Топыраты табии химиялы рамыны гигиеналы маызы

Топыраты химиялы рамы алуан трлі, оан, жоарыда крсетілгендей, минералды жне органикалы осылыстар тріндегі барлы дерлік белгілі химиялы элементтер кіреді. Судаы, сімдіктердегі жне азы-тлік німдеріндегі белгілі бір минералды элементтерді рамы, демек, адам азасыны олармен амтамасыз етілуі топыраты химиялы рамына байланысты. Сумен жне мал шаруашылыы мен топырата сірілген егін шаруашылыы німдерімен бірге адам азасына ккірт, кміртек, азот, фосфор, кальций, натрий, калий, хлор, т.б. сияты биогенді макроэлементтер, эссенциалды, салыстырмалы эссенциалды жне уытты микроэлементтер, сол сияты ультрамикроэлементтер тседі. Эссенциалды микроэлементтер азаны тіршілігі шін те ажет, олара темір, йод, мыс, хром, кобальт, молибден, марганец, мырыш, селен жатады. Салыстырмалы эссенциалды микроэлементтерді адам мен жоары сатыдаы жануарлар шін маызы мен оларды баса микроэлементтермен толы алмастырылмайтындыы лі де толы аныталмаан мселе. Бл топа фтор, никель, ванадий, мышьяк, кремний, литий, бор, бром кіреді. Улы сері бар топыра микроэлементтеріні лкен бір тобын: алюминий, кадмий, орасын, сынап, берилий, барий, висмут, таллий жне т.б. райды. Ультрамикроэлементтерді (индий, теллур, ниобий, алтын жне таы басалары) биологиялы сері толы зерттелмеген, олар да азаны тіршілігі шін ажетті элементтер болуы ммкін.

Макроэлементтер аза массасыны 99% райды жне азада 0,01%-дан арты млшерде кездеседі. Микроэлементтерді рамы 0,001-0,00001% аралыында, ультрамикроэлементтер – 0,00001%-дан аз болады. Азадаы эссенциалды микроэлементтерді ролі зор. Олар, кмірсулар, белоктар жне нуклеин ышылдарыны синтезделуі мен ыдырау реакцияларын оса аланда, тотыу-тотысыздану реакцияларыны реттелуі, жасушалы тыныс алу, т.б. трлі зат алмасу рдістеріне атысатын кптеген ферменттер, гормондар мен друмендерді рамына кіреді (VIII-тарау, «Минералды заттар»). Оны стіне, оларды олайлы сері белгілі млшерлері аралыында ана байалады, ал арты жне жеткіліксіз млшерде болса, керісінше, зиянды сер етеді. Уытты микроэлементтерді сері белгілі бір табалдырыты дозадан асан кезде байалады, тмен дегейілері биологиялы сер етпейді.

р трлі айматардаы топыраты химиялы рамы бірдей болмайды, йткені, бл крсеткіштер сол аудандардаы геологиялы жне топыра тзілу рдістеріні ерекшеліктеріне байланысты алыптасады. Осыан байланысты, кейбір аудандарда микроэлементтерді белгілі бір трлері арты млшерде болса, ал екіншілерінде керісінше, оларды жетіспеушілігі байалады. Осындай табии биогеохимиялы провинцияларды (IV жне VIII тараулар) трындарында топырата жне осыан байланысты оршаан ортаны баса да нысандыранда микроэлементтерді жетіспеушілігі немесе арты млшерде болуына байланысты туындайтын трлі эндемиялы аурулар байалады. Аномалиялы биогеохимиялы провинциялар туралы ілімні негізін салушы академик А.П.Виноградов болды. Организмдерді химиялы рамы мен жер ыртысыны химиялы рамы арасындаы тыыз байланысты длелдеген В.И.Вернадскийді ебектерін негізге ала отырып, ол жер шарыны р трлі аудандарында химиялы элементтерді біркелкі таралмаандыын жне сол территориядаы трындарда спецификалы патологияны дамуында биогеохимиялы провинцияларды элементтік рамыны маыздылыын анытады.

Адам азасына микроэлементтерді арты млшерде тсуімен байланысты классикалы табии эндемиялара селен токсикозы, молибден подаграсы, Кашин-Бек ауруы, флюороз, бор энтериті жне таы басалар жатады.

Селен токсикозы, немесе «сілтілі ауру», АШ, Канада, Ирландияны сілтілі топыраты жерлерінен алынан сімдік текті німдерді пайдалану кезінде байалды, бл жерлерде сімдіктерді бойында селенні млшері 5000 мг/кг-а дейін жинаталан. Адамдарда бауыр, нерв жйесіні заымдануымен, анемия, шаш тсуі, дерматит, тіс эмаліні заымдануымен бірге улану жадайлары байалан.

Молибден подаграсы (VIII тарау «Минералды заттар» блімі) Арменияны кейбір аудандарындаы эндемиялы ауру болып саналады. Топыратаы молибденні жоары млшері подаграны дамуына ана кеп сопай, сонымен атар ешті атерлі ісігі ауруы мен репродуктивті функцияларыны бзылу аупін арттыратынын крсетеді.

Бор, паратгормонны белсенділігін реттеуге атыса отырып, кальций, магний, фосфор жне холекальциферол алмасуына сер етеді. Борды млшері жоары ірлердегі (Батыс Сібір, Алтай лкесі, азастан) трындарда энтериттер, сондай-а анемия мен кпе аурулары байалады.

Эндемиялы флюороз судаы фторды млшері жоары табии айматарда кездеседі жне тіс пен ызыл иекті заымдануымен атар (IV тарау) баса да мшелер мен жйелерге: сйек-буын, орталы жйке, бауыр, бйрекке серімен сипатталады, бл оны Кребс циклы ферменттеріні белсенділігін тежеуімен тсіндіріледі.

Кашин-Бек (Урова) ауруы (IV тарау) Забайкалье, Шыыс Сібір, Корея, ытайды кейбір аудандарында кездеседі жне сіресе баайша аралы сйектерді (аю табаны), ршы буындары мен омырта сйектеріні деформациялануы - остеоартроз трінде теді. Бл ірлердегі топырата кальцийді тмен млшерімен бірге, стронций, темір, марганец, мырыш, орасын, кміс, фторды млшері жоары болып, бл осы ауруды эндемиялы полигипермикроэлементоз деп санауа ммкіндік береді. Сонымен бірге, селенні тмен концентрациясымен бірге, ды суындаы гумин ышылдарыны жоары млшері Урова ауруыны дамуына оларды сері болатыны туралы болжамды да растайды.

Микроэлементтерді тапшылыына байланысты туындайтын эндемиялы ауруларды арасында эндемиялы жемсау, гипофтороз (тіс жегі), селендік гипомикроэлементоз кп таралан. Топыратаы йодты тмен дегейі, оны млшеріні сімдіктер мен суда тмен болуына себеп болады, нтижесінде рационда йод тапшы болады жне эндемиялы жемсауды дамуына кеп соады (VIII тарау). Субпопуляцияларда жемсауды таралуы ересек адамдарда 30% жне одан астам боланда жне балалар мен жасспірімдерде 5%-а жеткенде, эндемия жайында айтуа болады. Айын йод тапшылыы эндемиялы кретинизммен, кередікпен жне аыл-ой дамуыны артта алуымен жреді. Эндемиялы жемсауды алдын алу шін рационда 50 мкг йод болуы жеткілікті.

Селен гипомикроэлементозы – Кешан ауруы - ытай, Финляндия, Забайкалье, Удмуртия, Карелияны селенге тапшы аудандарында байалады. Тама рамында селенні жетіспеуі аритмия трінде миокардты фиброзды згерістерімен жретін, ювенильді кардиомиопатияны пайда болуына кеп соады. ткен кездерде Кешан ауруынан болатын лім 80%-а дейін райтын, азіргі уаытта селен препараттарымен емдеу кезінде, бл крсеткіш 13-40%-а дейін тмендеді (Г.И.Румянцев, 2000). Азада селен тапшылыы атеросклерозды, гипертония ауруыны пайда болу аупін, трлі эндокринопатиялар мен атерлі ісіктерді тзілуін, СПИД пен вирус инфекциялары мен афлотоксиндер тудыратын аурулара шалдыкыштыын жоарылатады.

азастанны ке ауматарында бор, марганец, хром, ванадий, орасын, мыс, кадмийді млшері табии жоары жерлер кездеседі. рамында борды млшері жоары топыратар Батыс азастан, Атырау, Атбе облыстарында, Орталы (Сарысу зеніні орта аысында) жне Шыыс азастанда бар. Ванадий млшері алыптаыдан 20 есе жне одан да жоары арты болатын ванадийліпровинциялар Ишим зені маындаы далаларда жне таулы-орманды далалы Алтайда (Тарбаатай, Ульба аудандары), сондай-а таулы ара топыратарда кездеседі. Хромны млшері жоары табии айматар Каспий маы ойпатында, Атбе облысында орналасан. Никельді млшері Ккшетау, Солтстік азастан жне Атбе облыстарындаы ара топыраты жерлерде, сондай-а Торай облысыны талшын топыратарында те кп. Табии полиметалды (орасын, кадмий, мыс) провинциялар полиметалл кен орындары бар айматарда, скемен, Лениногорск, Зыряновск, Шымкент алаларыны аудандарында, мысты провинциялар – мыс кен орындарыны аудандарында (Балаш, Жезазан, Шемонаиха алалары), темір провинциялары – останай облысында орналасан. Марганецті жоары млшері Батыс азастан мен Атбе облыстарыны, Павлодар, Амола жне Солтстік азастан облыстарыны топыратарында, сондай-а ылалдылыы жоары жерлерде – Сырдария зеніні аарларындаы шалынды-батпаты, Зайсан, Алакл клдері алаптарыны топыратарында кездеседі (алыптаыдан 2,5 есе жоары).

азастанны кптеген аудандары йода тапшы аудандар болып табылады.

Эндемиялы ауруларды пайда болуыны алдын алу іс-шараларыны атарына топыра пен жануарларды, оларда жетіспейтін микроэлементтермен стемелеп оректендіру, трындарды таматану жадайларын отайландыру, эндемиялы жерлерге азы-тлік келу, тза немесе нана йод (немесе баса микроэлементтерді) осу, фтора немесе баса микроэлементтерге бай су кздерін алмастыру, суды фторлау немесе фторсыздандыру жне т.б. жатады.