Топыраты санитарлы орау

4.1. Топыраты санитарлы орау жніндегі шаралар.Топыраты санитарлы орау, топырапен байланысты инфекциялы жне паразиттік ауруларды, сол сияты экологиялы тізбекті барлы тарматары арылы топыраа ЭХЗ мен радионукдидтерді тікелей немесе жанама жолмен тсуі нтижесінде пайда болатын ауруларды дамуына кеп сопайтын топыраты сапасын сатауа баытталан шаралар кешені болып табылады.

Бл шаралар кешеніні рамына ластаушы заттарды гигиеналы нормалау, занамалы, технологиялы, санитарлы-техникалы, жоспарлау шаралары, топыраты санитарлы жадайын мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялы баылау кіреді. Олар топыраты адам шін маызды табии рамы мен асиеттерін сатауа жне алпына келтіруге, топыраты нерксіп ксіпорындарыны зиянды заттарымен, трлі алдытарымен, ауыл шаруашылыыны агрохимикаттарымен, жануарлар мен сімдіктерді алдытары тріндегі органикалы заттармен ластануыны алдын алуа баытталан.

Гигиеналы нормативтерді зірлеу топыраты санитарлы орау жйесіндегі аса маызды буындарды бірі болып табылады. азіргі уаытта топыра рамында ондаан мы заттар кездесетін болса, оларды ішінде тек 200 астам заттара бекітілген нормативтер бар. Оларды ауіпсіз дегейі, биологиялы сер ету механизмі, болашатаы салдары, топыра биоценозына сері, баса орталар арылы жанама сер ету ммкіндіктері жніндегі мліметтерді болмауы, топыраты химиялы ластануын гигиеналы баалауды жне тымды алдын алу жніндегі іс-шараларды зірлеуді едуір иындатады. Топыраа тскен экзогенді химиялы заттар мен радионуклидтер р трлі орталара миграцияланып, р трлі жолдармен азаа тсе алатындытан, топыратаы ластаушы заттарды гигиеналы нормалауды маызы арта тседі

Технологиялы іс-шаралар нерксіп орындарында алдысыз немесе аз алдыты, жабы циклді технологиялар жасауа, уытты заттарды уыттылыы аз заттармен алмастыруа, елді мекендерді тазарту технологияларын жасартуа, алдытарды залалсыздандыруа, т.б. масаттара баытталан. Олар топыраты ластануыны алдын алады жне топыраты санитарлы орау жніндегі е прменді шаралар болып табылады.

Жоспарлау шаралары алдытарды залалсыздандыру мен айта пайдалануа арналан ондырыларды рылысы шін жер телімін дрыс тадап алу, оларды айналасында санитарлы-ораныс айматарын орнату жне сатау, полигондарды территориясын айматара блу, алдытарды тасымалдайтын автоклік озалысыны сызбасын тадау мселелерін шешеді.

Занамалы-шаралар орындалуыны зады кші бар жне задар мен зге де зады кші бар жаттар жйесінде бекітілген іс-шаралар болып табылады.

Занамалы актілерде жерді пайдалануды зады нормалары, алдытарды пайда болуы мен залалсыздандыру рдістері реттеу, р трлі мемлекеттік органдар мен шаруашылы субъектілерді ызметтері мен ытары, оларды зара рекеттесулері, за талаптарын орындамааны шін жауапкершіліктері, бекітіледі. Занамалы іс-шаралара сол сияты, згеріп отыратын шынайы жадайда топыраты санитарлы орау жнінде жаадан туындаан мселелерді реттеуге баытталан, мемлекеттік жне лт аралы дегейдегі жаа задарды дайындау мен оларды олданыса енгізу де жатады.

Топыраты санитарлы орауда елді мекендерді атты жне сйы алдытардан санитарлы тазартуа баытталан санитарлы-техникалы іс-шаралара да лкен гигиеналы мн беріледі (4.2.-блім).

Санитарлы баылау топыраты ластануыны алдын алу жніндегі, алдытарды залалсыздандыру, жою жне айта пайдалануа арналан рылыстарды дрыс йымдастырылуы, пайдаланылуы жне ктіп сталуы, жерді рекультивациялауды ауіпсіз дістерін олдану мен тиімді пайдалану жніндегі барлы шараларды орындауына жргізіледі.

4.2. Елді мекендерді тазартуды гигиеналы негіздері.Елді мекендерді атты жне сйы алдытардан санитарлы тазарту бір-біріне сас кезедерден трады: алдытарды жинау, шыарып тастау, залалсыздандыру жне ндеп, айта пайдалану. Біра бл кезедеріні мні, рине, алдытарды здеріні сипатына арай ерекшеленеді.

атты алдытардан тазарту. атты алдытарды (оысты) жинау жне уаытша сатау жоспарлы-аулалы жне жоспарлы-птерлік жйелер бойынша жзеге асырылады. Жоспарлы-аулалы жйеде трындар оысты ауладаы оыс жинайтын жерлерге шыарады, ол жерден оыс тасымалдаушылар оысты рбір 2-3 кн сайын залалсыздандырылатын жне ндеп, айда пайдаланылатын орындара шыарады. азіргі уаытта жиі алмастырылатын оыс жинайтын контейнерлерді пайдаланады, бл оршаан ортаны ластануын азайтады. Жоспарлы-птерлік жйеде птерлердегі оыс шелектерінде жиналан оысты трындар белгілі бір уаытта йді жанына келетін оыс тасушы клікке аударып салады. Жоспарлы-аулалы жйені кемшілігі, оыс жинау шін арнайы жабдыталан алаайлар дайындау ажет боландытан, ауа мен топыра ластанады, жиналан оыстар уаытында шыарылмаса, алдытар шіріп, шыбындар кбейіп кетеді. Жоспарлы-птерлік жйе санитарлы жаынан анарлым тиімді, алайда, трындар шін олайсыздытар тудырады жне тек бір-екі абатты трын йлер шін ыайлы. 5 абаттан арты трын й имараттарында арнайы оыс тгетін бырлар арастырылады. оыс бырларыны оыс абылдаушы камераларында оыс жинайтын ыдыстарды саны жеткілікті болуы тиіс, оыса толанына арай оларды оыс тасыйтын кліктермен шыарып отырады. оыс бырыны барлы элементтері ааусыз, оысты тиеу клапандары герметикалы апатармен жабдыталуы керек. оыс бырыны дігегі аптасына бір рет тазаланып, жуылып жне дезинфекция жасалып труы керек.

атты алдытарды шыару кп жерлерде автоклік арылы жзеге асырылады. Шетелдерде, Швейцария мен Мюнхенде атты алдытарды шыаруды жаа дісі – елді мекеннен тыс жерге бырлармен пневматикалы тасымалдау енгізілген. атты алдытарды шыаруды мндай жйесі ол ебегін, оыс жинаыштарда уаытша сатауды кжет етпейді жне солара байланысты салдарын болдырмайды, сондай-а аз жк ктергіш автоклікті ымбаттыына байланысты, ондай клікпен автотасымалдауды пайдаланбауа ммкіндік береді.

алдытардан санитарлы тазартуды е маызды элементі, оларды залалсыздандыру болып табылады. атты трмысты алдытарды залалсыздандыруды барлы дістері 2 топа блінеді: ндеп, айта пайдаа асыру жне жою. ндеп, айта пайдаа асыру дістері оысты залалсыздандырып ана оймай, оны баалы компоненттерін пайдаа асыруды да кздейтін болса, жою дісі тек залалсыздандыруа ана баытталан. оысты айта пайдаа асыру кезінде ааз бен шберектерді ааз нерксібі шін, метал бліктерін металлургия шін екінші рет пайдаланатын шикізат ретінде бліп алады, сімдіктер мен жануарларды алдытарын айта деп, органикалы тыайтыштара, биоотына айналдырады, этил спиртін, химия нерксібі шін шикізат жне т.б. алу шін пайдаланады.

оладнылатын залалсыздандыру технологиясына байланысты атты алдытарды залалсыздандыру дістеріні келесі топтарын ажыратады:

· Биотермиялы (компостау, биотермиялы камералар, биотермиялы айта деу зауыттары, жетілдірілген оыс тгетін жерлер);

· Термиялы (оыс ртеу зауыттары, пиролиз);

· Химиялы (гидролиз);

· Механикалы (алдытарды рамына арай блу, р арай айта пайдаа асыру, рылыс блоктарын престеу).

Залалсыздандыру жйесін тадау кптеген факторлара байланысты: экономикалы шыындара, оысты рамына жне жинау жйелеріне, оршаан ортаны ауіпті осылыстармен ластану ауп-атеріне жне т.б. Мысалы, оысты жинауды екі жйесі олданылады: унитарлы (бірыай) жне рамына арай бліп жинау. Унитарлы жйеде оысты барлы блшектерін оыс жинатаыштара бірге салады. Блу жйесінде тама алдытары, екінші реттік шикізат, полимер апшытар блек жиналады. Тама алдытары мала жем ретінде олданылады, ал оысты баса рамдас бліктерін залалсыздандыру жне айта пайдаа асыру шін ала ойылан міндеттерге байланысты тиісті дістер олданылады. оысты ртеу, компостауа араанда, ымбат діс болып табылады, оны стіне атмосфералы ауаны клмен жне уытты шыарындылармен ластайды. Алайда, егер, оыс ртейтін зауыттар алаа барынша жаын орналасса, оысты клікпен шыаруа жмсалатын шыын млшері азаяды.

атты алдытарды залалсыздандыруды барынша рентабельді жне санитарлы-гигиеналы трыдан зін-зі атаан дістеріні бірі биотермиялы дістер болып табылады. Бл дістерді негізінде термофильді микроорганизмдерді оысты ыдырауа тсіруі жатыр, оларды тіршілігі арасында алдытарды ішіндегі температура 50-70ºС–а дейін жоарлайды, бл органикалы заттарды ыдырауы мен оларды арашірікке айналу рдісін де, патогенді жне шартты патогенді микроорганизмдерді, гельминт жмырталарыны, шыбын жмырталары мен личинкаларыны жойылуы рдісін де жылдамдатады. Ауа енуі жасы, алдытарда ылал мен оай шіритін заттарды млшері жеткілікті, термофильдерді саны кп болан кезде, бл рдісті арындылыы крт жогарылайды.

Биотермиялы дісті е арапайым варианты,й-жай учаскесінде, саяжайларда, компостау далаларында кеінен олданылатын компостау болып табылады.

й-жай учаскелерінде компост шін тыыздалан саздан алаай жасалады, немесе тере емес етіп (0,5 м дейін) траншеялар азылады. Компосты негізіне, алыдыы 10-15 сантиметр, компостаушы материал – торф, баша топыраы немесе жетілген компост салынады. Осы абатты стіне 15- 20 сантиметр етіп оыс абаты салынады, оан дретханадаы нжісті, малды иын, ра жапыратарды, бтатарды, плекті жне т.б. осуа болады. Одан кейін айтадан компостайтын материал абаты мен оыс абаты салынады, осылайша компост биіктігі 1-1,5 м –ге жеткенше жаласа береді.

Шыбындарды кбейіп кетуіні алдын алу шін компосты беті топырапен немесе торфпен жабылады. Компосты немі белгілі уаыт ткен сайын жуынды суымен немесе сйытылан кмен ылалдап отырады. Компосты жетілуіне 5 айдан 1,5 жыла дейін уаыт кетеді.

Трмысты алдытарды биотермиялы дістерімен орталытандырылып деу аланы сыртында, алдытар бкіл елді мекеннен жиналатын, компостау далаларында жргізіледі. оысты биіктігі 2 м жне зындыы 25-30 м етіп ат-абаттап йеді, стіне бір абат жер немесе шымтезек тгеді жне оны сыртын тесіктері бар полиэтилен пленкамен жабады. Компостау шін eмдеу-алдын алу мекемелеріні алдытарын, мал дрігерлік зертханалардан шыан алдытарды, рамында белсенді, уытты жне дезинфекциялайтын заттарды, смола мен гудронны оспалары бар алдытарды пайдалануа болмайды. ат-абат етіп компостау, жеке уй-жай учаскелерінде компостау сияты, за мерзімге созылады, сондытан оны арынды етуді р трлі дістерін олданады. ат-абаттарды желдететін зектерді кмегімен аэрациялау, алдытарды алдын ала майдалау жне ылалдау, отын-отын аудару жргізеді, бл залалсыздандыру мерзімін 2-3 айа дейін ысартуа ммкіндк береді.

атты алдытарды жабы діспен биотермиялы камераларда залалсыздандыру кезінде органикалы заттарды ыдырау уаыты едуір ысарады (40-60 тулікке дейін, ал ыздыран кезде – 12-20 тулікке дейін). ызан ауаны енгізу нтижесінде, камерларда олайлы температура режимі алыптасады жне ол оттегімен байытылады. Сондай-а, камераа дайын компосты осу жне алдытарды араластыру жолмен де залалсыздандыру уаытыны затыын азайтуа болады

атты алдытарды залалсыздандыруды е жаа биотермиялы дісі компостау зауыттарында залалсыздандыру болып табылады, ол жерде оысты деу рдісі іс жзінде 5-6 тулік ішінде аяталады. алдытарды компостауды р трлі индустриалы дістері бар. Оларды бірі айналмалы барабандарда компостау («Дано» фирмасыны дано-стабилизаторларында, Дания) лемні кптеген елдерінде олданылады. Зауыттарды уаты – тулігіне 5-тен 300 тоннаа дейін алдытар дейді. алдытар здіксіз ауа келіп тратын, аырын айналатын барабана салынады. Компостау рдісіні жылдамдауына аэрациялау, барабанны айналуы кезінде алдытарды араласуы жне майдалануы, барабанны термоошаулануы есебінен немі жоары температура саталуы арасында ол жеткізіледі.

Сондай-а, майдаланан алдытарды кп абатты ферментеушілерде компостау дісі де олданылады. алдытар алдымен ферментеушіні жоары абатына береді, ол жерден компосталатын масса абаттары арасындаы жалюзді торлар ашыланда тмен орналасан абаттарына теді. рбір абатында, табии немесе жасанды аэрацияны жргізіп, массаны 1 тулік бойына стайды. атты алдытарды биотермиялы залалсыздандыруды айта пайдаа асыру дістеріні кп артышылыына арамастан, зірше жоятын - жетілдірілген оыс тгетін жерлерде немесе сыйымдылыы жоары полигондарда кму кеінен олданылатын діс болып алып отыр (5.1.-сурет). Мысалы, АШ-та оыс тгетін жерлерде атты трмысты алдытарды 85% дейінгі, Батыс Европа елдерінде – 50-89% залалсыздандырылады, ал компостау арылы бл елдерде алдытарды 2-3-тен 18-19%-а дейінгі блігі айта пайдаа асырылады. оыс тгетін жерді елді мекенні сыртында, рекреациялы айматардан жне ауыз сумен амтамасыз ететін су кздерінен ашы жерлерге орналастырады. Бл шін карьерлер мен шырлар, сайлар пайдаланылады немесе арнайы тере шырлар азылады. Жер ыртысыны тере абаттарына ластаушы заттар туіні алдын алу шін шырды тбінде су ткізбейтін сазды топыра немесе жасанды абат болуы керек. Шырды тбіне сзінді жиналатын дренаж салынады. алдытарды топыра абаттарымен кезектестіріп, алыдыын 1,5-2 м етіп салып, бульдозермен тыыздайды. оысты жобадаы биіктігіне жеткен со, оны жоары жаынан грунт жне топыра абатымен жабады, алдытар желмен шып жне сумен шайылып кетпеуі шін жасыл желектер отырызылады. 500 м кем емес санитарлы-ораныс аймаы орнатады.