Сурет. Жер асты сулары оралан жетілдірілген оыс тгетін жер.

 

Полигондарда залалсыздандыру анаэробты жадайларда за уаыт – 15-20 жыл бойына жреді. Залалсыздандыру барысында здіксіз уытты биогаздар: метан, аммиак, ккіртcутек, кміртегіні диоксиді жне т.б. тзіліп, атмосфералы ауаа блінеді. Ауада сондай-а, р трлі биологиялы ластаушылар – бактериялар, саыраулатар, актиномицеттер болады. Полигоннны бкіл алындыында, рамында концентраиялары жоары органикалы заттарды биохимиялы ыдырау німдері, уытты металдардар, кмірсутектер, кетондар, спирттер, органикалы ышылдар бар, сзінді пайда болады.

Тіпті талапа сай пайдаланан кезде де, полигон й жне дала кеміргіштеріні, шыбындар мен масаларды тіршілік етуі шін жасы орта болуы ммкін. Бл дісті бір кемшілігі, сондай-а жерді лкен ауданын шаруашылы айналымнан шыаратындыы болып табылады.

Термиялы жолмен ыдырату атты трмысты алдытарды залалсыздандыруды тез жне радикалды дістеріні бірі болып табылады. Термиялы залалсыздандыру дістеріне оысты ртеу мен пиролиз жатады. оыс ртеу арнайы рылымын бзатын пештерде, 900-10000С температурада жргізіледі, бл кезде алдытарды рамындаы барлы дерлік осылыстар толы ыдырайды, тзілген жылуды электр энергиясын ндіру шін пайдалануа болады. Алайда, оыс ртеу кезінде атмосфералы ауаны, топыра пен суды ластайтын шлак, кл жне ттінді газдар пайда болады. Орташа аланда, 1 тонна алдыты ртеген кезде, 300 кг шлак жне 6000 м3 ттінді газ тзіледі. Шлакты рамында деттегі минералды компоненттермен атар, ауыр металдар мен диоксиндер де кездеседі. Тазарту дістеріне арамастан, оыс ртегіш зауыттар шыаратын ттінді газдарды рамында азот, ккірт, кміртек оксидтері, фторлы сутек жне те ауіпті заттар – диоксиндер мен дибензофурандар болады. Сондытан да, клді, уытты ндірістік алдытар сияты арнайы полигондарда жинатау жне ауаа ауіпті німдерді тсуіні алдын алатын ттінді газдарды барынша крделі тазарту ажеттілігі туындайды.

Термиялы залалсыздандыруды кбірек келешегі бар жне экологиялы трыдан таза дісі пиролиз – органикалы заттарды оттексіз ортада, химиялы реагенттер оспай, жоары 1200-1640ºС дейін жететін температурада ыдырату. Пиролиз рдісінде жаныш газдар, мнай трізді майлар жне жанбайтын шлактар тзіледі. рдіс жабы аппаратты ішінде жреді, сондытан атмосфераа зиянды заттар аз блінеді, ал шлактар инертті боландытан, оларды жол рылысында немесе рылыс материалдарын ндіруде пайдалануа болады. Пиролиз барысында пластмасса, резеке сияты проблемалы алдытар да ыдырайды.

нерксіптік алдытарды залалсыздандыру ерекшеліктері. Барлы нерксіптік алдытар айта пайдаа асырылатын жне пайдаа асырылмайтын болып екі топа блінеді. айта пайдаа асырылатын алдытар жойылмайды жне кмілмейді, олар халы шаруашылыыны р трлі салаларында отын, рылыс материалдары ретінде, екінші реттік шикізат, тыайтыштар жне т.б. алу шін пайдаланылады. Мысалы, ЖЭО алдытары мен металлургиялы ксіпорындарды шлактарынан жеіл бетон толтырыштар, минералды талшытар, цемент, изоляциялы материалдар алуа болады. Пайдаа асырылмайтын алдытар адамны денсаулыы шін ауіпті болып табылады. Оларды залалсыздандыру алдытарды ауіптілік класына байланысты, біра лемні барлы елдерінде ауіптілікті рбір класына ойылатын талаптара сйкес, негізгі діс - термиялы деу жне арнайы ндірістік полигондарда кму болып табылады.

Сйы алдытардан тазарту. Сйы алдытарды жинау, сатау жне жою шін екі жйе пайдаланылады :тасып кететін (ассенизациялы) жне канализациялы (аызып жіберетін). Тасып кететін жйеде сйы алдытар шырларда жне дретханаларда жиналады, содан кейін клікпен елді мекеннен тыс жерге шыарылады. Канализациялы жйеснде й ішіндегі абылдаыштар: унитаздан, ол жуыштан, ас йден, жуынатын блмелерден шыатын сйы алдытар быр арылы ала сыртында орналасан тазарту ондырыларына жіберіледі.

Канализациямен жабдыталмаан имараттар шін дретхананы е жасы типі имарат ішінде орнатылатын люфтклозет болып табылады. Сйы алды дретханадан аызатын быр арылы желдетіліп тратын шыра келіп тседі. Желдеткіш й- ішіне исі жаымсыз газдарды енуіні алдын алады, сондай-а алдытарды сйы блігіні булануын кшейте отырып, оларды жалпы клеміні азаюына жадай жасайды. Аула дретханалары, санитарлы талаптарды анааттандыра алмайды, йткені олар шыбындардан, кемірушілерді енуінен оралмаан, тазартылуы иын, жаымсыз иісі болады, дрыс орнатылмаан жадайда оршаан ортаны ластаушы заттарды кзі болып табылады. Аула дретханалары трын й рылыстарынан 20 м кем емес ашытыта орналасуы тиіс. Шырды тбі су тпейтін болуы тиіс, оны абыралары кірпіштен аланады немесе бетондалады, тбі 30 сантиметрлік саз балшы абатымен жабылады. Газдарды шыару шін шыра сорыш быр орнатылады. оамды дретханалардаы алдытара кнделікті ра хлорлы ізбес себілуі, едені, тталары, абыралары лсін-лсін дезинфекцияланып труы керек. Сйы алдытарды тгуге арналан шырлар да дл осылай жасалады. Шырлар 1-2 айда 1 рет тазартылуы керек.

Шырдаы сйы алдытарды, пневматикалы соратын жйемен жабдыталан, ассенизациялы клікпен тасып кетеді.

Канализациямен жабдыталмаан елді мекендерде сйы алдытарды залалсыздандыру шін кбінесе, ассенизация жне жерді жыртып тастайтын аладарда залалсыздандыратын топыраты дістері олданылады. Жерді жыртып тастайтын аладарда, тек ана, топыраты здігінен тазару асиеттерін олдануа негізделген, алдытарды залалсыздандыру жргізіледі. Ассенизация аладарда алдытарды залалсыздандырумен атар, ауыл шаруашылы німдерін сіру де атар жргізіледі. Ассенизация аладарыны аумаы бірнеше учаскелерге блінеді. Оларды біреуіне алдытарды тгіп, залалсыздандыру шін 2 жыла дейін созылатын уаыта алдырады. Органикалы ластаушы заттарды минералдануы аяталан баса учаскелерінде ауылшаруашылы даылдары сіріледі, бірінші екі жылында - техникалы немесе мал азыы, ал шінші жылы – ккніс даылдары, себебі алды тккеннен кейін бірінші жылы топырата жне ккністерде тіршілікке абілетті патогенді микроорганизмдерді анытауа болады. Ауылды елді мекендерде алдытар кбінесе залалсыздандырылмай трындарды й-жай учаскелерінде тыайтыш ретінде пайдаланылады, бл, осы жерде сірілген ккністерге, жидектерге, тнек тамырлылара озддырыштар жуына себепші болады. Залалсыздандыру шін компостауды олдану немесе алдытарды кз кезінде топыраа енгізіп, жерді жыртып тастау жне кктемде жерді айтадан аударып, жырту е дрысы болып табылады.

Канализациялы жйесі сйы алдытарды жинауды, жоюды жне залалсыздандыруды е тымды жйесі болып табылады, йткені алдытар мен оыстар бырлармен аып кететіндіктен, ауа, топыра, жер асты жне жер беті сулары ластанбайды.

Канализация деп, аынды суларды жинау, оларды бырлар арылы елді мекеннен тыс жерге шыару, залалсыздандыру мен суаттара немесе жер учаскелеріне аызуды амтамасыз ететін рылыстар мен санитарлы шаралар жйесіін тсінеді. Канализация жйесіні жалпы аызатын, жеке-жеке аызатын (толы жне толы емес), жартылай жеке-жеке жне аралас сияты, трлерін ажыратады. Жалпы аызатын жйесінде трмысты, нерксіптік аынды сулар жне жауын-шашынны сулары бір бырмен аады, демек оларды брі де залалсыздандырылады. Біра, жйеге нсер жабыр мен еріген ар суы есебінен арты жктеме тскен кезде, атмосфералы жне аынды суларды оспасы коллекторларда жабдыталан нсер суларын аызып жиберетін рылыстардан суаттара тазартусыз аып кетуі ммкін. Бдан баса, жер бетіліндегі аынды суларды рамында кп млшерде механикалы оспалар болады, бл тазартатын рылыстарды жиі бітелуіне кеп соады. Жеке-жеке канализация жйесінде атмосфералы суларды з алдына блек жйемен немесе шартты трде таза ндірістік сулармен бірге аызып жібереді, ал шаруашылы-трмысты сулар жне ластанан ндірістік сулар – бырды баса жйесімен аызады. Толы жеке-жеке аызатын жйесі бірнеше з алдына блек жйелерді арастырады:

- тек нсер cуларын немесе шартты трде таза ндірістік сумен бірге нсер суларын аызып жіберуге арналан жйені;

- трмысты жне трмысты канализация арылы аызып жіберуге рсат етілетін ластанан ндірістік суларды бір блігін аызып жіберуге арналан жйені;

- трмысты сулармен бірге аызуа рсат етілмейтін ластанан ндірістік суларды аызып жіберуге арналан жені.

Жеке-жеке аызу толы емес жйені тек атты ластанан ндірістік жне трмысты аынды суларды аызып жіберу жне залалсыздандыру шін ана пайдаланылады, ал нсер суларын ашы науалармен, арытармен суаттара аызып жібереді. Жартылай жеке-жеке аызу жйесі толы жеке-жеке аызатын жйедегі сияты жйелерден трады, біра онда, брін зіне осып алатын бір негізгі коллекторы болады, бл коллектора барлы аызатын жйелер осылан жне барлы аынды сулар сол арылы жалпы тазартатын рылыстара аызып жіберіледі. Жартылай жеке-жеке аызу жйесі азіргі кезде е отайлы деп саналады, себебі ол су кздеріні жабыр суларымен ластануын азайтуа жне аынды суларды барлы трлерін тазартуа ммкіндік береді.

Тазарту рылыстарына келіп тсетін аынды сулар тазартуды бірнеше сатыларынан теді:

1. Суда калкып жрген заттардан жне араласан блшектерден (механикалы тазарту) тазарту;

2. Еріген жне коллоидты кйіндегі органикалы заттардан (биологиялы тазарту) тазарту;

3. Патогендік микрорганизмдерден (зарарсыздандыру) тазарту.

Аынды суларды тазарту табии жне жасанды жолдармен жргізілуі ммкін. Табии жолмен тазарту дістерінде топыра жне биологиялы тоандар олданылады. Топыраты дісте, аынды сулар араласан блшектерден, микроорганизмдерден, сондай-а еріген органикалы ластаушы заттардан топыраты здігінен тазару рдістеріні нтижесінде тазартылады. Осы сияты, алдын ала механикалы жолмен тазартылып, биологиялы тоандара жіберілген аынды сулар биохимиялы минералдану рдістеріні нтижесінде органикалы заттардан тазарады.

Жасанды дістерде механикалы тазартудан ткен аынды сулар еріген органикалы заттардан арнайы рылыстарда тазартылады, оларда органиканы ыдырауы мен минералдануы шін, топырата немесе суда болатын здігінен тазару рдістеріне тн жадайлар жасанды жолмен жасалады.

Механикалы тазарту шін 2 топа блінетін рылыстар олданылады: алдында жргізілетін тазарту шін (торлар, елеуіштер, м стаыштар жне т.б.) жне аяына дейін тазарту шін (клдене, тік, радиальды, екі ярусты тндырыштар, септиктер, млдірлеушілер-шірітушілер жне т.б.). Алдында жргізілетін тазарту рылыстарында аынды сулар, су бетінде жзіп жрген ірі заттар мен оспалардан, мнан, мнайдан, бензиннен, майлардан жне т.б. тазартылады. Ірі блшектерді торлар стап алады, ал м жне баса минералды оспалар аынды сулар кішігірім тндырыштар тріндегі м стаыштар арылы лкен жылдамдыпен (0,15-0,3 м/сек) туі кезінде тнбаа тседі. Аяына дейін механикалы тазарту кезінде аынды сулар жеіл, араласан блшектерден тазарады. Ол шін тндырыштарды екі трі: жаа тзілген лай, яни ашытылмаан тнба беретін (клдене, тік, радиальды тндырыштар) жне шіріген лай, яни ашыан тнба беретін (екі ярусты тндырыштар, септиктер, млдірлегіш-шіріткіштер) тндырыштар олданылады.

Тнбаны ашытпайтын тндырыштарды, негізінен лкен канализацияда олданады, олармен тулігіне 10000 м3 аынды су жіберіледі. Клдене тндырыштарды суды млдірлеу тиімділігі жоары (50%-а дейін), (5.2.-сурет), ол тндырыш абырасыны арты жаынан аынды сулар жаймен аып тетін, тередігі 4 м тік брышты резервуар трінде болады..