Топыраты асиеттері мен механикалы рамыны гигиеналы маызы

Топыраты механикалы элементтері топыра блшектерін райды. ртр.лі топыратар бір-бірінен оларды механикалы рамына кіретін топыра блшектеріні лшемі (тйіршіктері) бойынша, сондай-а блшектер арасындаы саылауларды клемі мен жалпы саылауларды клемі бойынша (%-бен) ажыратылады. лшеміне байланысты топыра блшектерін (Качинский жіктеуі бойынша) тастар мен иыршы тас (лшемі 3 мм-ден арты), ірі м (3-1 мм), орташа м (2-0,25 мм), майда м (0,25-0,5 мм), ірі ша (0,05-0,01 мм), орташа (0,01-0,05 мм), жа (0,005-0,001 мм) жне лай (0,001 мм-ге дейін) деп бледі.

м мен сазды араатынасы бойынша, топыра рамыны 90%-дан астамы мнан тратын болса - мды, 80-90%-ы мнан тратыны - майт, 50%-дан 80%-а дейін мнан тратын - сазды жне 20%-дан 50%-а дейін жне одан кем мнан тратын – саз балшыты деп бледі. мды жне майт, сондай-а жеіл сазды топыратар ірі тйіршікті болып саналады. Оларды саылаулары аз – саылауларды клемі топыраты жалпы клеміні шамамен 25-40%-ды райды, біра саылаулары ірі. Ауыр сазды, балшыты жне шымтезекті топыратар майда тйіршікті болып, кішігірім саылауларыны саны едуір болады, осыан байланысты саылауларыны жалпы клемі,ірі тйіршікті топыратара араанда, анарлым жоары болады. Мысалы, саз балшыты топырата ол 45-60%-а, ал шымтезек топырата - 82%-а дейін жетеді. Топыраты механикалы рамыны лкен мні бар, йткені топыраты ауа - жне су ткізгіштік, су сиымдылы, капиллярлы жне гигроскопиялылы сияты аса маызды гигиеналы асиеттері оан тікелей байланысты.

Топыраты ауа ткізгіштігі деп, оны зіні абаттары арылы ауа ткізу абілетін айтады. Ауа ткізгіштік саылаулырыны кптігіне емес, оларды лшеміне байланысты болады, сондытан ірі тйіршікті, саылауларыірі топыратарды ауа ткізгіштігі жоары болады. Егер барлы саылаулар суа немесе мза толы болса, ауа ткізгіштік нольге дейін тмендейді. Саылауларыірі топыратарды ауа ткізгіштігі жоары боландытан, оларда аэрация жасы жреді, бл органикалы заттарды аэробты тотыуыны жасы жруіне жадай жасайды. Мндай топыратар е жарамды деп есептеледі.

Топыраты су ткізгіштігі, немесе фильтрациялы абілеті деп, оны жер бетінен тскен суды ткізуін айтады. Жасы су ткізгіштік топырата суды жинаталуына жне батпатануа кедергі жасайды, сондытан су ткізгіштігі жоары топыратар, детте, ра жне жылы болып, онда здігінен тазару урдістері шін олайлы жадайлар туады. Топыраты жасы су ткізгіштігі, сондай-а сзілген суды грунт стінде жинаталып, жер асты су кздеріні тзілуіне себепші болады. Сонымен бірге, кейде топыраты сзгіштік абілетіні жоарылыыны зиянды сипаты да байалады, йткені жер бетінен топыраа тскен аынды сулар жер асты су кздерін ластайды.

Топыраты ылал сыйымдылыы топыраты саылауларында жиналатын су млшерімен сипатталады. Саылауларды лшемі нерлым кіші жне топыраты саылауларыны жалпы клемі нерлым жоары болса, ылал сыйымдылы сорлым жоары болады. Кішкентай саылаулары кп болса, майда тйіршікті топыратарды ылал сиымдылыы те жоары болады. Мысалы, саз, ма араанда, зіні саылауларында суды 2-3 есе, ал шымтезек – 30-40 есе кп стайды. Жоары ылал сыйымдылы топыраты ауа- су ткізгіштігін нашарлатады, оны здігінен тазару абілетін тмендетеді. Ылал сыйымдылыы жоары топыратар ылал, суы болып, й-жайларда дымылды тудырады.

Топыраты капиллярлыы деп аталатын асиеті – оны суды капиллярлар бойымен топыраты тменгі абаттарынан жоары абаттарына ктеру абілеті де дымылдыты туындауына себеп болады. Капиллярларды топыраты блшектері тзеді. Топыра блшектері мен оларды арасындаы саылаулар нерлым кішкентай болса, капиллярлыы сорлым жоары болады. Капиллярлыты жоары болуы жер сулары дегейіні ктерілуіне жадай жасайды жне тіпті іргетасы жер асты суларыны дегейінен жоары салынан имараттарда да дымылдыты туындауына себеп болады.

Сонымен, ірі тйіршікті топыратарды ауа- су ткізгіштіктері жасы, ылал сыйымдылыы мен капиллярлыы тмен болады, ал майда тйіршікті топыратарды ауа – су ткізгіштіктері, керісінше тмен болып, ылал сыйымдылыы мен капиллярлыы жоары болады. Сондытан майда тйіршікті топыратар рылыс шін онша олайлы емес, оларды здігінен тазару рдісі нашар жреді, олар ліктерді жерлеуге жарамсыз, территорияда олайсыз микроклимат алыптастырады.

Топыраты кн сулесі серінен ызу дрежесіне, климатты жадайлара, жергілікті жерді жер бедеріне, топыраты сипаты мен асиеттеріне, сімдіктер суі мен т.б. факторлара байланысты болатын топыраты жылулы асиеттеріні гигиеналы маызы те зор. сіресе, отстік жне отстік-шыыс беткейлердегі ра тасты грунт пен мды топыратар кн сулесінен кштірек ызады. Сазды, шымтезекті топыратар, ара топыра пен сімдік жамылысы алы топыратар нашар ызады. Ылал топыра тіпті ызбайды. Топыраты температурасы, сіресе, тлелер мен имараттарды бірінші абаттарында олайлы микроклимат жадайлары алыптасуы шін, те маызды.

Топыраты жылу ткізгіштігі жоары емес, осыан орай сырты температуралы ауытулар 2 м тередікке 2 айдан со жетеді. Осыны нтижесінде жазда мндай тередікте, жер бетіне араанда, біршама тмен температура, ал ыста – біршама жоары температура алыптасады. Топыраты бл асиеттері тез бзылатын азы-тлік німдерін сатауа арналан жероймалар мен жерасты оймаларын салу шін пайдаланылады. Бдан баса, отстік аудандарда имараттарды астындаы топыраты біршама тмен температурасы бірінші абаттаы й-жайлар шін олайлы салындатыш роль атарады.