массивтерін жырту, улы химикаттар мен минералды тыайтыштарды арынды пайдалану, ауыр техниканы олдану, сімдіктерді жойылуы, ірі жасанды су оймаларын салу кезінде жерлерді су басу, пайдалы азбаларды игеру, ашы діспен тас кмір, т.б. ндіру жне басалары топыраты деградациялануы мен аса лкен аудандарды ластануына кеп соады. Ал топыра тзілу рдісі те за уаытты ажет ететіні белгілі. Мысалы, Жерді р трлі аудандарындаы ертеректе алыптасан топыратарды жасы жздеген жне мыдаан жылдарды райды. Бл, топыраты алпына келуі иын табии ресурстар атарына жататынын жне антропогендік сер табиат задылытары ескеріле отырып жзеге асырылуы тиіс екендігін крсетеді.

Барлы табии топыра тзуші факторларды бірлескен сері топыраты – минералды жне органикалы компоненттерден, топыратаы ауа мен судан, сондай-а топыра микро- жне макроорганизмдерінен тратын крделі кп компонентті жйені алыптасуына кеп соады. Минералды компоненттерге аналы тау жыныстарыны саталан блшектері жатады, оларды рамыны кп блігі кристалды кремнезем (кварц), глиноземнен, темір, алюминий, магний, калий, фосфор, кальций оксидтерінен трады. Бл осылыстардан баса, топыраты минералды блігінде, белгілі бір пропорцияда Д.И. Менделеевті периодты системасындаы барлы элементтер кездеседі. Топыраты органикалы заты ыдырауды р трлі сатысындаы сімдіктер мен жануарлар организмдеріні алдытарынан, топыраты з органикалы осылыстарынан (гумин ышылдары, фульво ышылдары), сол сияты топыра микроорганизмдері синтездеген арашіріктен трады. Топыраты биотикалы компоненті, жоарыда айтыландай, райсысы белгілі бір функциялар атаратын трлі тірі организмдер топтарынан трады.

Топыраты негізгі рам блігі, сондай-а ондаы ауа жне су болып табылады. Топыраты жоары абаттарындаы (0,2 м) ауа рамы бойынша атмосфералы ауаны рамына жаын болады. Топыра тередеген сайын оттегіні млшері азаяды да, кмірышыл газыны концентрациясы артады. Алайда, 3 метрден 6 метрге дейінгі тередікті зінде де топыратаы ауа рамындаы оттегіні концентрациясы (14,2-16,8%) органикалы ластаушыларды аэробты тотыуы шін жеткілікті болып саналады (Е.И. Гончарук, 2006). Кмір ышыл газыны млшері 1 метр тередікті зінде-а 1%-а дейін артады, ал одан ары тередікте (3-6 м) 4-8%-а жетеді. Кбінесе топыраты ткізгіштігіні нашарлауына жне оны ластануына байланысты оттекті концентрациясы біршама тмендегенде (2%-а дейін жне одан да аз), органикалы алдытарды анаэробты жадайда ыдырау рдістері басым жреді. Нтижесінде кмірышыл газы жинаталады жне жабы орындар немесе кеістіктерге тскенде адамдара жаымсыз сер ететін метан, аммиак, ккіртті сутек сияты улы сер ететін осылыстар тзіледі. дытар, тере шырлар азу кезінде, жер асты ондырыларында топыра ауасынан улану оиалары орын алан.

Топыратаы су трліше ызмет атарады. Е алдымен, ол топыра флорасы мен фаунасыны тіршілік етуі шін ажетті фактор болып табылады. Трлі осылыстарды мбебап еріткіші бола отырып, су, бір жаынан, сімдіктерге ажетті химиялы заттарды тасымалдайды, екінші жаынан, топырата болып жататын барлы химиялы жне биохимиялы рдістер жзеге асыратын орта болып табылады. Алайда, сумен бірге топыратаы организмдерге ажетті заттар ана емес, сонымен атар топыра пен жер астылы суларды кеінен таралан ластану ммкіндіктерін жоарылататын химиялы жне биологиялы ластаушылар да тасымалданады. Топыраты жылулы асиеттері, оны аэрациясы мен здігінен тазару абілеті топыратаы су млшеріне байланысты болады.