Топыраты химиялы заттармен ластануыны гигиеналы маызы.
ылыми-техникалы рдісті арындылыы, халы шаруашылыы мен трмысты химияландыру, минералды тыайтыштарды жне ауыл шаруашылы даылдарыны зиянкестерімен кресуді химиялы ралдарын барынша кптеп олдану, атом энергетикасыны дамуы топыраты химиялы жне белсенді заттармен ластану аупін арттырады. БДД анытамасы бойынша, топыраты ластаушылар деп саналатындар, тиісті емес жерде, тиісті емес уаытта жне тиісті емес млшерде кездесетін химиялы заттар, биологиялы организмдер (бактериялар, вирустар, арапайымдылар, гельминттер) мен оларды тіршілік рдістеріні німдері.
Топыраты ластануы деп, адам наты учаскені топыраымен тікелей жанасанкезде немесе топыра-су-адам; топыра-атмосфералы ауа-адам; топыра-сімдік-адам; топыра-сімдік - жануар-адам сияты, экологиялы (оректік) тізбектер бойынша топырапен жанасан орталар арылы байланысан кезде, адамны денсаулыына ауіп тудыратын топыраты рамындаы химиялы жне биологиялы компоненттеріні млшерін ана тсінеді (В.Т.Мазаев, т.б. 2005).
Химиялы ластаушылар топыраа агрохимикаттарды – минералды тыайтыштарды, пестицидтерді, топыраты рылым тзушілерін, сімдіктерді суін ынталандыратын жне таы басаларды жоспарлы трде енгізу нтижесінде топыраа тседі. Оларды ауіпті сері (VIII тарау) олдану кезінде тиісті агрохимиялы жне гигиеналы талаптарды орындалмауынан жиі байалады.
Минералды тыайтыштар ретінде рамына сімдіктерді суін тездететін азот, фосфор, калий кіретін заттар пайдаланылады. Топыраа енгізілген тыайтыштарды сімдіктер пайдаланады, олар жер асты суларымен, жер бетіндегі су аындарымен бірге аып кетеді, ауа тсетін шыш осылыстар тзіп, топырата ыдырайды. Адам денсаулыына шынайы ауіп тудыратындыына байланысты азот тыайтыштарына ерекше кіл блінеді. Оларды арты млшерде олдану топырата, жер беті жне жер асты суларда, сімдіктерде нитраттар мен нитриттер концентрациясыны едуір жоарылауына, сондай-а нитрозоаминдер тзілуіне кеп соады. сірілген сімдіктерді ректік ндылыы тмендейді, дмділік сапасы згереді. Сумен жне азы-тлік німдерімен адам азасына тскен кезде нитриттерді метгемоглобин тзетін серіне байланысты азаны улануы ммкін, ал жоары концентрацияларында нитраттарды да улы сері байалады. Айын канцерогендік, тератогендік жне эмбриотоксиндік сер ететін нитрозоаминдер аса ауіпті болып табылады (VIII тарау).
Фосфор тыайтыштары, азот тыайтыштарына араанда, топыратан аз миграцияланады, осыан байланысты, арты млшерде олдананда, олар топыраты здігінен тазару рдістерін тежеуге кеп соатын концентрацияда жинаталады. Фосфор тыайтыштарыны топыраа енгізілетін млшері 200 мг/кг аспауы керек. Олай болмаан жадайда, сімдік німдеріні органолептикалы асиеттері крт нашарлайды жне ректік ндылыы тмендейді. Фосфор тыайтыштары химиялы жаынан таза осылыстар емес, йткені оларды алатын табии шикізатты (минералдар, апатиттер, фосфориттер) рамында фтор, темір, стронций, селен, мышьяк, ауыр металдар, радионуклидтер (уран, торий) болады. Сондытан тыайтыштармен бірге бл осылыстар да топыраа тседі. Топыраа фосфор тыайтыштарымен енетін фторды млшері 20 кг/га-а жетуі ммкін, ал фторды миграциялану нтижесінде жер асты жне жер бетіндегі суларда оны млшері рсат етілетін дегейінен бірнеше есе асып кетуі ммкін.
Азот жне фосфат тыайтыштарыны ашы су кздеріне тсуі, «глдену» деп аталатын, олардаы здігінен тазару рдістеріні нашарлауымен, су биоценоздарыны тіршілік рдістеріні бзылуымен сипатталатын суды эвтрофикациясын туызады.
Калий тыайтыштары топырата те баяу миграцияланады, бл оларды топыра азаларына жне топыраты здігінен тазару абілетіне теріс сер ету ммкіндіктерін тмендетеді. Алайда, топыраа калий тыайтыштарын жоары млшерде енгізу оны тздануына кеп соуы ммкін, йткені калиймен бірге топыраа хлор аниондары да тседі. Бдан баса, калийді топырата, содан кейін ауыз су мен азы-тлікте жиналуы есебінен, азаа калийді арты млшерде тсуінен туындайтын теріс эффектілері байалуы ммкін.
Пестицидтер сімдіктерді насекомдардан, кенелерден, бактериялардан, вирустардан, саыраулатардан, арамшптерден жне таы басалардан орауды химиялы ралы ретінде кеінен олданылады. Алашы кездері пестицидтер адамны шаруашылы ызметінде жне жпалы ауруларды оздырыштарын тасымалдаушылармен кресуде лкен роль атарды. 1948 жылы швейцариялы химик Пауль Мюллер инсектицид ретінде пайдалануа болатын ДДТ (дихлодифенилтрихлорэтан) ашаны шін Нобель сыйлыын алан болатын, оны пайдалану нтижесінде бртпе сзегімен, маляриямен жне баса да жпалы аурулармен аурушадыты жне олардан болатын лім-жітім дегейін крт тмендетуге ммкіншілік болды. Алайда 70-жылдарды басында-а, оны олдану нтижесінде байалатын барлы ауіпті жадайлар аныталып, бл препаратты олдануа тыйым салынды. олданылатын барлы дерлік пестицидтер жоары дрежеде уытты жне оршаан ортада за уаыт айналымда жретін, те баяу ыдырайтын ауіпті осылыстар (VIII тарау) болып табылады. Топыратан сімдіктерге, атмосфералы ауаа, суаттара тасымалдана отырып, пестицидтер адама р трлі жолдар арылы сер етеді. Пестицидтермен делген топыратан пестицидтерді белгілі бір млшері немі буланып отырады, ол ауаны ылалдылыы жоары кезінде ауыл шаруашылы егіс далаларында атты уланулар туызатын улы тмандар тзілуіне себеп болады, йткені, бндай жадайларда атмосфераны жер бетіне жаын тменгі абаттарында пестицидтерді концентрациясы ШРЕК бірнеше ондаан есе жоары болады. Адамны ластанан топырапен тек баса орта арылы ана емес, тікелей байланыста болуы да ауіпті. Пестицидтерді баылаусыз олдану топыра микробиоценозыны едуір згеруіне де, топыраты здігінен тазару процестеріні тежелуіне де кеп соады.
азіргі кезде дние жзіні барлы елдерінде 1- класты ауіпті пестицидтерді жне траты хлорорганикалы пестицидтерді пайдалануа шектеу ойылан, полихлорлы бифенилдерді ндіруге жне пайдалануа тыйым салынан, пестицидтерді оларды жылжымалылыын тмендететін трлерініде пайдаланады, химиялы орау ралдары биологиялы ралдармен алмастырылады. Алайда, азіргі уаыта дейін ДДТ жне баса да ндіруге жне олдануа тыйым салынан хлорорганикалы пестицидтер р трлі айматарды оршаан орта нысандарынан табылуда. Мысалы, ШРЕК дегейінен 2 есе жне одан да арты ДДТ жоары концентрациялары азастанны мата, кріш даылдарын сіретін, аракл мен баша шаруашылытары шоырланан ызылорда мен Отстік азастан облыстарыны топыраында аныталады.
Агрохимикаттара араанда, кптеген химиялы ластаушылар нерксіп ндірісі процесінде немесе адамны трмысты ызметі барысында топыраа кездейсо тседі. Олар нерксіп орындарынан, автокліктен атмосфералы ауаа блінетін заттар (III тарау), шаруашылы-трмысты жне нерксіптік аынды сулар (IV тарау), ластанан суаттар, трмысты жне нерксіптік алдытарды жинаталан жне кмілген орындары болып табылады.
Атмосфераа тсетін нерксіптік шыарындылар топыраты ластаушы кздерді ішіндегі е маыздысы болып табылады, йткені, оларды рамында улылыы мен ауіптілігі трліше, химиялы табиаты алуан трлі заттар кездеседі. (III тарау). Ірі нерксіптік алаларда нерксіптік шыарындылар есебінен топыраа тсетін химиялы жктеме алыптаыдан 40 есе, ал е жоары дегейі - 600 есе арты. детте, топыратаы химиялы осылыстарды е жоары концентрациялары нерксіп орындарына жаын жерлерде байалады. Мысалы, скемен, Лениногорск, Зыряновск, Шымкент, Балаш алаларыны тсті металлургия ксіпорындарыны нерксіп аудандарында орасын, мырыш, кадмий, мысты топыратаы концентрациялары ШРЕК млшерінен 100-500 есе, санитарлы-ораныс аймаында (1,0 км-ге дейінгі) – 50-100 есе, 5 км-ден 40 км-ге дейінгі ара ашытыта – 2-3 есе арты болады.
Фторсутек пен фторды баса да осылыстарын ауаа блетін Жамбыл суперфосфат зауытыны маындаы топыратар фтор осылыстарымен ластанан. Завода жаын жердегі топыратаы фторды е жоары концентрациясы ШРЕК млшерінен 2-5 есе арты.
Шымкент аласыны жне оан іргелес жатан айматарды топыраы орасын жне фосфор зауыттарыны ауаа блетін алдытарымен ластанады. Топыраты марганец, орасын, кадмий, кобальт, молибден, фтор, хроммен жне млшері ШРЕК млшерінен 3 есе арты жне одан астам болатын сынаппен едуір ластануы Теміртау аласыны ара металлургия ксіпорындары орналасан ауданында байалады. Сынап осы аймата орналасан синтетикалы каучук ндірісіні технологиялы рдістерінде пайдаланылады.
Мнай-газ конденсаты кен орындарыны ксіпорындары (Батыс азастан, Атырау облыстары) топыраты мнай німдерімен, фенол, ванадий, бариймен ластайды. Атбе аласындаы ферроорытпа, хром осылыстары зауыттары жне ЖЭО атмосфераа топыраа сііріліп отыратын, хром мен борды кп млшерін бледі.
Топыраты ластауды айтарлытай маызды кзі жылу энергетикасыны ксіпорындары болып табылады. Ірі ЖЭО-да атты отынды жау кезінде топыраа кл, кйе жне улы металдар тседі. Блардан блінген кл мен баса зиянды заттар жздеген шаырым территориялара таралады. Бдан баса, ЖЭО айналасында ауданы 2-3 км2 болатын жерді топыраын кл йінділері – отынны жананынан алан клді жинаан жер учаскелеріндегі кл ластайды.
алдытарды те кп млшерін, нерксіптік алдытарды жалпы крсеткішіні 75%-ын кен нерксібі бледі. айта деуге олданылмайтын бос жыныстар кеніш маында тау жыныстары йіндісі трінде жинаталады. Кенді алашы деу (байыту) барысында кейін ндірістік рдіске ажетті минералды компонентерді бліп алады, ал кенні алан блігін оймада сатауа жібереді. Жыныс йінділері мен сатау оймалары топыраты орасан зор аудандарын алып жатады, ал алдытарды рамында болатын, кбінесе уытты жне ауіпті болып саналатын трлі химиялы осылыстар топыраа, ауаа, суа теді. азастан Республикасы шін бл мселе аса зекті болып табылады, йткені оны территориясында темір рудасыны (останай облысы), тсті металдарды (Батыс азастан, Жезазан облыстары), тас кмірді (араанды, Павлодар облыстары), фосфорды (Отстік азастан, Жамбыл облыстары) жне мнайды (Атырау, Маыстау, Батыс азастан облыстары) кен орындарын пайдаланады.
Топыра айтарлытай дрежеде автокліктен блінетін, рамында орасын, мыс, кадмий, марганец, мырыш осылыстары, кмірсутектер, бенз(а)пирен жне т.б. бар, пайдаланылан жанармай газдармен ластанады (III тарау). Е жоары дрежеде ластануы клік озалысы кп автотрассаларды маындаы топыратарында байалады. озалтыштары бензінді автокліктер кп журетін жолдарды бойындаы топырата орасынны концентрациясы 300-500 мг/кг-а (орасынны ШРЕК – 20 мг/кг), бенз(а)пиренні концентрациясы – 50 мг/кг-а дейін жетуі ммкін.
Топыраты ластануында ксіпорындардан шыан аынды сулар лкен роль атарады. нерксіптік аынды сулар ндірісте суды пайдалананнан кейін тзіледі. р трлі ндірістердегі оларды рамында, осы ксіпорындардаы технологиялы рдістерді ерекшелігіне, шикізат ретінде олданылатын немесе ндіріс барысында тзілетін заттара, трлі алдытара байланысты едуір айырмашылытары болады. нерксіптік аынды суларды рамындаы ластаушыларды мндай ке спектрі оларды санитарлы аупін жоарылатады. Кп жадайларда аынды суларды жоюды соы кезеі оларды суаттара аызып жіберу болып табылады. Алайда, нерксіптік аынды сулар, олармен ластанан су кздері арылы жне аынды суларды ауылшаруашылы даылдарын суару шін, т.б. масаттарда пайдалананда, топыраты да ластауы ммкін.
Ядролы аруды сынау, ядролы реакторлардаы апаттар, халы шаруашылыыны р трлі салаларында иондаушы сулелену кздерін пайдалану себебінен топыраты белсенді заттармен ластануы те ауіпті болып табылады (ХII тарау).
Трмысты алдытар адамны трмысты жне шаруашылы ызметіні нтижесінде здіксіз тзіліп отырады. Оларды сйы жне атты деп бледі. атты алдытара йден шыан оыс, кшені сыпырындысы, рылыс оыстары, ас йден шыан алдытар, оамды таматандыру ксіпорындарыны, ауруханаларды алдытары жне т.б. жатады. атты алдытар массасыны 25% дейінгісін екінші реттік шикізат – ааз, картон, тоыма, металл, тері жне т.б. райды. Шамамен, 60-70% залалсыздандыруа болатын органикалы блікті лесіне тиеді. алан блігін рылыс материалдары, тастар, айта пайдалануа иына соатын резеке, ораыш материал жне ыдыс ретінде пайдаланылатын пластик, йнек, жаныш материалдар (тас кмір, ааш жне т.б.) райды. Жыл сайын атты алдытар салмаы 0,5%-а кбейеді, бл ретте ірі алаларда оларды млшері бір трына 1-ден 1,5 м3 дейін келеді. ХХ асырды соында ЕЭ рамына кіретін мемлекеттерде 150 млн т жуы трмысты алдытар тзілген (Е.И.Гончарук, 2006).
атты трмысты алдытар р трлі жпалы ауруларды те кп оздырыштары мен гельминт жмырталарыны кзі болып саналады, олар алдытар рамында болып, здеріні тіршілік абілеті мен вируленттілігін бірнеше айлар бойы сатап ала алады. сіресе, бл трыда медициналы мекемелерді алдытары ауіпті. Шіріп жатан алдытар шыбындарды личинкалары мен уыршатарыны дамуы шін тамаша орта болып табылады. Жаздыгні бір оыс жшігінен тулігіне бірнеше мыдаан шыбын кбейіп шыады. Шыбындар оздырыштарды траты трде тамаа, трмысты заттара тасымалдаушылар болып табылады, оны стіне олар кбейген жерлерінде ана шоырланбай, сонымен атар одан кптеген шаырым ашытыа шып барады. Шыбын денесіні сыртында патогенді микроорганизмдер 1-7 тулік бойына, ал асазанында 2-ден 8 тулікке дейін тіршілік етеді.
атты алдытарды рамындаы органикалы компоненттері топыраты, атмосфералы ауаны, суды уытты ыдырау німдерімен ластай отырып, шіриді. оыс тгетін орындарда аладан шыан оысты ртегенде, топыраты беткі абаты мен ауа оысты рамындаы уытты заттармен (орасын, мырыш, кадмий, мыс, диоксиндер жне т.б.) ластанады. Полимерлік материалдарды жинаталуы да маызды мселе болып табылады, оларды кпшідігі топырата ыдырауа шырамайды.
Сйы трмысты алдытара адамдар мен жануарларды нжістері, зрі, жуындылар, шаруашылы-нжістік жне нсер жабырларды аынды сулары жатады. Олар эпидемиологиялы трыдан да, токсикологиялы трыдан да ауіпті.