Топыраты здігінен тазарту рдістері жне оларды алдытарды залалсыздандырудаы рлі

Топыраа здігінен тазару абілеті тн, оны барысында органикалы ластаушылар арапайым бейорганикалы заттара дейін ыдырайды (минералдану), кптеген патогенді микроорганизмдер леді (залалсыздану), экзогенді химиялы ластаушылардан біртіндеп тазару урдісі (детоксикация) жреді, ал ыдырау німдерінен топыраты нарлылы асиетін арттыратын жаа органикалы заттар тзіледі (арашіріктену - гумификация).

здігінен тазару е алдымен, топыратаы микроорганизмдерді тіршілік рдістеріні нтижесінде жзеге асатын крделі рдіс болып табылады. Сонымен атар, топыраты рылымы мен оны физикалы-химиялы асиеттері, ондаы оттегі мен ылалды млшері де маызды роль атарады.

Топыраа тскен алдытарды сйы блігі топыра арылы сзіледі жне топыра блшектеріне сііріледі. атты органикалы ластаушылар (сімдіктер мен жануарларды алдытары, экскременттер, атты трмысты алдытар жне т.б.), сондай-а вирустар, бактериялар, гельминттерді жмырталары жне баса микроорганизмдер органикалы заттарды ыдырауы мен згеру рдістеріне атысатын толып жатан бактерия-сапрофиттер, арапайымдылар, паразит рттар, насекомдарды личинкалары, балдырлар, саыраулатар тіршілік ететін топыраты жоары абатындаы саылауларда алып ояды. Топыратаы оттегіні млшеріне байланысты органикалы заттарды ыдырауы аэробты немесе анаэробты жолдармен теді.

Аэробты жадайларда кмірсулар кміртек диоксиді мен суа ыдырайды, анаэробты жадайларда, алдымен май ышылдары пайда болып, содан кейін олар органикалы спирттерге, кміртек диоксидіне, метана жне баса газ трізді заттара ыдырайды. Майлар, кмірсулара араанда, баяу ыдырайды. Аэробты жадайларда топыра микроорганизмдері бліп шыаратын экзоферменттерді серінен, олар алдымен май ышылдары мен глицеринге, ал содан кейін эндоферменттерді серінен кміртек диоксидіне жне суа ыдырайды жне бл кезде энергия блінеді. Оттегі жеткіліксіз болан кезде майларды ыдырауы кміртек диоксидін, метанды, сутегін тзе отырып, анаэробты жадайдаы кмірсуларды ыдырауы трізді жолмен теді. Сонымен атар, жаымсыз иісі бар шыш май ышылдарыны кп млшері тзіледі.

Азотты органикалы осылыстар топыраа белоктар, амин ышылдары жне баса да белокты алмасу німдері, атап айтанда, мочевина трінде тседі. Белоктар альбуминдер мен пептондара, ал содан кейін амин ышылдарына дейін ыдырайды. Амин ышылдарыны кп блігін топыра микроорганизмдері з белоктары мен баса азотты осылыстарды тзу шін, сондай-а, энергетикалы материал ретінде де пайдаланылады. Амин ышылдарыны баса блігі аммиак, кміртек диоксидін жне суды тзе отырып, аминсіздену рдісіне тседі. Бл рдіс азотты органикалы осылыстарды минералдануыны бірінші сатысы болып табылады жне аммонификациялану деп аталады. Уробактериялар ферменттеріні серінен гидролизденген мочевина да аммиака айналады. Тзілген аммиак аэробты жадайларда аммоний карбонатына айналып, минералдануды екінші сатысы – нитрификациялануа теді. Нитрификациялану барысында аммоний осылыстары В. nitrosomonas туыстастыына жататын бактерияларымен азотты осылыстара (нитриттерге) дейін, ал нитриттер В. nitrobacter атысуымен – азот осылыстарына (нитраттара) дейін тотыады. Нитраттар белоктарды минералдануыны соы німі болып табылады. Белоктарды ыдырауыны баса да аралы німдеріні тотыуы кезінде, сол сияты сульфаттар, фосфаттар жне карбонаттар тзіледі. Тзілген бейорганикалы осылыстарды сімдіктер орек ретінде пайдаланады. Осылай, топыраты аса маызды экологиялы функцияларыны бірі – табиаттаы заттарды айналымына атысуы - жзеге асырылады.

Белоктарды анаэробты жадайларда ыдырауы кезінде жаымсыз иісі бар: индол, скатол, меркаптандар, шыш май ышылдары, ккіртсутек сияты, уытты аралы німдер тзіледі. Бан топырата органикалы алдытарды шамадан арты млшерде жинаталуы, атмосфералы ауамен алыпты ауа алмасуына кедергі болатын, топыраты жоары ылал сиымдылыы мен капиллярлылыы жне ауыр (тйіршіктері майда, саылаулары кішігірім, сазды, сазды-балшыты топыратар) механикалы рамы себеп болады.

Топырата нитрификациялану рдістерімен атар, денитрификациялану – микроорганизмдерді нитраттарды нитриттерге, аммиака, азот оксидтері немесе бос азота дейін тотысыздандыру рдістері де жреді. Бл рдісті маызы зор, йткені здігінен тазару рдістері шін топыратаы ауа рамында оттегі жетіспеген жадайда, нитраттарды тотысыздануы нтижесінде тзілген оттегі олданылады. Бдан баса, денитрификация рдістері есебінен атмосфералы ауадаы азот млшері толытырылып отырады.

Топыра органикалы ластаушылардан тазару барысында биологиялы ластаушылардан да тазарады. Кпшілік, негізінен спорасыз, патогенді микроорганизмдер мен гельминттерді жмырталары рашылытан, кн сулелеріні серінен, бактериофагтардан жне антибиотиктерден, сапрофиттер тарапынан болатын бсекелестіктен, деттегі оректік материалдар мен ажетті жадайларды болмауынан леді.

Топыратаы здігінен тазару рдістеріні барлыыны нтижесінде топырата гумус (арашірік) – рамына гемицеллюлозалар, органикалы ышылдар, майлар, минералды заттар мен топыра микроорганизмдері тзген протеинді комплекстер кіретін, органикалы зат - тзіледі.

Осылайша, топыраа трлі ластаушылар ретінде тскен органикалы компоненттер оан жаа сапада – жаадан синтезделген органикалы осылыстара бай, шірімейтін, жаымсыз иістер блмейтін, патогенді микрофлорадан тазаран (спора тзуші трлерінен баса), біра сапрофитті микроорганизмдеріні саны кп, сімдіктер шін жасы оректік субстрат болып саналатын комплекс ретінде топыраа айта оралады.

Жоарыда айтыландардан, топыраты здігінен тазару рдістеріні гигиеналы маызы зор екені крінеді. Оларды нтижесінде, топыраты нарлылыын арттыру шін, сімдіктерді жне топыратаы баса да микроорганизмдерді оректенуі шін пайдаланыла отырып, орасан зор клемдегі алдытар айта деледі. Мнымен бірге, топыраты трлі экзогенді уытты осылыстарды ыдырата алатын ммкіндіктері бар екендігін де мытуа болмайды. Топыраты здігінен тазару асиетін трмысты алдытарды залалсыздандыруды топыраты дістерінде пайдаланылады. Топыраты ластаушылардан тазаруы аидаларыны негізінде атты жне сйы алдытарды тазарту жне залалсыздандыру шін жасанды ондырылар дайындалан жне кеінен олданылады.

Алайда, топыраты здігінен тазару абілеті шексіз емес. Оны трмысты алдытармен шамадан арты ластануы, сондай-а жыл сайын арынды сіп отыран техногендік жктемелер, негізгі залалсыздандырушы кш болып табылатын сапрофит микрофлораны жойылуына кеп соып, оны тазартатын ызметін едуір тмендетеді, бл те олайсыз зардаптара кеп соуы ммкін.